Bir Depremin Anatomisi

“ÜZERİNDE YAŞADIĞIMIZ YERİN SAĞLAMLIĞINA O KADAR ALIŞTIK Kİ, SALLANMAYA BAŞLAYINCA İNSAN AKLINI YİTİRECEK GİBİ OLUYOR.”—“THE VIOLENT EARTH.”

“DEPREMLER, doğadaki en güçlü ve yıkıcı kuvvetler arasındadır.” The World Book Encyclopedia’da yer alan bu ifade abartılı sayılmaz; çünkü şiddetli bir depremde açığa çıkan enerji, ilk atom bombasının açığa çıkardığı enerjiden 10.000 kat fazla olabilir. Böylesine dehşetli bir etkinin yanı sıra, depremler beklenmedik bir anda gelebilir, herhangi bir iklimde, herhangi bir mevsimde ya da günün herhangi bir saatinde. Bilim adamları nerede şiddetli depremler olabileceğine dair bir fikre sahipseler de, ne zaman olacağını belirleyemezler.

Yer altındaki kaya kütlelerinin konumlarının değişmesi sonucunda deprem meydana gelir. Bu süregelen bir faaliyettir. Çoğu zaman ortaya çıkan şok dalgaları yeryüzünde hissedilecek kadar güçlü olmamakla birlikte, bir sismograf tarafından saptanıp kaydedilebilirler. * Ancak kimi zaman bu kütle yeryüzünü şiddetli şekilde sarsacak kadar kırılır ve hareket eder.

Fakat yerkabuğu neden sürekli hareket halinde? ABD Ulusal Deprem Bilgi Merkezi (NEIC) şunları belirtiyor: “Levha tektoniği kuramı buna bir açıklama sağlamaktadır; bu kavram Yer bilimlerinin dayandığı düşünüşü tamamıyla değiştirdi. Şimdi biliyoruz ki, yedi büyük kabuk levhası var ve bunlar birkaç daha küçük levhaya bölünmüştür. Tümü yılda 10 ila 130 milimetre arasında değişen hızlarda, birbirleriyle bağlantılı olarak sürekli hareket halindedir.” NEIC, depremlerin çoğunun bu levhaların belirlediği dar kuşaklar içinde kaldığını belirtiyor. Büyük depremlerin yüzde 90’ı muhtemelen bu tür yerlerde ortaya çıkar.

Büyüklük ve Şiddet

Bir depremin ciddiyeti onun büyüklüğü (magnitüdü) ya da şiddetiyle ölçülür. Charles Richter 1930’larda depremlerin büyüklüğünü ölçmek için bir ölçek geliştirdi. Sismik araştırma istasyonlarının sayısı arttıkça Richter’in fikrine dayanan yeni ölçekler geliştirildi. Örneğin, moment magnitüd  adı verilen ölçek depremin kaynağında açığa çıkan enerjiyi ölçer.

Tabii, bu ölçekler her zaman bir depremin yol açtığı yıkımın derecesini göstermez. Örneğin, Haziran 1994’te Bolivya’nın kuzeyinde görülen depremi ele alalım; 8,2 büyüklüğündeki bu depremde sadece 5 kişinin öldüğü kaydedildi. Ancak 1976’da Tangshan’daki (Çin) 8,0 büyüklükteki deprem yüz binlerce kişinin ölümüne yol açtı.

Depremin kaydedilen şiddeti ise, büyüklüğüne tezat olarak, insanlar, yapılar ve çevre üzerindeki etkilerini göstermektedir. Şiddet, bir depremin insanlar üzerindeki etkisinin ciddiyeti açısından daha açıklayıcı bir ölçüdür. Aslında, insanlara zarar veren genellikle sadece sarsıntılar değildir. Ancak, yaralanmalara ve ölümlere en çok, çöken duvarlar, kırılan doğalgaz boruları ya da kopan elektrik hatları, düşen cisimler ve benzeri şeyler yol açar.

Sismologların bir hedefi, deprem faaliyetlerini önceden fark edip insanları uyarmaktır. Bugünlerde Advanced Seismic Research and Monitoring System (Gelişmiş Sismik Araştırma ve Gözlem Sistemi) adı verilen dijital bir program geliştirilmektedir. CNN’in bir haberine göre bu sistem, daha hızlı bir erişim ve daha güçlü bir programla birlikte, yetkililerin “neredeyse anında, en şiddetli sarsıntının nerede gerçekleştiğini tam olarak belirleyebilmelerine” yardım edecek. Bunun sonucunda, felaketten etkilenen bölgelere yardım gönderilmesi kolaylaşacak.

Açıkça görüldüğü gibi depreme hazırlıklı olmak yaralanmaları azaltabilir, maddi zararı en aza indirebilir ve en önemlisi yaşamları kurtarabilir. Fakat depremler meydana gelmeye devam ediyor. Bu yüzden, şu soru ortaya çıkıyor: İnsanların, yaşadıkları kötü sonuçlarla mücadele etmelerine nasıl yardım edildi?

[Dipnot]

[Sayfa 5’teki şema]

(Ayrıntılı bilgi için lütfen yayına bakın)

Kaç Deprem Oluyor?

Tanımlama Büyüklük (Magnitüd) Yıllık Ortalama

Afet 8 ve üstü 1

Çok Şiddetli 7-7,9 18

Güçlü 6-6,9 120

Orta Şiddetli 5-5,9 800

Hafif Şiddetli 4-4,9 6.200*

Küçük 3-3,9 49.000*

Çok Küçük <3.0 2-3 Büyüklüğünde:

günde yaklaşık

1.000 tane

1-2 Büyüklüğünde:

günde yaklaşık

8.000 tane

* Tahminen.

[Tanıtım notu]

Kaynak: ABD Ulusal Deprem Bilgi Merkezi USGS/Ulusal Deprem Bilgi Merkezi (ABD)

[Sayfa 5’teki resim tanıtım notu]

4 ve 5. sayfalardaki Sismogram: Rakamlar, Berkeley Seismological Laboratory