ASANI mufipa mtima pamwenga muchita mantha chifukwa cha nkhani zinandi zakofya zo zikambika, ziŵani kuti ndimwi pe cha. Mu 2014, Barack Obama yo wenga pulezidenti wa charu cha United States, wangukamba kuti chifukwa cha vinthu vinandi vakofya vo vikambika, ŵanthu anandi awona kuti “charu chisintha . . . mwaliŵi ukongwa ndipu palivi weyosi yo wangachitapu kanthu.”

Pati pajumpha nyengu yimanavi kutuliya po wangukambiya mazu yanga, pulezidenti mwenuyu wangukwaskika ukongwa wachikamba vakukwaskana ndi nthowa zo ŵanthu agwirisiya ntchitu kuti amalisi masuzgu pacharu. Iyu wangukamba kuti boma likhumba kuchita vinthu “vamampha ukongwa” ndipu “wagomezga kuti vinthu visinthengi nadi pacharu.” Iyu waŵanaŵananga kuti vo ŵanthu ayesesa kuchita vatingi viwovyengi kuti charu chileki kumala kweniso kuti pacharu paleki kuchitika vinthu vakofya ukongwa.

Ŵanthu anandi akoliyana ndi vo pulezidenti mwenuyu wangukamba. Mwakuyeruzgiyapu, anyaki agomezga asayansi wo akamba kuti kuluta panthazi kwa vipangizu va mazuŵa nganu, kungachitisa kuti vinthu viyambi kwenda umampha m’charu. Wasayansi munyaki yo waziŵa vakukwaskana ndi makompyuta, wangukamba kuti wakayika cha kuti kuzifika mu chaka cha 2030, “vipangizu va mazuŵa nganu vazamuja vanthazi ukongwa mwakuti nthazi yaki yazamusazgikiyaku maulendu 1, 000. Ndipu kuzifika mu chaka cha 2045 nthazi yaki yazamusazgikiyaku maulendu 1 miliyoni.” Iyu wangukamba so kuti: “Vinthu vitenda umampha ukongwa chifukwa timalana ndi masuzgu mwaliŵi ukongwa asani ngachitika ŵaka.”

Kumbi muwona kuti vinthu vanangika ukongwa pacharu? Kumbi kwaja nyengu yimanavi kuti charu chimali? Chinanga kuti asayansi ndi andali akamba kuti vinthu vijengi umampha, kweni ŵanthu anandi aziŵa cha kuti kunthazi kuchitikengenji. Ntchifukwa wuli ve viyo?

VIDYA VO VIBAYA ŴANTHU ANANDI. Chinanga kuti wupu wa United Nations ndi mawupu nganyaki ngayesesa kumalisa nkhondu, kweni ngatondeka kulekesa kupangika kwa mabomba nga nyukiliya. Ndipu arara aboma a vyaru vinyaki avwiya cha marangu ngo ngakanizga kupanga vidya vankhondu. Vyaru vinyaki vo viziŵika kuti vipanga mabomba nga nyukiliya, visazgiyaku nthazi za mabomba ngakali ndipu vipanga so vidya vinyaki vakofya ukongwa. Muvyaru vo kali mwengavi mabomba nga nyukiliya, sonu mwe mabomba ngenanga ngo ngabaya ŵanthu anandi.

Chifukwa chakuti vyaru vinandi ve ndi vidya vakofya, vichitisa kuti ŵanthu ajengi mwa mantha ukongwa chinanga kuti mucharu cho muchitika nkhondu cha. Buku linyaki lingukamba kuti: “Ŵanthu anandi achita mantha chifukwa vidya vakofya ukongwa, ativiphwere cha.”—Bulletin of the Atomic Scientists.

 MATENDA NGAMBULA KUCHIZGIKA. Kuluta panthazi kwa sayansi kungamalisa matenda cha. Vinthu vo vitambisa matenda nge, kunangika kwa mphepu, kugwirisiya ntchitu munkhwala wakutimbanyiza wongu, BP, kweniso kututuŵa ukongwa, veche kulutiriya. Ŵanthu anandi atufwa chifukwa cha matenda ngambula kuchizgika nge khansa, matenda nga mtima ndipuso shuga. Anyaki akupunduka chifukwa cha matenda nganyaki nge matenda nga muwongu. Mu vyaka va pambula kuswera, kwasanirika so matenda nganyaki ngakofya ukongwa nge Ebola ndi Zika. Kukamba uneneska, ŵanthu atondeka kumalisa matenda.

ŴANTHU ANANGA CHILENGEDU. Mafakitale ngananga mphepu ndipu ŵanthu mamiliyoni nganandi atufwa chaka chechosi chifukwa chakututa mphepu yiheni.

Mawupu nga boma kweniso ŵanthu alutiriza kutaya munyanja vinthu viheni va muchimbuzi, munkhwala, manyowa, mapepala ndipuso vinthu vinyaki viheni. Buku linyaki likamba kuti: “Vinthu viheni venivi vibaya somba, nyama za m’nyanja ndipuso vakume va m’maji, kusazgapu so ŵanthu wo angarya somba ndi nyama zenizi.”—Encyclopedia of Marine Science.

Maji ngamampha ngayamba kusoŵa mucharu. Wasayansi munyaki wa ku Britain zina laki Robin McKie wangukamba kuti: “Maji ngamampha ngayamba kusoŵa pacharu ndipu venivi vikwaskengi charu chechosi.” Andali akamba kuti ŵanthu ndiwu achitisa kuti maji ngamampha ngasoŵengi ndipu venivi vichitisengi kuti ŵanthu anandi afwengi.

NGOZI ZA CHILENGEDU ZIBAYA ŴANTHU. Mphepu ya hurricane, typhoon, kavuluvulu kweniso vidiririsi vichitisa kuti maji ngasapariyi ukongwa, charu chilindimuki kweniso vinthu vinandi vinangiki. Mazuŵa nganu, ŵanthu anandi atufwa ukongwa kuphara kali pamwenga akumana ndi masuzgu nganyaki ngo ngachitika chifukwa cha ngozi za chilengedu. Kafukufuku yo wanguchitika ndi wupu unyaki wa ku America (National Aeronautics and Space Administration), wangulongo kuti pacharu pachitikengi “mphepu zinandi zo zinanga vinthu, vimaba vamotu vo viphulika kutuwa pasi pacharu ndipuso maji ngasapaliyengi ukongwa.” Kumbi ngozi za chilengedu zibayengi ŵanthu wosi?

Panyaki muziŵa so vinthu vinyaki vakofya vo vingachitisa kuti umoyu widu uje pa ngozi. Kweni kufufuza ŵaka vo vichitisa masuzgu, kungakuwovyani cha kusaniya kwamuka kwa mafumbu ngakukwaskana ndi vinthu vo vichitikengi kunthazi. Ŵanthu anyaki awona so kuti vo andali kweniso asayansi akamba vingaŵawovya cha kuziŵa vo vichitikengi kunthazi. Nge po takambiya mu nkhani yajumpha, ŵanthu anandi asaniya kwamuka kwa mafumbu ngakukwaskana ndi vinthu vo vichitika mucharu kweniso vo vazamuchitika kunthazi. Kumbi kwamuka kwenuku mungakusaniya nunkhu?