1, 2. Kumbi ndi zuŵa nili lo Akhristu wosi akhumbika kuliziŵa, nanga nchifukwa wuli?

 KUMBI ndi mazuŵa nanga ngo nyengu zinyaki mutingakumbuka? Anyaki angakamba kuti zuŵa lo charu chawu chingulondere wanangwa wakujiwusa. Kumbi muziŵa zuŵa lo ŵanthu aja achilikumbukiya kwa vyaka vakujumpha 3,500?

² Lenga zuŵa la Phaska. Zuŵa lenili ndilu Ayisraele akali angufwatulikiya ku uŵanda, ku Egipiti. Ndipu litenere kuja lakukhumbika kwaku imwi. Nchifukwa wuli tikamba viyo? Chifukwa chakuti likonkhoska vigaŵa vinyaki vakukhumbika ukongwa pa umoyu winu. ‘Kweni,’ mungakamba kuti, ‘Ayuda ndiwu akumbukiyanga Phaska, ini nde Myuda cha. Nchifukwa wuli ndikhumbika kuziŵa zuŵa lenili?’ Kwamuka kwa fumbu ili kusanirika pa mazu yanga: ‘Phaska lidu nalu labayika, ndilu Khristu.’ (1 Ŵakor. 5:7) Kuti tiziŵi umampha fundu yeniyi, tikhumbika kuziŵa vo vachitikanga pa Phaska yo Ayuda achitanga ndipuso kuŵanaŵaniya kukoliyana kwaki ndi dangu lo likuperekeka kwa Akhristu wosi.

3, 4. Kumbi Phaska wakwamba wuli?

³ Ŵanthu mamiliyoni nganandi wo mbayuda cha aziŵa vinthu vinyaki vo vinguchitika pa Phaska wakwamba. Vingachitika kuti akuŵerenga nkhani yeniyi m’Bayibolo, m’buku la Chituwa, akuvwa ŵanthu anyaki achikamba ndipuso akuwonere filimu.

⁴ Pa nyengu yo Ayisraele ŵenga aŵanda kwa vyaka vinandi ku Egipiti, Yehova wangutuma Mosese ndi Aroni, muku waki kuti akapemphi Farao kuti wafwatuwi ŵanthu aku Yehova. Mulongozgi wakujikuzga mwenuyu, wangukana kufwatuwa Ayisraele. Mwaviyo, Yehova wanguzisa miliri yakupambanapambana m’charu cha Egipiti. Pakumaliya, Chiuta wanguchitiska mulili wa 10  wo wenga kufwa kwa mwana we yosi waumwali wa Aegipiti, vo vinguchitiska kuti Farao waŵafwatuwi.​—Chit. 1:11; 3:9, 10; 5:1, 2; 11:1, 5.

5. Kumbi Ayisraele akhumbikanga kuchitanji pakunozgeke kufwatulika? (Wonani chithuzi cho che papeji 18.)

⁵ Kumbi Ayisraele akhumbikanga kuchitanji ŵechendafwatuliki? M’chaka cha 1513 B.C.E., cha mu March 21 pamwenga 22 mwezi wo m’Chiheberi wadanikanga kuti Abib, pavuli paki anguziŵudana kuti Nisani, a Chiuta wangukamba kuti pa zuŵa la 10 mwezi wenuwu, Ayisraele akhumbikanga kunozgeke vinthu vinyaki vo vatingi vizichitikengi pa Nisani 14. Zuŵa lenili lingwamba lumwi lasere chifukwa m’Chiheberi, zuŵa layambanga asani lumwi lasere ndipu lamalanga zuŵa linyaki asani lumwi lasere so. Pa Nisani 14, banja lelosi lakhumbikanga kubaya mbereri (pamwenga mbuzi) yinthurumi ndipu amijanga ndopa zaki pafulemu ya chisasa kweniso palentulu ya nyumba. (Chit. 12:3-7, 22, 23) Banja lawotchanga mbereri yeniyi ndikuyirya limoza ndi chiŵandi chambula mtupu kweniso munkhwani wakuŵaŵa. Mungelu waku Chiuta, wangujumpha m’charu cha Egipiti ndi kubaya mwana weyosi waumwali wa Aegipiti kweni Ayisraele akuvwiya anguvikilirika ndipu pavuli paki angufwatulika.​—Chit. 12: 8-13, 29-32.

6. Kumbi ŵanthu aku Chiuta akhumbikanga kuzichitanji ndi mwambu wa Phaska kunthazi?

⁶ Venivi ndivu vinguchitika ndipu muvyaka vakunthazi, Ayisraele akhumbikanga kukumbuka mo angufwatulikiya. Chiuta wanguŵakambiya kuti: “Zuŵa ili kwaku imwi likaŵanga la chikumbusku, ndipu mukalisunganga nge ndi dyera ku Ambuya; mu migonezi yinu mukalisunganga kuŵa dangu muyaya.” Ayisraele akhumbikanga kuchita dyera kwa mazuŵa 7 lechendafiki zuŵa la 14. Nisani 14, lenga zuŵa lo achitiyanga Phaska kweni zina lakuti Phaska lamiyanga mazuŵa ngosi 8 nga dyera. (Chit. 12:14-17; Luka 22:1; Yoh. 18:28; 19:14) Phaska, lenga limoza mwa madyera ngo ngangujalikiskika kuti Aheberi achitengi chaka chechosi.—2 Mik. 8:13.

7. Kumbi Yesu wangwambiskanji pa zuŵa lakumaliya lo anguchita Phaska?

⁷ Nge mo venge ndi Ayuda wo alondonga Marangu ngaku Mosese, Yesu ndi akutumika ŵaki nawu anguchita Phaska. (Mat. 26:17-19) Zuŵa lakumaliya lo anguchita Phaska, Yesu wangwambiska mwambu wa Chakurya Chamazulu cha Ambuya. Iyu wangukambiya akumulondo ŵaki kuti achitengi mwambu wenuwu chaka chechosi. Kumbi atingi achitengi zuŵa nili?

8. Kumbi ndi fumbu wuli lo lingaŵapu asani tiŵanaŵaniya Phaska ndipuso Chakurya Chamazulu cha Ambuya?

⁸ Yesu wangwambiska mwambu wa Chakurya Chamazulu cha Ambuya ŵati amaliza ŵaka Phaska. Mwambu wufya wenuwu, watingi userengi m’malu mwa Phaska. Panyaki mwawonapu kuti zuŵa lo Ayuda achitiyanga Phaska, makalendala nganyaki nga mazuŵa nganu ngapambana zuŵa limoza pamwenga nganandi ndi zuŵa lo isi tikumbukiya nyifwa yaku Khristu. Nchifukwa wuli ngapambana? Tingamuka kuti, chifukwa cha dangu lo Chiuta wangupaska Ayisraele. Mosese wati wakamba kuti ‘wumba wa Ayisraele ubayi’ mbereri pa Nisani 14, wangukamba nyengu yo wumba wo wakhumbikanga kuchitiya viyo.​—Ŵerengani Chituwa 12:5, 6.

9. Mwakukoliyana ndi Chituwa 12:6, kumbi mwana wambereri wakurya pa Phaska wakhumbikanga kubayika nyengu wuli?

 ⁹ Mwakukoliyana ndi Chituwa 12:6, mwana wambereri wakhumbikanga kubayika “mazulu.” Mazu ngenanga, Mabayibolo nganyaki kusazgapu la Chiyuda la Tanakh, akufwatuliya kuti “lumwi lasere.” Mwaviyo, mwana wambereri wakhumbikanga kubayika asani lumwi lasere kweni kweche ukweru, kukwamba kwa zuŵa la Nisani 14.

10. Nge mo anyaki akambiya, kumbi mwana wambereri wabayikanga zuŵanji, ndipu venivi vizisa mafumbu wuli?

¹⁰ Pati pajumpha nyengu, Ayuda azanga ndi ŵana a mbereri pa nyumba yakusopiyapu kuti akabayiki ndipu pakhumbikanga nyengu yitali kuti amalizi kupereka sembi. Chifukwa cha venivi, Ayuda anyaki pati pajumpha vyaka vinandi, aŵanaŵananga kuti lemba la Chituwa 12:6, lang’anamuwanga pakumaliya pa Nisani 14, nyengu yo yiŵapu kutuliya pa nyengu yo lumwi le pafupi kusere kuzifika nyengu yo kamdima katambiya, pakumaliya pa zuŵa lo. Asani fundu iyi yenga yauneneska, kumbi chakurya chenichi chatingi chiryikengi nyengu wuli? Pulofesa Jonathan Klawans wangukamba kuti: “Zuŵa litamba asani lumwi lisere, mwaviyo, sembi yiperekeka pa 14 kweni kwamba kwa Phaska ndi kurya chakurya kuchitika pa 15, chinanga kuti ndondomeku ya mazuŵa yanga yikukonkhoskeka cha mu Chituwa.” Iyu wangukamba so kuti: “Mabuku nga asambizi achiyuda . . . ngakamba cha mo Seder [Chakurya cha pa Phaska] chachitikiyanga, Nyumba Yakusopiyamu yechendabwanganduliki” mu 70 C.E.​—Ndisi tafipiska mazu.

11. (a) Kumbi ndi vinthu wuli vo vinguchitikiya Yesu pa Phaska mu 33 C.E.? (b) Nchifukwa wuli zuŵa la Nisani 15 mu 33 C.E. lingudanika kuti “zuŵa likuru” la Sabata? (Wonani mazu nga mumphata.)

¹¹ Mwaviyo, mphakuvwika kufumba kuti, nanga Phaska wa mu 33 C.E.? Pa Nisani 13, po zuŵa lenga pafupi ‘mwaku lenili watenere kubayika phaska,’ Khristu wangukambiya Petro ndi Yohane kuti: “Rutani, tirongosoliyeni phaska, alinga tiryengi.” (Luka 22:7, 8) Lumwi lati lasere pa Nisani 14, po patingi paŵengi pa Chinayi ndi mazulu “ndipu . . . linguza ora lo,” kuti aryi Phaska. Yesu wangurya chakurya cho ndi akutumika ŵaki, pavuli paki wangwambiska Chakurya Chamazulu cha Ambuya. (Luka 22:14, 15) Usiku wa zuŵa lenili, wangumangika ndi kufumbika mafumbu. Yesu wangupayikika nyengu ye pafupi kukwana 12 koloku msana pa Nisani 14, ndipu wangufwa ndi mazulu. (Yoh. 19:14) Mwaviyo, pa zuŵa lo abayiyanga mwana wambereri wakuchitiya Phaska, ‘Phaska lidu nalu [lingubayika, lo] ndi Khristu.’ (1 Ŵakor. 5:7; 11:23; Mat. 26:2) Po zuŵa lachiyuda lenili lenga pafupi kumala, Yesu wanguŵikika lechedayambi zuŵa la Nisani 15. b​—Ŵal. 23:5-7; Luka 23:54.

12, 13. Kumbi ŵana achiyuda achitangaku wuli Phaska?

¹² Kweni sonu tiyeni tikambiskani so vo vinguchitika ku Egipiti. Mosese wangukamba kuti ŵanthu aku Chiuta atingi azichitengi Phaska kunthazi ndipu lenili lenga dangu mpaka “muyaya.” Chifukwa chakuti ŵana achitanga nawu Phaska, yiwu akhumbikanga kufumba apapi ŵawu kuti aziŵi cho Phaska wang’anamuwanga. (Ŵerengani Chituwa 12: 24-27; Mar. 6:20-23) Mwaviyo, phaska watingi waŵengi so “chikumbusku” ku ŵana.​—Chit. 12:14.

¹³ Po ŵana wo akuwanga, atingi akambiyengi ŵana ŵawu fundu zakukhumbika zo asambiranga. Fundu yakwamba yenga yakuti Yehova wavikiliyanga ateŵeti ŵaki. Ŵana angusambira kuti Yehova ngwakusuzga cha kumuziŵa kweniso ndi ngoza cha. Iyu ndi Chiuta wanthazi, yo watanja ŵanthu ŵaki ndipu watiŵawovya. Wangulongo venivi, ‘pa nyengu yo wangubayiya Aegipiti’ ndi kuvikiliya ŵana aumwali ŵa Ayisraele, kuŵasunga amoyu.

14. Kumbi apapi achikhristu agwiriskiya nchitu nkhani ya Phaska kuti awovyi ŵana ŵawu kuziŵanji?

¹⁴ Apapi achikhristu achita kuŵakonkhoske chaka ndi chaka cha ŵana ŵawu vo Phaska wang’anamuwa. Kumbi imwi mutiŵasambiza ŵana ŵinu kuti Chiuta wavikiliya ŵanthu ŵaki? Kumbi mutiŵalongo ŵana ŵinu kuti namwi mugomezga ndi mtima wosi kuti Yehova weche kuvikiliya ŵanthu ŵaki? (Sumu 27:11; Yes. 12:2) Kumbi mukamba nawu mwakuŵafika pa mtima? Yesesani kuŵasambiza fundu yeniyi kuti nawu aje ndi chigomezgu chakukho.

15, 16. Kumbi nkhani ya Phaska ndi nkhani zo zisanirika m’buku la Chituwa zingagwiriskikiya wuli nchitu pakukamba zaku Yehova?

¹⁵ Vo tingasambira pa nkhani ya Phaska vilongo kuti Yehova wenga ndi nthazi pe cha zakuvikiliya ŵanthu ŵaki. Iyu wanguŵataska ‘mwakuŵatuzga mu Egipiti.’ Ŵanaŵaniyani vo wanguchita. Iyu wanguŵalongozga ndi muzati wa mtambu ndi motu. Nyanja Yiyera yati yagawuka, maji nganguma nge chimati ku janja lamaryi ndi lamazge ndipu yiwu angwenda pakumila. Ŵati ayambuka kufika sirya linyaki, anguwona maji ngachilindimukiya asilikali a ku Egipiti. Pavuli paki, Ayisraele wo angutaskika angumba kuti: “Ndikambanga ku Ambuya . . . Akavalo ndi akukwerapu ŵaki aponya mu nyanja. Ambuya ndi nthazi yangu ndi sumu yangu, ndipu aŵa yiwu utaski wangu.”​—Chit. 13:14, 21, 22; 15:1, 2; Sumu 136:11-15.

¹⁶ Asani mwe ndi ŵana, kumbi mutiŵawovya kuti agomezgengi Yehova nge Mtaski? Kumbi awona kuti mugomezga venivi pa vo mukamba ndipuso vo musankha? Mungakambiskana pa Kusopa kwa Pabanja vo tiŵerenga m’buku la Chituwa chaputala 12 mpaka 15 ndi kukonkhoska mo Yehova wangutaskiya ŵanthu ŵaki. Nyengu zinyaki mungakamba fundu yeniyi mwakukambiskana Machitidu 7:30-36 pamwenga Danyele 3:16-18, 26-28. Kukamba uneneska, ŵana ndipuso ŵara akhumbika kugomezga kuti Yehova wenga Mtaski nyengu yakali pe cha. Iyu wazakutitaska so kunthazi nge mo wangutaskiya ŵanthu ŵaki mu nyengu yaku Mosese.​—Ŵerengani 1 Ŵatesalonika 1:9, 10.

17, 18. Kumbi titenere kukumbukanji asani tiŵanaŵaniya mo ndopa zagwiriskikiyanga nchitu pa Phaska wakwamba?

¹⁷ Akhristu auneneska akumbukiya Phaska wa Ayuda cha. Mwambu wenuwu wenga chigaŵa cha Chilangulu chaku Mosese kweni isi te pasi pa Chilangulu cha. (Ŵar. 10:4; Ŵakol. 2:13-16) M’malu mwaki, tikumbukiya zuŵa lakukhumbika ukongwa lo Yesu, Mwana waku Chiuta, wangufwiya. Kweni pe vinthu vinyaki vo veche vakukhumbika kwaku isi, vo vachitikanga pa Phaska yo wangwambiskika ku Egipiti.

¹⁸ Ndopa za mwana wambereri zo amijanga pafulemu ya chisasa kweniso palentulu, zinguwovya kuti ŵanthu aje ndi umoyu. Mazuŵa nganu tipereka sembi zanyama cha kwaku Chiuta pa zuŵa la Phaska pamwenga pa nyengu yinyaki. Pe sembi yamampha ukongwa yo yingawovya ŵanthu kuja ndi umoyu wamuyaya. Wakutumika Paulo wangulemba za “ekleziya la akupapika danga akulembeka kuchanya.” Umoyu wa Akhristu akusankhika ŵenaŵa utaskika ndi “ndopa za chiwaza,” zaku Yesu. (Ŵah. 12:23, 24) Akhristu wo alindizga kuzija ndi umoyu wambula kumala pacharu chapasi, nawu athemba ndopa zenizi kuti azitaskiki. Nyengu zosi, yiwu akhumbika kukumbuka mazu ngakuchiska ngakuti: “Mwaku mweniyo te nawu uwombozi mu ndopa zaki, chireke ichu cha mamphuru ngidu, kwakuyana ndi usambasi wa wezi waki.”​—Ŵaef. 1:7.

19. Kumbi vo vinguchitikiya Yesu vititiwovya wuli kuti tigomezgengi mauchimi?

¹⁹ Asani abaya mwana wambereri kuti aryi pa Phaska, Ayisraele akhumbikanga cha kufyo viwanga vaki. (Chit. 12:46; Maŵ. 9:11, 12) Nanga “Mwana wambereri waku Chiuta” yo wanguza kuzipereka sembi? (Yoh. 1:29) Iyu wangupayikika limoza ndi ŵanthu aheni, yumoza kumaryi munyaki kumazge. Ayuda, angupempha Pilato kuti akafyo viwanga va ŵanthu wo angupayikika. Ivi vatingi vichitiskengi kuti afwi liŵi, kuti aleki kufika pa Nisan 15, lo lenga zuŵa likulu la Sabata, ŵeche pa vimiti vo anguŵapayikapu. Asilikali angufyo malundi nga ŵanthu ŵaŵi wo angupayikika, “kweni achiza kwaku Yesu, po anguwona kuti iyu wafwa kali, kuti angufyo marundi ngaki cha.” (Yoh. 19:31-34) Vo vinguchitika vingukoliyana ndi vo achitanga ndi mwana wambereri yo abayanga pa Phaska, mwaviyo mwana wambereri mwenuyu, wenga “chizgezge” cha vo vatingi vichitikengi pa Nisani 14, mu 33 C.E. (Ŵah. 10:1) Mo vinthu vinguchitikiya vingufiska mazu ngo nge pa Sumu 34:20. Venivi vitenere kutiwovya kuti tigomezgengi ukongwa mauchimi.

20. Kumbi Phaska ndi Chakurya Chamazulu cha Ambuya vipambana wuli?

²⁰ Kweni pe mphambanu pakati pa Phaska ndi Chakurya Chamazulu cha Ambuya. Phaska yo Ayuda akumbukiyanga wamiyanga vo Khristu wangukambiya akumulondo ŵaki cha kuti azichitengi pakukumbukiya nyifwa yaki. Pa nyengu yo Ayisraele ŵenga ku Egipiti, aryanga cha ndopa za mwana wambereri yo abayanga kweni aryanga nyama yaki. Ivi vingupambana ndi vo Yesu wangukambiya akusambira ŵaki kuti achitengi. Iyu wangukamba kuti wo amuwusa “mu ufumu waku Chiuta,” atenere kurya chiŵandi cho chimiya liŵavu ndi kumwa vinyu yo wamiya ndopa zaki. Tikambiskanengi fundu yeniyi m’nkhani yakulondopu.—Marko 14:22-25.

21. Nchifukwa wuli tikhumbika kuziŵa vo vachitikanga pa Phaska?

²¹ Mwambula kukayika, Phaska wenga wakukhumbika ukongwa pa mo Chiuta wachitiyanga vinthu ndi Ayisraele ndipu munthu weyosi pakuyija wangasambirapu fundu zo zingamuwovya. Mwaviyo, chinanga kuti Phaska ‘chaŵanga chikumbusku kwa’ Ayuda, kweni isi nge Akhristu tikhumbika kuziŵa vo vachitikanga ndipuso kugwiriskiya nchitu fundu zinyaki zakukhumbika zo tisaniya nge chigaŵa cha ‘Malemba ngosi ngo ngakuwuzirika ndi Chiuta.’​—2 Tim. 3:16.