1, 2. (a) Kumbi ndiyani yo Chiuta wangwamba kulenga, nanga Yehova wangumugwiriskiya wuli nchitu? (b) Nchinthu wuli cho chilongo kuti angelu achita vinthu umampha?

 YEHOVA ndi Mulengi wa chilengedu chosi ndipu wachita vinthu umampha. Iyu wangwamba kulenga Mwana waki wapade yo wadanika kuti, “Mazu” chifukwa chakuti walongoro m’malu mwaki. Mazu mwenuyu wateŵete Yehova kwa nyengu yitali. Ndichu chifukwa chaki Bayibolo likamba kuti: “Mu mtendeku mwenga Mazu, ndipu Mazu yo wenga kwaku Chiuta.” Bayibolo likamba so kuti: “Vosi vingulengeke mwaku iyu; ndipu kwambura iyu kuti kangulengeka cha chinanga nkhanthu kamoza ko kaŵapu.” Vyaka 2,000 vo vajumpha, Chiuta wangutuma Mazu pacharu yo ndi Yesu Khristu. Iyu wenga wakufikapu ndipu wanguchita khumbu la Awiski mwakugomezgeka.—Yoh. 1:1-3, 14.

² Mwana waku Chiuta wechendazi pacharu chapasi, wagwiranga nchitu mwakugomezgeka nge “kapitawu wa nchitu” waku Chiuta. (Nthanthi 8:30) Kuziya mwaku iyu, Yehova wakupanga mamiliyoni nganandi nga angelu kuchanya. (Ŵakol. 1:16) Pakukamba za angelu ŵenaŵa, Bayibolo likamba kuti: “Vikwi vikwi vinguteŵete [Yehova]” ndipuso angelu 100,000,000 angulutirizga kuma paurongo paki.  (Dan. 7:10) Angelu anandi aku Chiuta aziŵika kuti ndi gulu laku Yehova lo lichita vinthu umampha ukongwa.—Sumu 103:21.

3. Kumbi nyenyezi ndi mapulaneti vinandi wuli, nanga vikuŵikika wuli?

³ Kumbi tingakambanji vakukwaskana ndi vinthu vinyaki vo vikulengeka nge nyenyezi zambula kuŵerengeka ndipuso mapulaneti? Nyuzipepala yinyaki ku Texas, yingukamba vo vingusanirika pavuli pakufufuza ndipu yingukamba kuti “nyenyezi zikwana 300 sekisitililiyoni pamwenga zinandi ukongwa kujumpha maulendu ngatatu pa nambala yo yingusanirika pa kafukufuku yo wanguchitika kuvuli uku.” (Houston Chronicle) Nyuzipepala yeniyi yingukamba so kuti: “Ivi ving’anamuwa kuti 3 waje ndi mazilu 23 pamwenga 3 tililiyoni tayimuzi 100 biliyoni.” Nyenyezi ze mu magulu ngo ngadanika kuti mlambagomba ndipu wewosi we ndi nyenyezi mabiliyoni pamwenga matililiyoni kusazgapu mapulaneti. Milambagomba yinyaki yikuŵikika so m’magulu ngakulungakulu.

4. Nchifukwa wuli mphakwenere kukamba kuti Chiuta watingi walongozgengi ateŵeti ŵaki?

⁴ Nge mo angelu achitiya vinthu umapha, vinthu vinyaki vo Yehova wakulenga kuchanya navu vikuŵikika mwandondomeku. (Yes. 40:26) Mwaviyo, mphakuvwika kukamba kuti Yehova watingi wawovyengi ateŵeti ŵaki kuti achitengi vinthu umampha pacharu chapasi. Iyu wakhumba kuti achitengi vinthu mwandondomeku. Ivi vakukhumbika ukongwa chifukwa chakuti ŵe ndi nchitu yakukhumbika ukongwa yakuti achiti. Vo ateŵeti ŵaki akugomezgeka anguchita ndipuso vo achita mazuŵa nganu vilongo kuti iyu watiŵalongozga kweniso ndi Chiuta wa “chimtimbaheka cha, kweni ngwa chimangu.”—Ŵerengani 1 Ŵakorinte 14:33, 40.

5. Kumbi chilatu chaku Chiuta chakuti ŵanthu azazi charu chapasi chingutimbanyizgika wuli?

⁵ Yehova wati walenga ŵanthu akwamba pacharu chapasi, wanguŵakambiya kuti: “Papanani ndi mwandani, ndi muzazi charu ndi muchithereski, ndipu muŵi ndi mtufu pa somba zamu nyanja, ndi pa viyuni vamude, ndi pa chamoyu chosi cho chitenda pacharu chapasi.” (Chiy. 1:28) Ŵanthu atingi ajengi umampha ukongwa ndi chilatu chakuti azazi charu chapasi ndi kuchisambusa Paradayisu mpaka po chatingi chizaziyengi ndi ŵanthu. Ivi vingutondeka chifukwa Adamu ndi Eva anguvwiya cha. (Chiy. 3:1-6) Pati pajumpha nyengu yimanavi, “Ambuya anguwona kuti utimbanyizgi wa munthu wenga ukulu m’charu ndi so mateskedu ngosi nga maŵanaŵanu nga mumtima ngenga ngaheni pe nyengu zosi.” Pavuli paki, “charu chinguwo [chinguvunda] mu masu ngaku Chiuta.” Mwaviyo, Chiuta wangulayizga kuti wazisengi zandi kuti wabayi ŵanthu wosi ambula kumuwopa.—Chiy. 6:5, 11-13, 17.

6, 7. (a) Nchifukwa wuli Nowa wangusaniya wezi pa masu paku Yehova? (Wonani chithuzi papeji 21.) (b) Nchinthu wuli cho chinguchitikiya ŵanthu ambula kugomezgeka mu nyengu yaku Nowa?

⁶ Kweni “Nowa wangusaniya wezi mu masu nga Ambuya” chifukwa chakuti “wenga munthu murunji, wambura kalema mu mgonezi waki.” Chifukwa chakuti “Nowa wangwenda ndi Chiuta,” Yehova wangumukambiya kuti wazengi chingaraŵa chikulu. (Chiy. 6:8, 9, 14-16) Pulanu yaki yenga yakwenere kujamu ŵanthu kweniso nyama. “Nowa wanguchita vosi venivo Ambuya angumulanguliya” ndipu pamoza ndi banja laki, angumaliza umampha nchitu yo angupaskika. Iyu wati wasereza vinyama vosi muchingaraŵa, ‘Yehova wangujala’ chisasa.—Chiy. 7:5, 16.

⁷ Yehova wati wazisa Zandi mu 2370 B.C.E., ‘wangusisita chinthu chosi chamoyu cho chenga pacharu’ kweni wangutaska Nowa wakugomezgeka ndipuso banja laki. (Chiy. 7:23) Mwaviyo, munthu weyosi mazuŵa nganu ndi mphapu yaku Nowa, ŵana ŵaki ndi awolu ŵawu. Kweni ŵanthu wosi ambula kugomezgeka  wo ŵenga kubwalu kwa chingaraŵa angubayika chifukwa chakuti angumuvwiya cha Nowa, ‘wakumemeza urunji.’—2 Pet. 2:5.

8. Kumbi pe ukaboni wuli wakuti Ayisraele achitanga vinthu umampha Chiuta wati waŵakambiya kuti amusere mu Charu Chakulayizgika?

⁸ Pati pajumpha vyaka 800 kutuliya po Zandi wanguchitikiya, Chiuta wangunozga kuti Ayisraele aje mtundu. Yiwu akhumbikanga kuti achitengi vinthu umampha pa umoyu wawu, ukongwa pakusopa. Kusazgapu asembi ndipuso Alevi anandi, penga so “anthukazi [anandi] akuteŵete wo ateŵetiyanga pakhomu la hema lakuwunganamu.” (Chit. 38:8) Pa nyengu yo Yehova Chiuta wangukambiya Ayisraele kuti akasere m’charu cha Kanani, yiwu ŵenga ambula kugomezgeka ndipu wanguŵakambiya kuti: “Palivi yumoza wakaserenga m’charu cho ndingurapa kuti mwamujamu, kweni Kalebe pe, mwana waku Yefune ndi Yoswa mwana waku Nuni” chifukwa anguza ndi uthenga wamampha ŵati ŵachiwona Charu Chakulayizgika. (Maŵ. 14:30, 37, 38) Mwakukoliyana ndi ulongozgi waku Chiuta, pati pajumpha nyengu Mosese wangusankha Yoswa kuti wasere m’malu mwaki. (Maŵ. 27:18-23) Po Yoswa wenga pafupi kulongozga Ayisraele kuti asere mucharu cha Kanani, Yehova wangumukambiya kuti: “Uŵi wanthazi, khwima; ungopanga cha, nanga nkhufipa mtima; pakuti Ambuya Chiuta waku we pamoza nawi ko ukayanga.”—Yos. 1:9.

9. Kumbi Rahabi wamuwonanga wuli Yehova ndipuso ŵanthu ŵaki?

⁹ Yehova Chiuta wenga nadi ndi Yoswa kwekosi ko wakanga. Mwakuyeruzgiyapu, ŵanaŵaniyani vo vinguchitika po Ayisraele anguja dankha ku Yeriko, msumba wa charu cha Kanani. Mu 1473 B.C.E., Yoswa wangutuma ŵanthu ŵaŵi kuti akawoni msumba wa Yeriko ndipu ŵati ŵafika angukumana ndi Rahabi yo wenga munthukazi mureŵi. Iyu wanguŵabisa pachanya pa nyumba yaki kuti ŵanthu wo angutumika ndi fumu ya Yeriko aleki kuŵawona. Rahabi wangukambiya Ayisraele ŵenaŵa kuti: “Ndiziŵa kuti Ambuya ŵakupaskani charu ichi . . . , chifukwa tikuvwa mo Ambuya angukamuskiya maji nga Nyanja Yiyera paurongo pinu . . . ndipu ndi vo munguchita ku ŵakaronga ŵaŵi ŵa Amori.” Iyu wangukamba so kuti: “Ambuya  Chiuta winu ndiyu Chiuta wa kuchanya ndi charu chapasi.” (Yos. 2:9-11) Chifukwa chakuti Rahabi wangukoliyana ndi gulu laku Yehova la pa nyengu yo, Chiuta wanguwona kuti nkhwakwenere kuti iyu ndi ŵanthu a m’banja laki ataskiki pa nyengu yo Ayisraele atingi abwanganduliyengi Yeriko. (Yos. 6:25) Rahabi wenga ndi chivwanu. Iyu watumbikanga Yehova kweniso ŵanthu ŵaki.

10. Kumbi Yesu wanguŵakambiyanji alongozgi avisopa achiyuda, nanga nchifukwa wuli wangukamba viyo?

¹⁰ Po Ayisraele alongozgekanga ndi Yoswa, yiwu angulonda misumba yinandi kusazgapu charu cha Kanani. Kweni nchinthu wuli cho chinguchitika pavuli paki? Kwa vyaka vinandi, Ayisraele anguvwiya cha ulongozgi waku Chiuta. Pa nyengu yo Yehova wangutumiza Mwana waki pacharu chapasi, yiwu amuvwiyanga cha Chiuta ndipuso achimi ŵaki. Ndichu chifukwa chaki Yesu wangukamba kuti Yerusalemu ‘ngwakubaya achimi.’ (Ŵerengani Mateyu 23:37, 38.) Chiuta wangukana alongozgi avisopa achiyuda chifukwa chakuti angugomezgeka cha kwaku iyu. Mwaviyo, Yesu wanguŵakambiya kuti: “Ukwamphulikengi kwaku imwi Ufumu waku Chiuta, ndipu upaskikengi ku mtundu wakupasa vipasu vaki.”—Mat. 21:43.

11, 12. (a) Nchinthu wuli cho chilongo kuti mu nyengu ya akutumika Yehova wanguleka kutumbika mtundu wa Ayisraele ndipu wangwamba kutumbika gulu linyaki? (b) Kumbi mbayani wo ŵenga m’gulu lifya laku Chiuta?

¹¹ Mu nyengu ya akutumika, Yehova wanguwukana mtundu wambula kuvwiya wa Ayisraele. Kweni ivi vang’anamuwanga kuti waŵengevi cha gulu la ŵanthu akugomezgeka pacharu chapasi. Yehova wanguleka kuŵatumbika ndipu wangwamba kutumbika gulu lifya lo lalondonga Yesu Khristu ndipuso vo wasambizanga. Gulu ili lingwamba pa Pentekoste mu 33 C.E. Pa nyengu yeniyi, akusambira 120 aku Khristu anguwungana pamalu nganyaki ku Yerusalemu ndipu “kwamabuchibuchi kanguŵaku kayowozi kakutuwa kuchanya ulaka nchimphunga cha mphepu yanthazi, ndipu kanguzaza nyumba yosi.” Pavuli paki, “nganguŵawoneke malilimi ngakugaŵikana ulaka nga motu; ndipu unguja pa yumoza ndi yumoza waku wo wosi. Ndipu ŵanguzazika wosi ndi mzimu wakupaturika, ndi ŵangwamba kulongoro ndi malilimi ngamwenga, uli ndi mo mzimu waŵapaskiyanga kwachilongoro.” (Mac. 2:1-4) Chakuchitika ichi mbukaboni wambula kususkika wakuti Yehova walongozganga gulu laki lifya lo lenga ndi akusambira aku Khristu.

¹² Pa zuŵa lakukondwesa lenili, ŵanthu pafupifupi “vikwi vitatu” (3,000) angusazgikiyaku. Kweniso zuŵa ndi zuŵa “Ambuya angukuskiyaku ku unandi wa wo akutaskika.” (Mac. 2:41, 47) Chakukondwesa ukongwa nchakuti apharazgi a mu nyengu ya akutumika ŵenga alusu mwakuti ‘mazu ngaku Chiuta ngawandanga; ndipu unandi wa akusambira mu Yerusalemu ungwandana ukongwa; ndipu so asembi anandi avwiyanga ku chivwanu.’ (Mac. 6:7) Mwaviyo, ŵanthu amtima wamampha avwiyanga uneneska wo wapharazgikanga ndi ŵanthu a gulu lifya lenili. Pavuli paki, Yehova wangulongo so kuti walongozganga ŵanthu ŵaki ndipu wangwamba kudana “ŵa mitundu” yinyaki kuti azi mumpingu wachikhristu.—Ŵerengani Machitidu 10:44, 45.

13. Kumbi ndi nchitu niyi yo gulu lifya laku Chiuta lachitanga?

¹³ Vinguwoneke limu kuti Chiuta wangupereka nchitu kwa akusambira aku Khristu. Yesu wanguŵalongo chakuwoniyapu chamampha chifukwa wati wabatizika ŵaka, wangwamba kupharazga “Ufumu wakuchanya.” (Mat. 4:17) Iyu wangukambiya akusambira ŵaki kuti nawu achitengi viyo. Yesu wanguŵakambiya kuti: “Mundiŵiyengi ŵakaboni mosi mosi mu Yerusalemu, ndi mu Yuda yosi ndi Samaria, ndi ku vigoti va panu pasi.” (Mac. 1:8) Akusambira aku Khristu akwamba aziŵanga umampha vo  akhumbikanga kuchita. Mwakuyeruzgiyapu, po Paulo ndi Baranaba ŵenga ku Antoike wa ku Pisidia, angukambiya Ayuda wo aŵasuskanga kuti: “Kungwenere kuti mazu ngaku Chiuta ngakambiki dankha kwaku imwi. Kweni imwi mutingapata ndipu mujesa ŵambura kwenere umoyu wo wamuyaya, awonani, ting’anamukiya ku mitundu yo. Chifukwa Ambuya atilanguliya viyo, ‘Ndakuŵika uwi kungweruka kwa Mitundu, kuti utore utaski mpaka kuchigoti cha panu pasi.’” (Mac. 13:14, 45-47) Kutuliya mu nyengu ya akutumika, gulu laku Chiuta lilutirizga kuwovya ŵanthu kuziŵa mo angazitaskikiya.

14. Kumbi nchinthu wuli cho chinguchitikiya Yerusalemu mu nyengu ya akutumika, ndipu mbayani wo angutaskika?

¹⁴ Ayuda anandi anguvwiya cha uthenga wamampha ndipu atingi akumanengi ndi suzgu yikulu chifukwa Yesu wangukambiya limu kuti: “Penipo mukawonanga Yerusalemu wazungurizgika ndi maugoŵi, ziŵani penipo kuti laŵandika phasulu laki. Penipo ŵamu Yuda ŵathaŵiyengi kumapiri; ndi ŵa mukati mwaki ŵatuwengemu; ndi ŵamu minda ŵarekengi kusere mwaki.” (Luka 21:20, 21) Vo Yesu wangulayizga vingufiskika. Chifukwa chakuti Ayuda akhumbanga kusintha vinthu, gulu la nkhondu la Aroma lo lingulongozgeka ndi Seshasi Galasi linguzinga Yerusalemu mu 66 C.E. Gulu lenili linguwerere mwamabuchibuchi ndipu venivi vinguchitiska kuti akusambira aku Yesu athaŵi ku Yerusalemu ndi ku Yuda. Mwakukoliyana ndi vo wangukamba wakulemba mbiri Eusebius, ŵanthu anandi angulowoka msinji wa Yorodani ndipu anguchifika ku Pela m’charu cha Perea. Mu 70 C.E., gulu lankhondu la Aroma lo lingulongozgeka ndi Tito, linguza so ndipu lingubwangunduwa Yerusalemu. Kweni Akhristu akugomezgeka angutaskika chifukwa cha kuvwiya vo Yesu wanguŵatcheŵeska.

15. Nchifukwa wuli Chikhristu chinguluta panthazi mu nyengu ya akutumika?

¹⁵ Chinanga kuti akusambira aku Khristu akumananga ndi masuzgu kweniso asuskikanga, Chikhristu chinguluta panthazi mu nyengu ya akutumika. (Mac. 11:19-21; 19:1, 19, 20) Akhristu akwambiriya ŵenaŵa angulutirizga kuchita khumbu laku Chiuta chifukwa chakuti waŵatumbikanga.—Nthanthi 10:22.

16. Kumbi Mkhristu weyosi wakhumbikanga kuchitanji kuti waje pa ubwezi ndi Chiuta?

¹⁶ Mkhristu weyosi wakhumbikanga kuyesesa kuti walutirizgi kuja pa ubwezi ndi Chiuta. Yiwu asambiranga Malemba mwaphamphu, awungananga kaŵikaŵi ndipuso agwiranga nawu mwaphamphu nchitu yakupharazga Ufumu. Ivi vawovyanga ŵanthu aku Yehova a mu nyengu yo, kuti aje nayu pa ubwezi kweniso akoliyanengi nge mo Akhristu achitiya mazuŵa nganu. Ŵanthu wo awungananga ndi mipingu yakwambiriya ayanduwanga ukongwa chifukwa chakuti ŵara ndi ateŵeti akovya ajiperekanga ndi mtima wosi. (Ŵaf. 1:1; 1 Pet. 5:1-4) Venga vakukondwesa ukongwa po Paulo nge mura, wacheziyanga mipingu. (Mac. 15:36, 40, 41) Nasi mazuŵa nganu tichita vinthu nge mo Akhristu a mu nyengu ya akutumika achitiyanga. Tikondwa ukongwa kuti Yehova walongozganga ateŵeti ŵaki akali ndipu wachita so venivi mazuŵa nganu! a

17. Kumbi tisambirengenji munkhani yakulondopu?

¹⁷ Mazuŵa nganu, po charu chaku Satana chepafupi kumala, gulu laku Yehova la pacharu chapasi liluta panthazi ukongwa. Kumbi mutende nalu limoza? Kumbi mulutirizga kuja pa ubwezi ndi Chiuta? Nkhani yakulondopu yikonkhoskengi mo tingachitiya venivi.