1-3. Kumbi ntchinthu wuli cho chinguchitiska kuti vinthu visinthi kwa Ayuda wo ŵenga ku ukapolu ku Babiloni? (Wonani chithuzi cho che pachanya.)

VINTHU vamampha vo Ayuda wo ŵenga ku ukapolu ku Babiloni alindizanga vingusintha liŵi ukongwa. Kwa vyaka pafufupi vinkhondi, Ezekiyeli waŵakambiyanga mauchimi ngo ngalongonga kuti Yerusalemu wabwangandulikengi, kweni yiwu amugomezganga cha. Ayuda ŵenaŵa akananga kugomezga kuti Yehova wazomerezengi kuti Yerusalemu wabwangandulikengi, chinanga kuti Ezekiyeli wachitanga vakuwoniyapu, wakambanga vakuyeruzgiyapu ndipuso mauthenga ngo ngalongonga venivi. Chinanga mphanyengu yo anguvwiya kuti tawuni ya Yerusalemu yazingilizika ndi asilikali a ku Babiloni, yiwu agomezganga mbwenu kuti ŵanthu a mutawuni yeniyi avikilirikengi.

² Kweni pati pajumpha vyaka viŵi kutuliya po asilikali a ku Babiloni anguzingiliziya Yerusalemu, ku Babiloni kunguza munthu yo wanguthaŵa ku Yerusalemu, ndipu wanguza ndi uthenga wakuti: “Tawuni yabwangandulika!” Uthenga wenuwu unguŵadeluwa nthazi ŵanthu wo ŵenga ku ukapolu ku Babiloni. Yiwu angutondeka kuvwisa, chifukwa tawuni yawu yo ayiyanjanga, nyumba yakusopiyamu ndipuso charu cho achiyanjanga vosi vingumaliya penapa! Chilindizga cho ŵenga nachu chakuti aweriyengi kwawu, chingumaliya penapa.—Ezeki. 21:7; 33:21.

 ³ Kweni pa nyengu yeniyi po ŵanthu anandi angutaya mtima, Ezekiyeli wanguwona chiwona chakupaska chilindizga. Kumbi mu chiwona chenichi mwenga uthenga wuli wakuluta ku ŵanthu wo ŵenga ku ukapolu? Kumbi chitiŵakwaska wuli ŵanthu aku Chiuta mazuŵa nganu, nanga isi weyosi pakuyija tiyanduwa wuli ndi chiwona chenichi? Kuti tiziŵi, tiyeni tiwoni vo Yehova wanguvumbuliya Ezekiyeli.

4. Kumbi ndi vinthu wuli vo vingumuziziswa Ezekiyeli pa chiwona cho wanguwona?

⁴ Ŵerengani Ezekiyeli 37:1-10. Mu chiwona, Chiuta wangutole Ezekiyeli kuchidika cha mudambu cho mwenga viwanga vinandi. Kuti Ezekiyeli wavwisi chiwona chenichi, Yehova wangukambiya mchimi mwenuyu kuti ‘wajumphi muviwanga’ venivi vo venga jabali. Ezekiyeli wachiyenda muchidika chenichi, wanguwona vinthu viŵi vo vingumuziziswa vakukwaskana ndi viwanga venivi. Iyu wanguzizwa ndi unandi waki kweniso mo vawonekiyanga. Iyu wanguwona kuti muchidika cho “mwenga viwanga vinandi ukongwa” ndipuso “venga vakumira ukongwa.”

5. Kumbi Yehova wangulamula Ezekiyeli kuti wachiti vinthu viŵi nivi, nanga ndi vinthu wuli vo vinguchitika iyu wati wavichita?

⁵ Pavuli paki, Yehova wangulamula Ezekiyeli kuti wachiti vinthu viŵi vo vinguchitiska kuti vinthu viyambi kuweriyapu kamanakamana. Chakwamba, Chiuta wangumukambiya kuti: “Kamba uchimi wakukwaskana ndi viwanga ivi, ndipu uvikambiyi kuti, . . . ‘mwazamuja so ndi umoyu.’” (Ezeki. 37:4-6) Ezekiyeli wati wakamba ŵaka uchimi wenuwu, “kunguvwika chiwawa cha viwanga vichikwaskana, ndipu viwanga vingwamba kuza pamoza,” ndipu pavuli paki “misipi kweniso mnofu” vingwamba kubatikika pa viwanga, “ndipu khungu linguvibenekere.” (Ezeki. 37:7, 8) Chachiŵi, Chiuta wangukambiya Ezekiyeli kuti: “Mphepu yikambiyi uchimi,” wakuti “putiya pa” mathupi. Ezekiyeli wati wakamba uchimi wenuwu, “mvuchi ungusere muviwanga vo, vingwamba kuja ndi umoyu kweniso kuma wima, [ndipu vingusambuka] . . . mzinda ukulu ukongwa.”—Ezeki. 37:9, 10.

6. Kumbi Yehova wangumukambiyanji Ezekiyeli vo vingumuwovya kuti wavwisi chiwona cho wanguwona?

⁶ Yehova wanguvumbuliya Ezekiyeli vo chiwona cho wanguwona chang’anamuwanga. Iyu wangumukambiya kuti: “Viwanga ivi vimiya nyumba yosi yaku Isirayeli.” Kukamba uneneska, pa nyengu yo Ayuda wo ŵenga ku ukapolu anguvwiya kuti Yerusalemu wabwangandulika, angujivwa nge kuti ŵafwa. Mwaviyo, yiwu pakuliya akambanga kuti: “Viwanga vidu vamira ndipu chilindizga chidu chamala. Tamaliya limu.” (Ezeki. 37:11; Yere. 34:20) Ndichu chifukwa chaki Yehova wangulongo Ezekiyeli chiwona cha viwanga cho chenga ndi uthenga wachilindizga, kuti wapembuzgi Ayisirayeli wo aliyanga.

7. Kumbi lemba la Ezekiyeli 37:12-14 lilongo kuti Yehova wangumuvumbuliyanji Ezekiyeli, nanga venivi vinguŵachiska wuli ŵanthu Ŵaki wo ŵenga ku ukapolu?

⁷ Ŵerengani Ezekiyeli 37:12-14. Mwakugwiriskiya ntchitu chiwona chenichi, Yehova wangusimikiziya Ayuda wo ŵenga ku ukapolu kuti ajengi so amoyu ndipu waŵaweziyengi so kucharu chawu. Kweniso Yehova wanguŵadana kuti ‘ŵanthu ŵangu.’ Mazu yanga nganguŵachiska ukongwa ŵanthu wo angutaya mtima wo ŵenga ku ukapolu. Ntchifukwa wuli yiwu akhumbikanga kugomezga kuti layizgu  lenili la kuweziyapu so vinthu lifiskikengi nadi? Ve viyo, chifukwa chakuti Yehova ndiyu wangulayizga. Iyu wangukamba kuti: “Ini Yehova ndalongoro ndipuso kuti ndini ndachita venivi.”

8. (a) Ntchifukwa wuli tingakamba kuti “nyumba yosi yaku Isirayeli” yenga nge viwanga vakumira? (b) Kumbi lemba la Ezekiyeli 37:9 lilongo kuti ntchinthu wuli cho chinguchitiska kuti Ayisirayeli aje nge ŵanthu akufwa? (Wonani mazu ngamumphata.)

⁸ Kumbi chigaŵa chakofya cha uchimi uwu chingufiskika wuli pa Ayisirayeli? Mu 740 B.C.E. ndipu Ayisirayeli aleka kali kuja pa ubwezi ndi Yehova, ndipu venivi vinguchitiska kuti ufumu wa mafuku 10 ubwanganduliki kweniso ŵanthu atoleke ku ukapolu. Pati pajumpha vyaka 130, ŵanthu aku Yuda nawu so angutoleke ku ukapolu. Venivi ving’anamuwa kuti “nyumba yosi yaku Isirayeli” yenga ku ukapolu. (Ezeki. 37:11) Mwaviyo, tingakamba kuti ubwezi wo wengapu pakati paku Yehova ndi Ayisirayeli wosi wo ŵenga ku ukapolu ungumala ndipu wenga nge viwanga. * Kumbukani so kuti Ezekiyeli wanguwona viwanga ŵaka cha, kweni wanguwona viwanga “vakumira ukongwa.” Venivi vilongo kuti ubwezi wawu ndi Yehova ungunangika kwa nyengu yitali. Uwu mbuneneska nadi, chifukwa asani tingasazga pamoza vyaka vosi vo Ayisirayeli ndi Ayuda angujaliya ku ukapolu kwambiya mu 740 mpaka mu 537 B.C.E., vijumpha 200.—Yere. 50:33.

9. Kumbi vo vinguchitikiya Ayisirayeli akali ndi vo vinguchitikiya “Isirayeli waku Chiuta” viyanana wuli?

⁹ Mauchimi nga kuweziyapu so vinthu ngakukwaskana ndi Ayisirayeli nge ngo Ezekiyeli wangukamba, ngafiskika so mu nthowa yinyaki yakukhumbika ukongwa. (Machi. 3:21) Nge mo Ayisirayeli akali ‘angubayikiya’ ndi kuja nge mbakufwa kwa nyengu yitali, ndimu so “Isirayeli waku Chiuta” pamwenga kuti mpingu wa Akhristu akusankhika, ungubayikiya mwauzimu ndi kuja nge wakufwa kwa nyengu yitali. (Aga. 6:16) Kukamba uneneska, ukapolu wa Akhristu ungulutiriya kwa nyengu yitali ukongwa, mwakuti ubwezi wawu ndi Chiuta tingawuyeruzgiya kuti wenga nge viwanga “vakumira ukongwa.”  (Ezeki. 37:2) Nge mo tinguwone mu Mutu 9, ukapolu wa Akhristu akusankhika ungwamba mu 100 C.E., ndipu pangujumpha vyaka vinandi kuti umali nge mo Yesu wangukonkhoske mu ntharika yaki ya tirigu ndi duru.—Mate. 13:24-30.

10. (a) Kumbi lemba la Ezekiyeli 37:7, 8 lingukambiya limu vinthu wuli vakukwaskana ndi ŵanthu aku Chiuta? (b) Kumbi ndi vinthu wuli vo vinguwovya ŵanthu akopa Chiuta kuti ayambi so kuja ndi chilindizga?

¹⁰ Yehova wangukambiya limu kuti ŵanthu ŵaki azamukuŵa so amoyu mwauzimu. (Ezeki. 37:7, 8) Kumbi ndi vinthu wuli vo vinguwovya Ayuda wo awopanga Chiuta wo ŵenga ku ukapolu kuti ayambi so kuja ndi chilindizga chakuti azamuwere kwawu? Chimoza mwa vinthu vo vinguŵawovya ndi mauchimi ngo achimi anyaki angukambiya limu. Mwakuyeruzgiyapu, Yesaya wangukambiya limu kuti ŵanthu akujaku pamwenga kuti “mbewu yakupaturika,” azamuwere kucharu chawu. (Yesa. 6:13; Yobu 14:7-9) Kweniso mauchimi nganandi ngakukwaskana ndi kuweziyapu vinthu ngo Ezekiyeli wangulemba, ngaŵawovyanga kuti chilindizga chawu chije chakukho. Yiwu achiskikanga so kuti aweriyengi kwawu asani awona ŵanthu akugomezgeka wo ŵenga nawu limoza ku Babiloni, nge Daniyeli. Ndipuso chilindizga ichi chingukho ukongwa tawuni ya Babiloni yati yabwangandulika mu 539 B.C.E.

11, 12. (a) Kumbi kusopa kwauneneska kungwamba wuli kuweriyapu pakati pa “Isirayeli waku Chiuta”? (Wonani so bokosi lakuti “Kusopa Kwauneneska Kunguweriyapu Kamanakamana.”) (b) Kumbi tingafumba fumbu wuli pavuli pakuŵerenga lemba la Ezekiyeli 37:10?

¹¹ Kumbi vo vinguchitikiya Ayisirayeli akali viyanana wuli ndi vo vinguchitikiya “Isirayeli waku Chiuta” pamwenga kuti mpingu wa Akhristu akusankhika? Pati pajumpha vyaka vinandi kutuliya po Akhristu ŵenaŵa anguselere mu ukapolu wauzimu mo ŵenga nge abayika, “chiwawa cha viwanga vichikwaskana” chinguvwika ŵanthu anyaki akopa Chiuta ŵati asoka kuti avikiliyi kusopa kwa uneneska.  Mwakuyeruzgiyapu, mu vyaka va m’ma 1500, William Tyndale wangufwatuliya Bayibolu mu Chingelezi. Arara a chisopa cha Katolika angukwiya ukongwa kuwona kuti ŵanthu bweka ayambengi kuŵerenga Bayibolu. Mwaviyo, Tyndale wangubayika. Chinanga kuti venga viyo, penga so ŵanthu anyaki achiganga wo angulutirizga kufwatuliya Bayibolu mu vineneru vinyaki, ndipu venivi vinguchitiska kuti ukweru wauzimu uyambi so kuŵala kamanakamana.

¹² Pavuli paki, Charles T. Russell ndi anyaki anguyesesa kugwira ntchitu yakuweziyapu uneneska, ndipu venivi venga nge kuti “misipi kweniso mnofu” vibatikika ku viwanga. Magazini ya Zion’s Watch Tower ndi mabuku nganyaki vinguwovya ŵanthu a mitima yamampha kuti asaniyi uneneska wa mu Bayibolu, wo unguŵawovya kuti akoliyani ndi ateŵeti aku Chiuta wo ŵenga akusankhika. Kukwamba kwa vyaka va m’ma 1900, ŵanthu aku Chiuta wo ŵenga akusankhika anguchiskika so ukongwa ndi “Sinema ya Vithuzi Vachilengedu,” kweniso buku la The Finished Mystery. Pati pajumpha ŵaka nyengu yimanavi, nyengu yakuti ŵanthu aku Chiuta ami “wima” yingukwana. (Ezeki. 37:10) Kumbi venivi vinguchitika zukwanji, nanga vinguchitika wuli? Vo vinguchitika ku Babiloni wakali vititiwovya kumuka fumbu lenili.

13. (a) Kwambiya mu 537 B.C.E., kumbi mazu ngo ngasanirika pa Ezekiyeli 37:10, 14 ngangufiskika wuli? (b) Kumbi ndi malemba nanga ngo ngalongo kuti ŵanthu anyaki a mu ufumu wa mafuku 10 anguwere ku Isirayeli?

¹³ Kwambiya mu 537 B.C.E., Ayuda wo ŵenga ku Babiloni anguwona kufiska kwa chiwona chaku Ezekiyeli. Mu nthowa wuli? Yehova  wanguŵachitiska kuti aje so amoyu kweniso kuti ‘ami wima’ mwakuŵafwatuwa ku ukapolu ndi kuŵaweze ku Isirayeli. Ayisirayeli akukwana 42,360 kweniso ŵanthu 7,000 amitundu yinyaki angutuwa ku Babiloni ndi kuluta ku Isirayeli kuti akazengi so Yerusalemu ndi nyumba yakusopiyamu ndipuso kuchija kweniko. (Ezara 1:1-4; 2:64, 65; Ezeki. 37:14) Pavuli paki, pati pajumpha vyaka pafufupi 70, ŵanthu pafufupi 1,750 wo ŵenga ku ukapolu angulongozgana ndi Ezara kuwere ku Yerusalemu. (Ezara 8:1-20) Mwaviyo, Ayuda wosi pamoza wo anguwere kwawu ajumphanga 44,000, ndipu wenuwu wenga nadi “mzinda ukulu.” (Ezeki. 37:10) Kweniso malemba ngalongo kuti ŵanthu anyaki a mu ufumu wa mu mafuku 10, wo apapi ŵawu angutoleke ku Asiriya mu vyaka va m’ma 700 B.C.E., nawu so anguwere ku Isirayeli kuti akawovyi pa ntchitu yakuzenga nyumba yakusopiyamu.—1 Mbiri 9:3; Ezara 6:17; Yere. 33:7; Ezeki. 36:10.

14. (a) Kumbi mazu nga pa Ezekiyeli 37:24 ngatitiwovya wuli kuziŵa nyengu yo uchimi wenuwu ungufiskikiya mu nthowa yakukhumbika ukongwa? (b) Ntchinthu wuli cho chinguchitika mu 1919? (Wonani so bokosi lakuti “Kumbi Pe kukoliyana Wuli Pakati pa ‘Viwanga Vakumira’ ndi ‘Akaboni ŵaŵi’?”)

¹⁴ Kumbi chigaŵa chenichi cha uchimi chingufiskika so wuli mu nthowa yinyaki yakukhumbika ukongwa? Nge mo Yehova wanguvumbuliya Ezekiyeli mu uchimi unyaki wakuyananaku ndi uwu, uchimi uwu watingi ufiskikengi pati pajumpha nyengu yimanavi kutuliya po Yesu Khristu yo ndi Davidi Mura, wangujaliya Fumu. * (Ezeki. 37:24) Venivi ndivu vinguchitika nadi, chifukwa mu 1919, Yehova wanguŵika mzimu waki mu ŵanthu ŵaki. Ivi vinguchitiska kuti yiwu ‘aje ndi umoyu’ ndipuso angufwatulika ku ukapolu wa  Babiloni Mukulu. (Yesa. 66:8) Pavuli paki, Yehova wanguŵazomereza kuti ajalikiskiki mu “charu” chawu cho chimiya paradayisu wauzimu. Kumbi ŵanthu aku Yehova mazuŵa nganu aŵa nadi “mzinda ukulu”?

15, 16. (a) Kumbi ŵanthu aku Yehova mazuŵa nganu aŵa nadi “mzinda ukulu”? Konkhoskani. (b) Kumbi uchimi wenuwu waku Ezekiyeli utitiwovya wuli kukunthiyapu mayeseru ngo tikumana nangu? (Wonani bokosi lakuti “Yo Wangatiwovya Kuti Timi Wima.”)

¹⁵ Pati pajumpha ŵaka nyengu yimanavi kutuliya po Khristu wangusankhiya kapolu wakugomezgeka mu 1919, ateŵeti aku Chiuta angwamba kuwona kufiskika kwa uchimi waku Zekariya. Zekariya wenga mchimi yo wateŵetiyanga pakati pa Ayuda wo anguweku ku ukapolu, ndipu wangukambiya limu kuti: “Ŵanthu anandi amitundu yakupambanapambana kweniso ŵanthu anthazi, azamukuza kuti apenji Yehova.” Ŵanthu ŵenaŵa, mchimi uyu wanguŵadana kuti “anthulumi 10 akutuliya mu vineneru vosi va mitundu ya ŵanthu.” Iyu wangukamba so kuti anthulumi ŵenaŵa azamukolesa mkhanju wa “Myuda” kung’anamuwa Isirayeli wauzimu, ndipu azamukamba kuti: “Tikhumba kuluta namwi mwaŵanthu yimwi, pakuti tavwa kuti Chiuta we namwi.”—Zeka. 8:20-23.

¹⁶ Mazuŵa nganu, Isirayeli wauzimu (Akhristu akusankhika wo akujaku) kusazgiyapu so “anthulumi 10” (Akhristu a mbereri zinyaki) apanga nadi “mzinda ukulu ukongwa” wo ukwana mamiliyoni. (Ezeki. 37:10) Tosi nge gulu la asilikali aku Khristu lo lilutirizga kukuwa, titesesa kulondo Fumu yidu Yesu kuti tikalonde vitumbiku vo ve kunthazi.—Salimo 37:29; Ezeki. 37:24; Afi. 2:25; 1 Ate. 4:16, 17.

17. Kumbi tisambirengenji mu Mutu 11?

¹⁷ Kuweziyapu kusopa kwauneneska kwenuku kupaska ŵanthu aku Chiuta udindu wakukhumbika ukongwa. Kumbi mbudindu wuli? Kuti tisaniyi kwamuka kwa fumbu lenili, tikhumbika kuwona so ntchitu yo Yehova wangupaska Ezekiyeli Yerusalemu wechendabwanganduliki. Mu Mutu 11 tiwonengi venivi.