Julani

Kumbi Tingasambiranji kwa Anthukazi wo Azumbulika mu Bayibolu?

Kumbi Tingasambiranji kwa Anthukazi wo Azumbulika mu Bayibolu?

Vo Bayibolu limuka

 Mu Bayibolu mwe nkhani za anthukazi anandi. Tingasambira vinandi pa vinthu vo vinguŵachitikiya pa umoyu wawu. (Aroma 15:4; 2 Timote 3:16, 17) Nkhani iyi, yikonkhoska mwakudumuwa vakukwaskana ndi anthukazi amanavi ŵaka wo azumbulika mu Bayibolu. Anandi mwa anthukazi ŵenaŵa ŵenga ndi mijalidu yamampha yo tikhumbika kutoliyaku. Kweni anyaki ŵenga ndi mijalidu yiheni yo tikhumbika cha kutoliyaku.—1 Akorinto 10:11; Aheberi 6:12.

  Abigaili

 Kumbi Abigaili wenga yani? Abigaili wenga muwolu wa munthu munyaki wakukhupuka kweni wankhaza zina laki Nabala. Kweni Abigaili wenga munthukazi wazeru, wakujiyuyuwa, wakutowa ndipuso wayanjanga Yehova.—1 Samuele 25:3.

 Kumbi wanguchitanji? Abigaili wanguchita vinthu mwazeru ukongwa kuti banja laki lileki kukumana ndi masuzgu. Iyu ndi mulumu waki Nabala, ajanga muchigaŵa cho Davidi wangubisama pa nyengu yo wathaŵanga Sauli. Kwenuku, Davidi ndi anyamata ŵaki anguvikiliya mbereri zaku Nabala kuti ankhungu aleki kuba. Kweni Davidi wati wapempha kuti wamupaskeku chakurya, Nabala wangukana mwaganyavu. Davidi wangukwiya ukongwa ndipu wangusoka ndi ŵanthu ŵaki kuti wakabayi Nabala ndi ŵanthu wosi a munyumba yaki.—1 Samuele 25:10-12, 22.

 Abigaili wanguchitapu kanthu mwaliŵi wati wavwa vo mulumu waki wanguchita. Iyu wangutuma antchitu ŵaki kuti akapereki chakurya kwaku Davidi kweniso wanguŵalondo kuti wakapemphi Davidi kuti waŵachitiyi lisungu. (1 Samuele 25:14-19, 24-31) Davidi wati wawona mphasu zo Abigaili wangupinga, kujiyuyuwa kwaki ndipuso wati wavwa ulongozgi waki wazeru, wanguwamu kuti Chiuta wamugwiriskiya ntchitu kuti ŵanthu wosi a munyumba yaku Nabala aleki kubayika. (1 Samuele 25:32, 33) Pati pajumpha nyengu yimanavi, Nabala wangufwa ndipu Abigaili wanguja muwolu waku Davidi.—1 Samuele 25:37-41.

 Kumbi tingasambiranji kwaku Abigaili? Chinanga kuti wenga wakutowa kweniso wakukhupuka, Abigaili wajiwonanga mwakwenere. Iyu wangupepesa kuti paŵi chimangu chinanga kuti ndiyu cha wangunanga. Iyu wangumalisa nkhani iyi mwakuzika, mwazeru kweniso mwachiganga.

  •  ▸ Asani mukhumba kuziŵa vinandi vakukwaskana ndi Abigaili, wonani nkhani ya mutu wakuti, “Wanguchita Vinthu Mwazeru.”

  Debora

 Kumbi Debora wenga yani? Wenga mchimi munthukazi yo Yehova, Chiuta wa Ayisirayeli wamugwiriskiyanga ntchitu asani wakhumba kupereka uthenga kwa Ayisirayeli. Chiuta wamugwiriskiyanga so ntchitu pakuyeruzga milandu.—Ŵeruzgi 4:4, 5.

 Kumbi wanguchitanji? Debora wanguwovya ŵanthu aku Chiuta mwachiganga. Iyu wangulamula Baraki kuti walongozgi asilikali ŵa Ayisirayeli kuti akachiti nkhondu ndi Akanani wo aŵachitiyanga nkhaza. (Ŵeruzgi 4:6, 7) Debora wanguchita mantha cha kuluta ku nkhondu, Baraki wati wamukambiya kuti alutiyi limoza.—Ŵeruzgi 4:8, 9.

 Chiuta wati wawovya Ayisirayeli kuthereska Akanani, Debora wangulembaku sumu yo iyu ndi Baraki angumba. Sumu yo yikamba vo vinguchitika. Mu sumu iyi, Debora wakukambamu vo Yayeli munthukazi munyaki wachiganga wanguchita pakuthereska Akanani.—Ŵeruzgi, chaputala 5.

 Kumbi tingasambiranji kwaku Debora? Debora wenga wakujipereka kweniso wachiganga. Iyu wachiskanga ŵanthu kuti achitengi vinthu vo Chiuta wakondwa navu. Asani achita viyo, iyu wakondwanga ukongwa.

  Delila

 Kumbi Delila wenga yani? Iyu wenga chibwezi chaku Samsoni, wakweruzga wa Ayisirayeli.—Ŵeruzgi 16:4, 5.

 Kumbi wanguchitanji? Iyu wangupereka Samsoni chifukwa cha ndalama zo mafumu nga Afilisiti ngangukamba kuti ngamupaskengi. Chiuta wagwiriskiyanga ntchitu Samsoni kuti wataski Ayisirayeli kwa Afilisiti. Yiwu atondekanga kuthereska Samsoni chifukwa cha nthazi zakuziziswa zo wenga nazu. (Ŵeruzgi 13:5) Mwaviyo, mafumu nga Afilisiti ngangupempha Delila kuti waŵawovyi.

 Afilisiti angumupaska ndalama Delila kuti waŵakambiyi po pangugona nthazi zaku Samsoni. Iyu wangulonda ndalama zo, ndipu wangunyengere Samsoni kuti waziŵi po pangugona chisisi cha nthazi zaki. Pavuli paki wanguziŵa chisisi chosi. (Ŵeruzgi 16:15-17) Mwaviyo, Delila wati waŵakambiya chisisi chosi, Afilisiti anguko Samsoni ndipu angumumanga.—Ŵeruzgi 16:18-21.

 Kumbi tingasambiranji kwaku Delila? Tikhumbika cha kulondo vo Delila wanguchita. Chifukwa cha kwanja ndalama, iyu wangulongo kuti wenga wambunu, wakukhumba vaki pe kweniso wambula kugomezgeka kwaku Samsoni, mteŵeti waku Yehova Chiuta.

  Estere

 Kumbi Estere wenga yani? Iyu wenga munthukazi wa Chiyuda yo Fumu Ahaswerusi ya ku Peresi, yingumusankha kuti waje muwolu waki.

 Kumbi wanguchitanji? Nge Fumukazi, Estere wangugwiriskiya ntchitu nthazi zaki kuti wataski ŵanthu a mtundu waki kuti aleki kubayika. Iyu wanguziŵa kuti ajalikiska dangu lakuti Ayuda wosi wo alamulikanga ndi Ufumu wa Aperesi abayikengi. Chiŵembu chenichi chingunozgeka ndi Hamani yo wenga nduna yira ya fumu. (Estere 3:13-15; 4:1, 5) Mwakuwovyeka ndi musiŵani waki Mordikayi, Estere wanguŵika umoyu waki pangozi kuti wakambiyi mulumu waki, Fumu Ahaswerusi, za chiŵembu cho chingunozgeka. (Estere 4:10-16; 7:1-10) Pavuli paki, Ahaswerusi wanguzomereza Estere ndi Mordekayi kuti ajalikiski dangu linyaki kuti Ayuda ajivikiliyi. Mwaviyo, Ayuda anguthereska arwani ŵawu.—Estere 8:5-11; 9:16, 17.

 Kumbi tingasambiranji kwaku Estere? Fumukazi Estere ntchakuwoniyapu chamampha ukongwa pa nkhani ya chiganga kweniso kujiyuyuwa. (Sumu 31:24; Afilipi 2:3) Chinanga kuti wenga ndi udindu ndipuso wenga wakutowa, iyu wangupempha ulongozgi kweniso chovyu kutuliya ku ŵanthu anyaki. Asani wakambiskana ndi mulumu waki, Estere wachitanga vinthu mwazeru, mwaulemu kweniso mwachiganga. Pa nyengu yo umoyu wa Ayuda wenga pa ngozi, Estere wanguchita chiganga kujiziŵikisa kuti nayuso ndi Myuda.

  Heva

 Kumbi Heva wenga yani? Iyu wenga munthukazi wakwamba kulengeka kweniso kuzumbulika mu Bayibolu.

 Kumbi wanguchitanji? Heva wanguvwiya cha dangu lo Chiuta wangupereka. Nge Adamu mulumu waki, Heva nayu wangulengeka wakufikapu. Iyu wenga ndi wanangwa wakusankha vakuchita kweniso wangulengeka ndi mijalidu yaku Chiuta nge chanju kweniso zeru. (Chiyambo 1:27) Heva waziŵanga vo Chiuta wangukambiya Adamu kuti angaryanga cha vipasu va muchimiti chinyaki, ndipu asani ŵarya afwengi. Kweni iyu wangugomezga boza lo Satana wangumukambiya lakuti afwengi cha. Heva wangunyengeka ndipu wangugomezga kuti wajengi ndi umoyu wamampha asani wangaleka kuvwiya Chiuta. Mwaviyo, iyu wangurya chipasu cho ndipu pavuli paki wangunyengere mulumu waki kuti nayu waryi.—Chiyambo 3:1-6; 1 Timote 2:14.

 Kumbi tingasambiranji kwaku Heva? Vo Heva wanguchita vilongo kuti kuja ndi maŵanaŵanu ngaheni nkhwakofya ukongwa. Mumalu mwakuvwiya dangu lo Chiuta wangupereka, iyu wanguzomereza kuti maŵanaŵanu ngaheni ngakuwi mu mtima mwaki ndipu wanguto chinthu cho Chiuta wangumukaniza.—Chiyambo 3:6; 1 Yohane 2:16.

  Hana

 Kumbi Hana wenga yani? Iyu wenga muwoli waku Elikana kweniso anyina aku Samuyeli yo wanguzija mchimi wakuziŵika ukongwa mu Isirayeli.—1 Samuele 1:1, 2, 4-7

 Kumbi wanguchitanji? Pa nyengu yo Hana wenga chumba, wangupempha Chiuta kuti wamupembuzgi. Elikana wenga ndi anthukazi ŵaŵi. Muwolu waki munyaki Penina, wenga ndi ŵana. Kweni Hana wenga chumba kwa nyengu yitali. Mwaviyo, Penina wamunyozanga. Hana wapempheranga kwaku Chiuta kuti wamupembuzgi. Iyu wangulayizga Chiuta kuti asani wangamupaska mwana, wamuperekengi kuti wakateŵetiyengi pa chihema, hema lakusopiyamu lo achitanga kwenda nalu.—1 Samuele 1:11.

 Chiuta wangumuka pempheru laku Hana ndipu wangubala mwana zina laki Samuyeli. Hana wanguchita vo wangulayizga. Iyu wangupereka Samuyeli weche munamana kuti wakateŵetiyengi pa chihema. (1 Samuele 1:27, 28) Chaka chechosi, Hana wamusoniyanga mkhanju wapanthuwa ndipu wamupingiyanga asani waluta kuchimuwona. Pavuli paki, Chiuta wangumutumbika Hana mwakuti wangubala ŵana anyaki ankhondi, anthulumi atatu ndi anthukazi ŵaŵi.—1 Samuele 2:18-21.

 Kumbi tingasambiranji kwaku Hana? Mapempheru ngakutuliya pasi pa mtima nganguwovya Hana kuti wakunthiyepu mayeseru. Pempheru lakuwonga lo likulembeka pa 1 Samuele 2:1-10, lilongo kuti Hana wenga ndi chivwanu chakukho mwaku Chiuta.

  •  ▸ Asani mupenja kuziŵa vinandi vakukwaskana ndi Hana, wonani nkhani ya mutu wakuti, “Wangukambiya Chiuta Vakukhosi Kwaki.”

  •  ▸ Asani mupenja kuziŵa chifukwa cho Chiuta wazomereziyanga muta mu nyengu yakali, wonani nkhani ya Chichewa ya mutu wakuti “Kodi Mulungu Amaloleza Mitala?”

  Yayeli

 Kumbi Yayeli wenga yani? Iyu wenga muwolu waku Heberi yo wenga Myisirayeli cha. Yayeli wanguchita chiganga kuti wawovyi ŵanthu aku Chiuta.

 Kumbi wanguchitanji? Yayeli wanguchita vinthu mwazeru pa nyengu yo Sisera mura wa asilikali aku Kanani wanguza mumsasa waki. Sisera wati wathereskeka pa nkhondu ndi Ayisirayeli, wapenjanga malu ngakuti wabisamepu ndi kupumuwa. Mwaviyo, Yayeli wangumudana kuti wakapumuwi ndi kubisama muhema laki. Pa nyengu yo Sisera wenga mutulu, iyu wangumubaya—Ŵeruzgi 4:17-21.

 Vo Yayeli wanguchita vingufiska uchimi wo Debora wangukamba wakuti: “Yehova waperekengi Sisera mu manja mwa munthukazi.” (Ŵeruzgi 4:9) Chifukwa cha vo wanguchita, Yayeli ‘wangutumbikika ukongwa pakati pa anthukazi.’—Ŵeruzgi 5:24.

 Kumbi tingasambiranji kwaku Yayeli? Yayeli wanguchita vinthu mwachiganga. Vo wanguchita vilongo kuti Chiuta wangachita chechosi kuti wafiski uchimi.

  Yezebeli

 Kumbi Yezebeli wenga yani? Iyu wenga muwolu waku Ahabu Fumu ya ku Isirayeli. Yezebeli wenga Myisirayeli cha ndipuso wasopanga Yehova cha. Mumalu mwaki, wasopanga Bala, Chiuta wa Akanani.

 Kumbi wanguchitanji? Yezebeli wenga Fumukazi yankhaza, yakukandirizga kweniso yikali. Iyu wachiskanga ŵanthu kuti asopengi Bala kweniso kuti achitengi mijalidu ya ureŵi yo yakoliyananga ndi kusopa kwenuku. Iyu wanguyesesa so kuti wamalisi kusopa kwauneneska.—1 Ŵakaronga 18:4, 13; 19:1-3.

 Yezebeli wangugwiriskiya ntchitu boza kweniso kubaya kuti wafiski khumbu laki. (1 Ŵakaronga 21:8-16) Nge mo Chiuta wangukambiya, Yezebeli wangubayika mwankhaza ukongwa ndipu wanguŵikika mumasanu cha.—1 Ŵakaronga 21:23, 2 Ŵakaronga 9:10, 32-37.

 Kumbi tingasambiranji kwaku Yezebeli? Iyu ntchakuwoniyapu chiheni. Yezebeli wenga ndi mijalidu yiheni ukongwa kweniso wachitanga chechosi cho wakhumba. Mwaviyo, asani ŵanthu avwa zina lakuti Yezebelu aŵanaŵana za munthukazi yo wachita soni cha ndi vinthu viheni vo wachita, yo we ndi mijalidu yiheni, yo watumbika cha ŵanthu amazaza ndipuso wambula kujiko.

  Leya

 Kumbi Leya wenga yani? Iyu wenga munthukazi wakwamba waku Yakobe. Ndipu mvurwa waki Rakelu, wenga muwolu waki wachiŵi.—Chiyambo 29:20-29.

 Kumbi wanguchitanji? Leya wenga nyinawu wa ŵana 6 anthulumi aku Yakobe. (Ruti 4:11) Yakobe wakhumbanga kuto Rakelu, Leya cha. Chinanga kuti venga viyo, Labani yo wenga wusewu wa anthukazi yawa, wangunozga kuti Yakobe wato Leya mumalu mwaku Rakelu. Wati waziŵa kuti Labani wamwenda njomba, Yakobe wanguchimufumba. Labani wangukamba kuti ndi dangu cha mwana mumana wayirwi mku waki wechendayirwi. Pati pajumpha sabata yimoza, Yakobe wanguto so Rakelu.—Chiyambo 29:26-28.

 Yakobe wayanjanga ukongwa Rakelu kuphara Leya. (Chiyambo 29:30) Leya wangwamba kuchitiya sanji mubali waki chifukwa chakuti wayanjikanga ukongwa cha. Chiuta wanguwona mo Leya wavwiyanga mumtima mwaki ndipu wangumutumbika. Iyu wangubala ŵana 7, anthulumi 6 ndi munthukazi yumoza.—Chiyambo 29:31.

 Kumbi tingasambiranji kwaku Leya? Leya wapempheranga kwaku Yehova ndipu wanguzomereza cha kuti masuzgu nga mubanja laki ngamuluwisi Chiuta. (Chiyambo 29:32-35; 30:20) Chinanga kuti Chiuta wanguzomereza muta kwa nyengu yimanavi, kweni nkhani yaku Leya yilongo kuti muta ngwamampha cha. Chiuta wakhumba kuti nthengwa yiŵengi pakati pa munthulumi ndi munthukazi yumoza pe.—Mateyu 19:4-6.

  •  ▸ Asani mupenja kuziŵa vinandi vakukwaskana ndi Leya, wonani nkhani ya Chichewa ya mutu wakuti “Moyo Wawo Unali Wovuta Koma ‘Anamanga Nyumba ya Isirayeli.’”

  •  ▸ Kuti muziŵi chifukwa cho Chiuta wazomereziyanga muta mu nyengu yakali, wonani nkhani ya Chichewa ya mutu wakuti, “Kodi Mulungu Amaloleza Mitala?”

  Marita

 Kumbi Marita wenga yani? Iyu wenga mzichi waku Lazaru kweniso mku waku Mariya. Wosi ajanga ku Betaniya kufupi ndi Yerusalemu.

 Kumbi wanguchitanji? Marita wenga mubwezi waku Yesu. Yesu “wayanjanga Marita ndi mvurwa waki kweniso Lazaru.” (Yohane 11:5) Marita wenga munthukazi wakwanja kulonde alendu. Nyengu yinyaki Yesu wati waluta kunyumba kwawu, Mariya wangusankha kuvwisiya vo Yesu wakambanga kweni Marita wangutangwanika ndi ntchitu za panyumba. Marita wangudandaula kuti Mariya wamuwovyanga cha kugwira ntchitu zenizi. Yesu wangumuwovya kuti waje ndi maŵanaŵanu ngakwenere pa nkhani yeniyi.—Luka 10:38-42.

 Lazaru wati watama, Marita ndi Mariya angudana Yesu kuti wazi kunyumba kwawu. Yiwu akayikanga cha kuti Yesu wachizgengi mzichi wawu. (Yohane 11:3, 21) Kweni Lazaru wangufwa. Vo Marita wangukambiskana ndi Yesu, vingulongo kuti wagomezganga layizgu la mu Bayibolu lakuti akufwa azamuyuka ndipuso kuti Yesu we ndi nthazi zakuyuskiya mzichi waki.—Yohane 11:20-27.

 Kumbi tingasambiranji kwaku Marita? Marita wenga wakwanja kulonde alendu. Iyu wangulonde ulongozgi ndi mtima wosi. Ndipu wangukonkhoska mwakufwatuka vo wagomezganga kweniso mo wavwiyanga mumtima mwaki.

  •  ▸ Asani mupenja kuziŵa vinandi vakukwaskana ndi Marita, wonani nkhani ya mutu wakuti, “Ndavwana.”

  Mariya (anyina aku Yesu)

 Kumbi Mariya wenga yani? Iyu wenga mwali wachiyuda. Mariya wenga wechendagonanepu ndi munthulumi weyosi pa nyengu yo wangubaliya Yesu, chifukwa wangume nthumbu mwakuziziswa.

 Kumbi wanguchitanji? Mariya wanguchita khumbu laku Chiuta mwakujiyuyuwa. Iyu wenga pa chibwezi ndi Yosefi pa nyengu yo mungelu wangumukambiya kuti wamengi nthumbu ndipu wabalengi Mesiya. (Luka 1:26-33) Mariya wanguzomera ndi mtima wosi kugwira ntchitu yo wangupaskika. Yesu wati wawaku, Mariya ndi Yosefi angubala so ŵana anyaki 6, anthulumi anayi ndi anthukazi ŵaŵi. Mwaviyo, Mariya wangulutirizga cha kuja mwali. (Mateyu 13:55, 56) Chinanga kuti Mariya wangupaskika ntchitu yapade, kweni wakhumbanga cha kuti ŵanthu amutumbikengi pamwenga kumuwona kuti ngwapade, kwali mphanyengu yo Yesu wenga pacharu chapasi pamwenga pa nyengu yo Mariya wenga mumpingu wakwambiriya wachikhristu.

 Kumbi tingasambiranji kwaku Mariya? Mariya wenga munthukazi wakugomezgeka. Iyu wangulonde ndi mtima wosi ntchitu yikulu yo wangupaskika. Wangaziŵanga umampha ukongwa Malemba. Mariya wanguko mazu nga mu Malemba kwa maulendu pafufupi 20 pa nyengu yo wangukamba mazu ngo nge pa lemba la Luka 1:46-55.

  •  ▸ Asani mupenja kuziŵa vinandi vakukwaskana Mariya, wonani nkhani ya Chichewa ya mutu wakuti, “Kodi Nkhani ya Mariya Imatiphunzitsa Chiyani?”

  Mariya (mvurwa waku Marita kweniso mzichi waku Lazaru)

 Kumbi Mariya wenga yani? Iyu pamoza ndi mzichi waki Lazaru kweniso mkuwaki Marita, ŵenga mabwezi ngaku Yesu.

 Kumbi wanguchitanji? Kanandi Mariya walongonga kuti waziŵanga kuti Yesu ndi Mwana waku Chiuta. Iyu wangulongo chivwanu po wangukamba kuti, asani Yesu wengapu Lazaru watingi wafwengi cha. Pa nyengu yo Yesu wayuskanga Lazaru, Mariya wengapu. Marita wangudandawula wati wawona kuti Mariya wasankha kuvwisiya vo Yesu wasambizanga, mumalu mwakumuwovyaku kugwira ntchitu zapanyumba. Kweni Yesu wanguwonga Mariya chifukwa chakuti wanguŵika vinthu vakukhumbika ukongwa pamalu ngakwamba.—Luka10:38-42.

 Nyengu yinyaki, Mariya wangulongo kuti wenga wakupaska wati wapunguliya “mafuta ngakudula kweniso ngakununkhira” pamutu ndi pamaphazi ngaku Yesu. (Mateyu 26:6, 7) Akusambira ŵaki ŵati awona venivi angukwiya ukongwa. Yiwu awonanga kuti Mariya wasakaza mafuta. Kweni Yesu wanguŵakambiya kuti: “Kwekosi ko uthenga wamampha [wa Ufumu waku Chiuta] uwu upharazgikengi pacharu chosi, ŵanthu azamukambanga so vo munthukazi uyu wachita achimukumbuka.”—Mateyu 24:14; 26:8-13.

 Kumbi tingasambiranji kwaku Mariya? Mariya wenga ndi chivwanu chakukho. Iyu wayanjanga Yehova kuphara chinthu chinyaki chechosi. Ndipu wangutumbika Yesu mwakumupunguliya mafuta ngakudura ukongwa.

  Mariya wa ku Magadala

 Kumbi Mariya wa ku Magadala wenga yani? Iyu wenga wakusambira wakugomezgeka waku Yesu.

 Kumbi wanguchitanji? Mariya wa ku Magadala wenga yumoza mwa anthukazi wo ayendanga ndi Yesu kweniso akusambira ŵaki. Iyu wagwiriskiyanga ntchitu chuma chaki kuti wawovyi Yesu ndi akusambira ŵaki. (Luka 8:1-3) Mariya wangulutirizga kulondo Yesu mpaka po Yesu wangumaliziya uteŵete waki, ndipuso wenga pafupi ndi Yesu pa nyengu yo wabayikanga. Iyu wenga yumoza mwa ŵanthu wo angwamba kuwona Yesu wati wayuskika ŵaka.—Yohane 20:11-18.

 Kumbi tingasambiranji kwaku Mariya? Mariya wa ku Magadala wawovyanga Yesu pa uteŵeti ndipu wangulutirizga kuja wakusambira wakugomezgeka.

  Miriyamu

 Kumbi Miriyamu wenga yani? Iyu wenga mzichi waku Mozesi kweniso Aroni. Miriyamu ndi munthukazi wakwamba yo Bayibolu likamba kuti wenga mchimi.

 Kumbi wanguchitanji? Pakuti wenga mchimi, Miriyamu wakambiyanga ŵanthu vo Chiuta wakamba. Iyu wenga ndi udindu ukulu mu Isirayeli. Chiuta wati wabaya Ayijipiti pa nyanja yiyera, Miriyamu wangumba sumu yakuthamika Chiuta ndi Ayisirayeli.—Chituwa 15:1, 20, 21.

 Nyengu yinyaki, Miriyamu ndi Aroni angwamba kususka Mozesi. Yiwu anguchita venivi chifukwa cha sanji kweniso kujikuzga. Chiuta “wavwisiyanga,” ndipu wanguchenya Miriyamu ndi Aroni. (Maŵerengedu 12:1-9) Pavuli paki, Chiuta wangulanga Miriyamu ndi makhati, chifukwa viwoneka kuti ndiyu wangwambisa venivi. Mozesi wanguŵeyere kwaku Chiuta kuti wachizgi mzichi waki, ndipu Chiuta wangumuchizga. Mwaviyo, Miriyamu wati waja kubwalu kwa msasa kwa mazuŵa 7, wanguwere so mumsasa wa Ayisirayeli.—Maŵerengedu 12:10-15.

 Bayibolu lilongo kuti Miriyamu wangulonde ulongozgi wo wangupaskika. Pati pajumpha vyaka mahandiredi nganandi, Chiuta wangukambiya Ayisirayeli vinthu vapade vo Miriyamu wanguchita. Iyu wangukamba kuti: “Ndingukutumiyani Mozesi, Aroni ndi Miriyamu.”—Mika 6:4.

 Kumbi tingasambiranji kwaku Miriyamu? Nkhani yaku Miriyamu yilongo kuti Chiuta wavwisiya vo ateŵeti ŵaki akamba vakukwaskana ndi ŵanthu anyaki. Tisambirapu so kuti tikhumbika kukhwecha mtima wa sanji ndipuso kujikuzga kuti tikondwesi Chiuta. Sanji kweniso kujikuzga vingachitiska kuti tinangi mbiri ya ŵanthu anyaki.

  Rakelu

 Kumbi Rakelu wenga yani? Iyu wenga mwana waku Labani kweniso muwolu waku Yakobe wakwanjiwa.

 Kumbi wanguchitanji? Rakelu wangutorana ndi Yakobe ndipu angubala ŵana anthulumi ŵaŵi. Ŵana ŵenaŵa ŵenga anyaki mwa ŵanthu wo anguja apapi a mafuku 12 nga Ayisirayeli. Rakelu wangukumana ndi Yakobe pa nyengu yo waliskanga mbereri za awisi a Labani. (Chiyambo 29:9, 10) Iyu wenga “wakuma umampha” kuluska mkuwaki Leya.—Chiyambo 29:17.

 Yakobe wangumwanja ukongwa Rakelu ndipu wanguzomereza kugwira ntchitu kwa vyaka 7 kuti wamuto nthengwa. (Chiyambo 29:18) Chinanga kuti venga viyo, Labani wanguchitiska kuti Yakobe wato dankha Leya, ndipu pavuli paki wangumupaska Rakelu.—Chiyambo 29:25-27.

 Yakobe wangwanja ukongwa Rakelu ndi ŵana ŵaki kuluska Leya pamoza ndi ŵana ŵaki. (Chiyambo 37:3; 44:20, 27-29) Mwaviyo, venivi vingwambisa mphindanu pakati pa anthukazi yaŵa.—Chiyambo 29:30; 30:1, 15.

 Kumbi tingasambiranji kwaku Rakelu? Rakelu wangukunthiyapu masuzgu ngo wangukumana nangu mubanja laki. Iyu wakayikanga cha kuti Chiuta wavwengi mapempheru ngaki. (Chiyambo 30:22-24) Nkhani yaku Rakelu yilongo kuti muta nguheni ukongwa. Vo vingumuchitikiya vilongo kuti mbumampha kuti munthulumi watoranengi ndi munthukazi yumoza, nge mo Chiuta wangunozge pakwamba.—Mateyu 19:4-6.

  •  ▸ Asani mupenja kuziŵa vinandi vakukwaskana ndi Rakelu , wonani nkhani ya Chichewa ya mutu wakuti “Moyo Wawo Unali Wovuta Koma ‘Anamanga Nyumba ya Isirayeli.’”

  •  ▸ Kuti muziŵi chifukwa cho Chiuta wazomereziyanga muta mu nyengu yakali, wonani nkhani ya Chichewa ya mutu wakuti, “Kodi Mulungu Amaloleza Mitala?”

  Rahabi

 Kumbi wenga yani? Iyu wenga huli lo lajanga mutawuni ya Yeriko ya ku Kanani. Munthukazi mwenuyu wangwamba kusopa Yehova Chiuta.

 Kumbi wanguchitanji? Rahabi wangubisa Ayisirayeli ŵaŵi wo anguluta kuchifufuza charu cha Kanani. Iyu wanguchita venivi chifukwa chakuti wanguvwa mbiri ya mo Chiuta wangutaskiya ŵanthu ŵaki ku Ijipiti kweniso mo wanguŵataskiya kwa Aamori.

 Rahabi wanguwovya akufufuza charu ndipu wanguŵapempha kuti azimukumbuki pamoza ndi ŵanthu amubanja laki pa nyengu yo azamubwanganduliya tawuni ya Yeriko. Yiwu anguvwa pemphu laki kweni penga vinthu vinyaki vo angumukambiya kuti wachiti. Mwakuyeruzgiyapu, angukamba kuti wasungi chisisi. Iyu ndi amubanja laki azije munyumba yaki pa nyengu yo Ayisirayeli azamubwanganduliya tawuni ya Yeriko kweniso kuti wazipayiki chingwi chiyera pa windu la nyumba yaki kuti aziyiziŵi umampha. Rahabi wanguvwiya ulongozgi wo wangupaskika. Ndipu iyu ndi amubanja laki angutaskika pa nyengu yo Ayisirayeli angubwanganduliya tawuni ya Yeriko.

 Pavuli paki, Rahabi wangutorana ndi Myisirayeli ndipu wanguja mpapi wa Fumu Davidi kweniso Yesu Khristu.—Yoswa 2:1-24; 6:25; Mateyu 1:5, 6, 16.

 Kumbi tingasambiranji kwaku Rahabi? Bayibolu lilongo kuti Rahabi ntchakuwoniyapu chamampha pa nkhani ya chivwanu. (Aheberi 11:30, 31; Yakobe 2:25) Nkhani yaku Rahabi yititiwovya kuziŵa kuti Chiuta wagowoka kweniso walivi sankhu. Iyu watumbika munthu weyosi yo watimuthemba.

  •  ▸ Asani mupenja kuziŵa vinandi vakukwaskana ndi Rahabi, wonani nkhani ya Chichewa ya mutu wakuti ‘Anaonedwa Ngati Wolungama Chifukwa cha Ntchito Zake.’

  Rabeka

 Kumbi Rabeka wenga yani? Iyu wenga muwolu waku Isaki ndipu wangubala ŵana anthulumi amuwoli, Yakobe ndi Esawu.

 Kumbi wanguchitanji? Rabeka wanguchita khumbu laku Chiuta chinanga kuti kwenga kupusu cha kuchita viyo. Pa nyengu yo waneŵanga maji pa chisimi, munthu munyaki wangumupempha maji ngakumwa. Rabeka wangupaska munthu mwenuyu maji ngakumwa, pavuli paki wangupaska so maji ngamira za munthu yo. (Chiyambo 24:15-20) Munthu mwenuyu wenga wantchitu waku Abrahamu. Ndipu wangwenda ulendu utali kuti wakamupenje munthukazi Isaki. Isaki wenga mwana waku Abrahamu. (Chiyambo 24:2-4) Pa nyengu yo wenga munthowa, wangupemphera kuti Chiuta wamutumbiki. Mwaviyo, wati wawona kuti Rabeka ngwakulimbikiya ntchitu kweniso kuti wamulonde umampha wanguziŵa kuti Chiuta wamuka pempheru laki. Ndipu venivi vingulongo kuti Chiuta wamusankhiya munthukazi wamampha Isaki.—Chiyambo 24:10-14, 21, 27.

 Rabeka wati waziŵa vo munthu yo wanguziya, wanguzomera kuluta nayu kuti wakaje muwolu waku Isaki. (Chiyambo 24:57-59) Pavuli paki, Rabeka wangubala ŵana ŵaŵi amuwoli. Chiuta wangumukambiya kuti Esawu mwana waki mura wazamuteŵete mvurwa waki Yakobe. (Chiyambo 25:23) Pa nyengu yo Isaki wakhumbanga kutumbika Esawu, Rabeka wanguchitapu kanthu kuti Isaki watumbiki Yakobe mumalu mwaku Esawu. Rabeka wanguchita venivi chifukwa wanguziŵa kuti ndilu lenga khumbu laku Chiuta.—Chiyambo 27:1-17.

 Kumbi tingasambiranji kwaku Rabeka? Iyu wenga wakujiyuyuwa, wakulimbikiya ntchitu kweniso wakulonde alendu. Mijalidu yeniyi yingumuwovya kuti waje munthukazi ndipuso ma wamampha. Yingumuwovya so kuja mteŵeti wamampha waku Chiuta wauneneska.

  •  ▸ Asani mupenja kuziŵa vinandi vakukwaskana ndi Rabeka, wonani nkhani ya mutu wakuti, “Hinya Ndilutengi.”

  Ruti

 Kumbi Ruti wenga yani? Iyu wenga munthukazi waku Moabu yo wanguleka achiuta ŵaki kweniso charu chaki kuti wakaje mteŵeti waku Yehova kucharu cha Isirayeli.

 Kumbi wanguchitanji? Ruti wangulongo kuti wamuyanjanga ukongwa Naomi, mpongozi waki. Naomi, mulumu waki ndi ŵana ŵawu ŵaŵi anthulumi, anguluta ku Moabu chifukwa chakuti ku Isirayeli kungubuka nja. Pavuli paki, ŵana ŵawu angutorana ndi anthukazi a ku Moabu, Ruti ndi Oropa. Kweni pati pajumpha nyengu, mulumu waku Naomi kweniso ŵana ŵawu ŵaŵi anthulumi angufwa ndipu angusiya vyoko vitatu.

 Chilala chati chamala, Naomi wanguŵanaŵana kuti wawere so ku Isirayeli. Ruti ndi Oropa angusankha kuluta nayu limoza. Kweni Naomi wanguŵapempha kuti awere ku ŵanthu ŵawu, ndipu Oropa wanguwelere. (Ruti 1:1-6, 15) Chinanga kuti venga viyo, Ruti wangukana kuŵaleka apongozi ŵaki. Iyu wamuyanjanga ukongwa Naomi ndipu wakhumbanga kusopa Yehova, Chiuta waku Naomi.—Ruti 1:16, 17; 2:11.

 Chifukwa chakuti Ruti wenga wakugomezgeka kweniso wakulimbikiya ntchitu, venivi vinguwovya kuti waje ndi mbiri yamampha kumuzi kwaku Naomi ku Betelehemu. Boazi yo wenga munthu wakukhupuka, wangukwaskika ukongwa ndi mo Ruti wachitiyanga vinthu ndipu wangumupaska chakurya chakuti iyu ndi Naomi akaryengi. (Ruti 2:5-7, 20) Pati pajumpha nyengu, Ruti wangutorana ndi Boazi. Ndipu yiwu anguja apapi a Fumu Davidi kweniso Yesu Khristu.—Mateyu 1:5, 6, 16.

 Kumbi tingasambiranji kwaku Ruti? Chifukwa chakuti wayanjanga Naomi kweniso Yehova, Ruti wanguleka charu chaki kweniso ŵanthu amubanja laki. Chinanga kuti nyengu zinyaki wakumananga ndi masuzgu nganandi, Ruti wenga wakulimbikiya ntchitu, wakujipereka kweniso wakugomezgeka.

  Sara

 Kumbi Sara wenga yani? Iyu wenga muwolu waku Abrahamu kweniso anyina aku Isaki.

 Kumbi wanguchitanji? Sara wanguleka umoyu wamampha mutawuni ya Uri chifukwa chakuti wagomezganga vinthu vo Chiuta wangulayizga mulumu waki, Abrahamu. Chiuta wangukambiya Abrahamu kuti watuwi mutawuni ya Uri ndi kuluta ku Kanani. Chiuta wangumulayizga kuti wamutumbikengi ndi kuchitiska kuti mtundu waki uje ukulu. (Chiyambo 12:1-5) Pa nyengu yeniyi, Sara watenere kuti wenga ndi vyaka va mu ma 60. Kutuliya pa nyengu yeniyi, Sara ndi mulumu waki angwamba kwendakwenda ndipu ajanga mumahema.

 Chinanga kuti umoyu wakwendakwenda wenga wakofya, Sara wawovyanga Abrahamu kuchita vo Chiuta wamukambiyanga. (Chiyambo 12:10, 15) Kwa vyaka vinandi, Sara wenga chumba ndipu venivi vachitiskanga kuti walekengi kukondwa. Chinanga kuti venga viyo, Chiuta wangulayizga kuti watumbikengi mphapu yaku Abrahamu. (Chiyambo 12:7; 13:15; 15:18; 16:1, 2, 15) Pati pajumpha nyengu, Chiuta wangulayizga kuti Sara wajengi ndi mwana. Iyu wangubala nadi mwana nyengu yakubaliya yati yajumphapu kali. Sara wenga ndi vyaka 90 ndipu mulumu waki Abrahamu wenga ndi vyaka 100. (Chiyambo 17:17; 21:2-5) Mwana yo angubala angumudana zina lakuti Isaki.

 Kumbi tingasambiranji kwaku Sara? Vo vinguchitikiya Sara, vititisambiza kuti nyengu zosi tikhumbika kuja ndi chivwanu kuti Yehova wafiskengi malayizgu ngaki, chinanga ndi ngo tiwona kuti ngangafiskika cha. (Aheberi 11:11) Ndipu chakuwoniyapu chaki nge munthukazi wakuyirwa chilongo kuti munthukazi wakhumbika kutumbika mulumu waki.—1 Peturo 3:5, 6.

  Shulama

 Kumbi Shulama wenga yani? Iyu wenga munthukazi wakutowa wakumuzi ndipu buku la mu Bayibolu la Sumu ya Zisumu likamba ukongwa vakukwaskana ndi iyu. Bayibolu lizumbuwa cha zina laki.

 Kumbi wanguchitanji? Shulama wangulutirizga kuja wakugomezgeka ku mliska wachinyamata yo wamuyanjanga. (Sumu ya Zisumu 2:16) Kutowa kwaki kungukopa Fumu Solomoni yo yenga yakukhupuka ukongwa. Fumu yeniyi, yinguyesesa kukopa Shulama. (Sumu ya Zisumu 7:6) Kweni iyu wangukana kuzomera chinanga kuti ŵanthu anyaki amuchichizganga kuti wazomeri. Shulama wangwanja mliska wachinyamata mwenuyu ndipu wenga wakugomezgeka kwaku iyu.—Sumu ya Zisumu 3:5; 7:10; 8:6.

 Kumbi tingasambiranji kwaku Shulama? Iyu wenga wakujiyuyuwa, chinanga kuti wenga wakutowa kweniso fumu yamukhumbanga. Shulama wanguzomereza cha kuti vo ŵanthu anyaki akambanga, chuma pamwenga kutchuka, vimutondekeski kwanja mliska wachinyamata. Iyu wangulutirizga kujiko kuti waleki kuchita ureŵi.

  Muwolu waku Loti

 Kumbi muwolu waku Loti wenga yani? Bayibolu lizumbuwa cha zina laki. Kweni likamba kuti iyu ndi banja laki ajanga mutawuni ya Sodomu ndipu wenga ndi ŵana ŵaŵi anthukazi.—Chiyambo 19:1, 15.

 Kumbi wanguchitanji? Iyu wanguvwiya cha dangu laku Chiuta. Chiuta wangukamba kuti wanangengi Sodomu ndi matawuni nganyaki ngapafupi chifukwa cha mijalidu yiheni ya ureŵi yo yachitikanga mumatawuni ngenanga. Chifukwa chakuti Chiuta wayanjanga Loti ndi banja laki, wangutuma angelu ŵaŵi kuti akaŵatuzgemu ndi kuluta nawu kumalu ngakuvikilirika.—Chiyambo 18:20; 19:1, 12, 13.

 Angelu ŵenaŵa angukambiya Loti ndi banja laki kuti atuweku kuchigaŵa cho ndipu angalereskanga kuvuli cha, chifukwa asani angachita viyo afwengi. (Chiyambo 19:17) Kweni muwolu waku Loti wanguvwiya cha. Iyu “wangulereska kuvuli ndipu wangusambuka chiduli cha mche.”—Chiyambo 19:26.

 Kumbi tingasambiranji ku Muwolu waku Loti? Nkhani ya muwolu waku Loti, yilongo kofya kwa kwanja ukongwa vinthu vakuliŵavu ko kungachitiska kuti tileki kuvwiya Chiuta. Yesu wangukamba kuti vo vinguchitikiya muwolu waku Loti ntchakuwoniyapu chakutitcheŵeska. Ndichu chifukwa chaki wangukamba kuti: “Kumbukani muwolu waku Loti.”—Luka 17:32.

 Anthukazi wo Azumbulika mu Bayibolu Kweniso Nyengu yo Angujaliyaku

  1.  Heva

  2. Chigumula (2370 B.C.E.)

    1.  Sara

    2.  Muwolu waku Loti

    3.  Rabeka

    4.  Leya

    5.  Rakelu

  3. Ulendu wa Ayisirayeli (1513 B.C.E.)

    1.  Miriyamu

    2.  Rahabi

    3.  Ruti

    4.  Debora

    5.  Yayeli

    6.  Delila

    7.  Hana

  4. Fumu yakwamba ya Isirayeli (1117 B.C.E.)

    1.  Abigaili

    2.  Shulama

    3.  Yezebeli

    4.  Estere

    5.  Mariya (anyina aku Yesu)

  5. Yesu wabatizika (29 C.E.)

    1.  Marita

    2.  Mariya (mvurwa waku Marita kweniso mzichi waku Lazaru)

    3.  Mariya wa ku Magadala

  6. Nyifwa yaku Yesu (33 C.E.)