Ko e ‘Ōlitá—Ko e Hā Hono Tu‘unga ‘i he Lotú?
Ko e ‘Ōlitá—Ko e Hā Hono Tu‘unga ‘i he Lotú?
‘OKÚ KE vakai ki he ‘ōlitá ko ha tafa‘aki tefito ia ‘i ho‘o lotú? Ki he tokolahi ‘oku nau kau ki he ngaahi siasi ‘o e Pule‘anga-Ha‘a-Kalisitiané, ko e ‘ōlitá ko ha tafa‘aki tefito ia ‘o e tokangá. Kuó ke fakakaukau ‘i ha taimi ki he me‘a ‘oku fakahaa‘i ‘e he Tohitapú fekau‘aki mo hono ngāue‘aki ‘o e ngaahi ‘ōlitá ‘i he lotú?
Ko e ‘uluaki ‘ōlita na‘e lave ki ai ‘i he Tohitapú ko e ‘ōlita ko ia na‘e langa ‘e Noa ke fai ai ‘a e ngaahi feilaulau monumanú ‘i he‘ene mavahe mei he ‘a‘ake fakahaofí ‘i he hili ‘a e Lōvaí. *—Senesi 8:20.
Hili hono veuveuki ‘o e ngaahi lea ‘i Pēpelí, na‘e mafola ai ‘a e fa‘ahinga ‘o e tangatá ‘i he kotoa ‘o e funga ‘o māmaní. (Senesi 11:1-9) ‘I he‘enau hehema ke lotu ‘a ia ne nau tupu mo iá, na‘e feinga ai ‘a e tangatá ke ‘unu‘unu ofi ki he ‘Otuá, ‘a ia na‘e faai pē ‘o si‘i ange ‘enau mahení, ‘o ‘nau fāfā’ kui holo ke ma‘u ia. (Ngāue 17:27; Loma 2:14, 15) Talu mei he ‘aho ‘o Noá mo hono langa ‘e he kakai tokolahi ‘a e ngaahi ‘ōlita ki honau ngaahi ‘otuá. Kuo ngāue‘aki ‘e he ngaahi lotú mo e kakaí ‘a e ngaahi ‘ōlitá ‘i he lotu loí. ‘I he‘enau mavahe mei he ‘Otua mo‘oní, kuo ngāue‘aki ai ‘e he ni‘ihi ‘a e ngaahi ‘ōlitá ki he ngaahi ouau fakalilifu na‘e kau ki ai hono feilaulau‘i ‘o e tangatá, na‘a mo e fānaú. ‘I he taimi na‘a nau li‘aki ai ‘a Sihová, na‘e fokotu‘u ai ‘e he ngaahi tu‘i ‘Isileli ‘e ni‘ihi ‘a e ngaahi ‘ōlita ki he ngaahi ‘otua pangani, hangē ko Pēalí. (1 Tu‘i 16:29-32) Kae fēfē ‘a hono ngāue‘aki ‘o e ngaahi ‘ōlitá ‘i he lotu mo‘oní?
Ngaahi ‘Ōlitá mo e Lotu Mo‘oni ‘i ‘Isilelí
Hili ‘a Noá, na‘e langa ‘e he kau tangata loto-tōnunga kehe ‘a e ngaahi ‘ōlita ke ngāue‘aki ‘i he‘enau lotu ki he ‘Otua mo‘oni ko Sihová. Na‘e langa ‘e ‘Ēpalahame ‘a e ngaahi ‘ōlita ‘i Sīkemi, ‘i ha feitu‘u ofi ki Pēteli, ‘i Hepeloni, pea ‘i Mo‘unga Molaia, ‘a ia na‘á ne feilaulau ai ha sipi tangata na‘e tokonaki mai ‘e he ‘Otuá ke fetongi‘aki ‘a ‘Aisaké. Ki mui ai, na‘e langa ai ‘i he angi honau lotó ‘e ‘Aisake, Sēkope, mo Mōsese ‘a e ngaahi ‘ōlita ke ngāue‘aki ‘i he‘enau lotu ki he ‘Otuá.—Senesi 12:6-8; 13:3, 18; 22:9-13; 26:23-25; 33:18-20; 35:1, 3, 7; Ekisoto 17:15, 16; 24:4-8.
‘I hono ‘oange ‘e he ‘Otuá ki he kakai ‘Isilelí ‘a ‘ene Laó, na‘á ne fekau‘i ai ke nau fokotu‘u ‘a e tāpanekalé, ko ha tēniti na‘e lava ke hiki holo, na‘e toe ui ko e “Teniti Fe‘iloaki‘anga,” ke hoko ko e tafa‘aki tefito ia ‘o e fokotu‘utu‘u ki he fakaofiofi kiate iá. (Ekisoto 39:32, 40) Ko e tāpanekalé, pe tēnití, na‘e ‘i ai ‘a e ‘ōlita ‘e ua. Ko e ‘ōlita ki he ngaahi feilaulau tutú, na‘e ngaohi ia mei he papa sitimí pea na‘e ‘ufi‘ufi‘aki ‘a e kopá, na‘e tuku ia ‘i mu‘a ‘i he hū‘angá pea na‘e ngāue‘aki ia ke fai ai ‘a e ngaahi feilaulau monumanú. (Ekisoto 27:1-8; 39:39; 40:6, 29) Ko e ‘ōlita ‘inisēnisí, na‘e toe ngaohi‘aki ia ‘a e papa sitimí ka na‘e ‘ufi‘ufi‘aki ‘a e koulá, na‘e tuku ia ‘i he loto tāpanekalé, ‘i mu‘a ‘i he puipui ‘o e Potu Toputapú. (Ekisoto 30:1-6; 39:38; 40:5, 26, 27) Na‘e tutu ai ‘a e ‘inisēnisi makehe ‘o tu‘o ua ‘i he ‘aho, ‘i he pongipongí mo e efiafí. (Ekisoto 30:7-9) Ko e temipale tu‘uma‘u na‘e langa ‘e Tu‘i Solomoné na‘e muimui ia ki he tisaini ‘o e tāpanekalé, ‘o ‘i ai ‘a e ‘ōlita ‘e ua.
Ko e “Tapanekale Mo‘onia” mo e ‘Ōlita Fakaefakatātaá
‘I hono ‘oange ‘e Sihova ki ‘Isileli ‘a e Laó, na‘á ne tokonaki mai ai ‘a e ngaahi me‘a lahi ange ‘i he tu‘utu‘uní ke tataki‘aki ‘a e mo‘ui ‘a hono kakaí mo ‘enau fakaofiofi kiate ia ‘i he feilaulaú mo e lotú. Ko e lahi ‘o hono ngaahi fokotu‘utu‘ú na‘e fokotu‘u ai ‘a e me‘a na‘e ui ‘e he ‘apositolo ko Paulá ko e “fakatatau,” “ko e fakatātā,” pe ko ha “ata oe gaahi mea oe lagi.” (Hepelu 8:3-5, PM; Hep. 9:9; 10:1; Kolose 2:17) ‘I hono fakalea ‘e tahá, ko e ngaahi tafa‘aki lahi ‘o e Laó na‘e ‘ikai ngata pē ‘i he‘ene tataki ‘a e kau ‘Isilelí kae ‘oua ke hoko mai ‘a e Kalaisí ka na‘e toe fokotu‘u ai hano tomu‘a fakatātaa‘i ‘o e ngaahi taumu‘a ‘a e ‘Otuá ‘e fakahoko fakafou ‘ia Sīsū Kalaisí. (Kaletia 3:24) ‘Io, ko e ngaahi tafa‘aki ‘o e Laó na‘e ‘i ai hono mahu‘inga fakakikite. Hangē ko ení, ko e lami ‘o e Laka Atú, ko e toto ‘a ia na‘e ngāue‘aki ko ha faka‘ilonga ‘o e fakamo‘ui ki he kau ‘Isilelí, na‘á ne tomu‘a fakatātaa‘i ‘a Sīsū Kalaisi. Ko ia ‘a e “Lami ‘a e ‘Otua, ‘a ia ‘oku ne ‘ave ‘a e angahala ‘a māmani,” ‘a ia ko hono totó na‘e lilingi ia ke fakatau‘atāina‘i ai kitautolu mei he angahalá.—Sione 1:29; Efeso 1:7.
Ko e ngaahi me‘a lahi na‘e felāve‘i mo e ngāue ‘i he tāpanekalé pea mo e temipalé na‘á ne fakatātaa‘i ‘a e ngaahi me‘a mo‘oni fakalaumālié. (Hepelu 8:5; 9:23) Ko hono mo‘oní, ‘oku tohi ‘a Paula fekau‘aki mo e “Tapanekale mo‘onia; ‘a ia ne fokotu‘u ‘e he ‘Eiki, ‘o ‘ikai ‘e ha tangata.” ‘Okú ne hoko atu: “‘I he a‘u mai ‘a Kalaisi, ko e Taula‘eiki-lahi ‘o e ngaahi lelei ka hoko ni, na‘a ne fou atu ‘i he tapanekale lahi mo haohaoaange ko é, ‘a ia ne ‘ikai ngaohi ‘e he nima, ‘a ia ko e pehe na‘e ‘ikai ‘o e univesi ko eni.” (Hepelu 8:2; 9:11) Ko e “tapanekale lahi mo haohaoaange” ko e fokotu‘utu‘u fakaetemipale lahi fakalaumālie ia ‘a Sihová. Ko e lea ‘o e ngaahi Konga Tohitapú ‘oku fakahaa‘i ai ko e temipale fakalaumālie lahí ‘a e fokotu‘utu‘u ‘a ia ‘e lava ai ‘a e tangatá ‘o fakaofiofi kia Sihova makatu‘unga ‘i he feilaulau fakalelei ‘a Sīsū Kalaisí.—Hepelu 9:2-10, 23-28.
‘I he ‘ilo‘i mei he Folofola ‘a e ‘Otuá ko e ni‘ihi ‘o e ngaahi tokonaki mo e fokotu‘utu‘u ‘o e Laó ‘okú ne fakatātaa‘i ko e me‘a mo‘oni fakalaumālie lahi ange mo mohu ‘uhinga angé, ‘oku langa mo‘oni ai ‘a e tui ki he fakamānava‘i ‘o e Tohitapú. ‘Okú ne toe fakalahi ‘a e hounga‘ia ki he poto faka‘otua ‘oku fakahāhā makehe ‘i he ngaahi Konga Tohitapú.—Loma 11:33; 2 Timote 3:16.
Ko e ‘ōlita ki he feilaulau tutú ‘oku toe ‘i ai hono mahu‘inga fakakikite. ‘Oku hā ngali ‘okú ne fakafofonga‘i ‘a e “finagalo” ‘o e ‘Otuá, pe ko ‘ene loto-lelei ke tali ‘a e feilaulau fakaetangata haohaoa ‘a Sīsuú.—Hepelu 10:1-10, PM.
Ki mui ‘i he tohi Hepeluú, ‘oku fai ai ‘e Paula ‘a e fakamatala mahu‘inga ko ení: “‘Oku ‘i ai hatau olita, ‘a ia ‘oku ‘ikai ngofua ke kai mei ai ‘e kinautolu ‘oku tauhi ki he tapanekale.” (Hepelu 13:10) Ko e ‘ōlita fē na‘á ne ‘uhinga ki aí?
‘Oku taukave‘i ‘e he kau fakatonulea Katolika tokolahi ko e ‘ōlita na‘e lave ki ai ‘i he Hepelu 13:10 ko e ‘ōlita ia na‘e ngāue‘aki ki he ‘Eukalisiá, ko e “sākalameniti” ‘a ia ‘oku pehē ko e feilaulau ‘a Kalaisí ‘oku fakafo‘ou ia lolotonga ‘a e Misá. Ka ‘oku lava ke ke sio mei he potutohí ko e ‘ōlita na‘e lāulea ki ai ‘a Paulá ‘oku fakaefakatātā. ‘Oku fakamatala‘i ‘e he kau mataotao ‘e ni‘ihi ha ‘uhinga fakaefakatātā ki he kupu‘i lea “‘ōlitá” ‘i he konga tohi ko ení. Kia Giuseppe Bonsirven, ko ha Sēsuti, “‘oku fehoanaki haohaoa eni mo e kotoa ‘o e ngaahi tu‘unga fakaefakatātā ‘o e ‘ipiseli [ki he kau Hepeluú].” ‘Okú ne pehē: “‘I he lea faka-Kalisitiané, ko e fo‘i lea ‘‘ōlitá’ ‘oku ‘uluaki ngāue‘aki ia ‘i ha ‘uhinga fakalaumālie ‘i he toki hili pē ‘a ‘Ileniasí, pea tautefito ‘i he hili ‘a Tetuliane mo Sā. Sipiliané, ‘oku ngāue‘aki ia ki he ‘eukalisiá pea fakatefito taha ki he tēpile faka‘eukalisiá.”
Hangē ko ia na‘e fakahaa‘i ‘e he makasini Katoliká, ko e ngāue‘aki ‘o e ‘ōlitá na‘e mafola ia ‘i he “kuonga ‘o Konisitanitainé” fakataha mo e “langa ‘o e ngaahi pasiliká.” Rivista di Archeologia Cristiana (Fakafuofua ‘Āsioloki Faka-Kalisitiané) na‘e pehē ai: “‘Oku papau ‘i he ‘uluaki ongo senitulí, ‘oku ‘ikai ha fakamo‘oni ‘o ha feitu‘u pau ‘o e lotú ka ko e ngaahi fakatahataha fakalitūsia na‘e fai ‘i he ngaahi loki ‘i he ngaahi ‘api tāutaha . . . , ko e ngaahi loki ‘a ia ‘i he ngata‘anga ‘o e kātoangá, na‘e liliu vave ki honau mu‘aki taumu‘á.”
Ngāue‘aki ‘e he Pule‘anga-Ha‘a-Kalisitiané ‘a e ‘Ōlitá
“Ko e ‘ōlitá,” ko e lau ia ‘a e pepa Katolika ko e La Civiltà Cattolica “‘a e tu‘unga tefito ‘o ‘ikai ‘o e fale lotú pē kae pehē foki ki he Siasi mo‘uí.” Neongo ia, na‘e ‘ikai fokotu‘u ‘e Sīsū Kalaisi na‘a mo ha kātoanga fakalotu ‘e taha ‘a ia na‘e pau ke fakahoko ‘i ha ‘ōlita; pea na‘e ‘ikai te ne fekau‘i ‘a ‘ene kau ākongá ke fakahoko ha ngaahi kātoanga ‘o ngāue‘aki ha ‘ōlita. Ko e lave ‘a Sīsū ki he ‘ōlitá ‘i he Mātiu 5:23, 24 mo ha toe feitu‘u kehe ‘oku ‘uhinga ia ki he ngaahi tō‘onga fakalotu na‘e failahia ‘i he lotolotonga ‘o e kau Siú, ka ‘oku ‘ikai te ne fakahaa‘i kuo pau ki hono kau muimuí ke nau lotu ki he ‘Otuá ‘o ngāue‘aki ha ‘ōlita.
Ko e faihisitōlia ‘Amelika ko George Foot Moore (1851-1931), na‘á ne tohi: “Ko e ngaahi tafa‘aki tefito ‘o e lotu faka-Kalisitiané na‘e tatau ma‘u pē, ka ‘i ha taimi ko e ngaahi ouau faingofua na‘e fakamatala‘i ‘e Sasitini ‘i he vaeua‘anga ‘o e senituli hono uá na‘e fakalahi‘i ia ki ha ngaahi lotu fakaeouau fakangeingeia.” Ko e ngaahi ouau faka-Katoliká mo e ngaahi kātoanga fakalotu fakapule‘angá ‘oku fu‘u lahi fau ia mo fihi ke fokotu‘u ai ha kaveinga ‘o e ako—litūsia—‘i he ngaahi seminālio Katoliká. Na‘e hoko atu ‘a Moore: “Ko e hehema ko ení, ‘i he‘ene tupu ‘i he ouaú kotoa, na‘e fakalahi fau ia ‘e he tākiekina ‘a e Fuakava Motu‘á ‘i he taimi na‘e fai ai ‘a e vakai ki he ha‘a faifekau Kalisitiané ko e fetongi ia ‘o e tu‘unga taula‘eiki ‘o e fokotu‘utu‘u fakalotu ki mu‘á. Ko e teunga fisifisimu‘a ‘o e taula‘eiki lahí, ko e ngaahi teunga ‘o e kau taula‘eiki kehé, ko e ngaahi laka molumalú, ko e ngaahi kau hiva ‘o e kau hiva Līvaí na‘a nau hiva laulau‘i ‘a e ngaahi sāmé, ko e ngaahi konga ‘ao ‘o e ‘inisēnisi mei he ngaahi tutu‘anga faka‘ofo‘ofá—na‘e hā ngali ko ha sīpinga faka‘otua ia ‘o e lotú, ‘a ia na‘e ‘oange ai ‘a e totonu ki he siasí ‘i he‘ene feinga ke fakatatau ki he ngeia ‘o e lotu fakaeouau ‘i he kuonga mu‘á.”
Te ke ‘ohovale nai ke ‘ilo‘i ko e ngaahi ouau, kātoanga, mo e teunga lahi, pea mo e ngaahi me‘a kehe na‘e ngāue‘aki ‘i he lotú ‘e he ngaahi siasi kehekehe ‘oku muimui ia, ‘o ‘ikai ki he ngaahi akonaki faka-Kalisitiane ‘a e ngaahi Kōsipelí, ka ki he ngaahi tō‘onga mo e ouau ‘a e kau Siú mo e kau panganí. Ko e Enciclopedia Cattolica ‘oku fakahaa‘i ai ko e tui faka-Katoliká “kuó ne ma‘u ‘a e ngāue‘aki ‘o e ‘ōlitá mei he lotu faka-Siú pea ‘i hono konga mei he lotu fakapanganí.” Ko Minukiu Filike, ko ha taukapo tui ‘o e senituli hono tolu T.S., na‘á ne tohi ko e kau Kalisitiané na‘e ‘‘ikai hanau ngaahi temipale pe ‘ōlita.’ Ko e tikisinale faka‘enisaikolopētia Religioni e Miti (Ngaahi Lotú mo e Ngaahi Talatupu‘á) ‘oku fakamatala tatau ai: “Na‘e si‘aki ‘e he mu‘aki kau Kalisitiané ‘a hono ngāue‘aki ‘o e ‘ōlitá ke fakafaikehekehe‘i ‘aki kinautolu mei he lotu faka-Siú mo e fakapanganí.”
Koe‘uhi na‘e fakatu‘unga tefito ‘a e lotu faka-Kalisitiané ‘i he ngaahi tefito‘i mo‘oni kuo pau ke tali mo ngāue‘aki ‘i he mo‘ui faka‘ahó pea ‘i he fonua kotoa, na‘e ‘ikai kei ‘i ai ha fiema‘u ki ha kolo mā‘oni‘oni ‘i māmani, pe ko ha temipale fakamatelie mo e ngaahi ‘ōlita, pe ki ha kau taula‘eiki fakaetangata ‘o e tu‘unga makehe ‘oku tui vala ‘i ha ngaahi teunga makehe. “‘Oku ‘unu mai ha taimi,” ko e lea ia ‘a Sīsuú, “‘a ia ‘e ‘ikai te mou fai ‘i he mo‘unga ni, pe ‘i Selusalema, ho‘omou lotu ki he Tamai. . . . ko e kakai ‘oku lotu mo‘oni te nau fai ‘i laumālie mo fai ‘i mo‘oni ‘e nau lotu ki he Tamai.” (Sione 4:21, 23) Ko e tu‘unga fihi ‘o e ngaahi ouaú mo e ngāue‘aki ‘o e ngaahi ‘ōlitá ‘i he tafa‘aki ‘a e ngaahi siasi lahi ‘oku tukunoa‘i ai ‘a e me‘a na‘e lea‘aki ‘e Sīsū fekau‘aki mo e founga ke fai‘aki ‘a e lotú ki he ‘Otua mo‘oní.
[Fakamatala ‘i lalo]
^ pal. 3 Ki mu‘a angé, na‘e fai nai ‘e Keini mo ‘Ēpeli ‘ena ngaahi feilaulau kia Sihová ‘o ngāue‘aki ai ha ngaahi ‘ōlita.—Senesi 4:3, 4.