Skip to content

Skip to table of contents

ʻOkú Ke ʻIloʻi ʻa e Founga Ke Tatali Aí?

ʻOkú Ke ʻIloʻi ʻa e Founga Ke Tatali Aí?

ʻOkú Ke ʻIloʻi ʻa e Founga Ke Tatali Aí?

ʻOKU lava ke ke fakaʻuta atu ki he lahi ʻo e taimi ʻoku fakamoleki ʻe he kakaí ʻi he taʻu kotoa ʻi he tatalí pē? ʻOku nau tuʻu laine ʻo tatali ʻi he falekoloá pe ʻi he pausá. ʻOku nau tatali ke tokangaʻi ʻenau fiemaʻú ʻi ha falekai. ʻOku nau tatali ke sio ki he toketaá pe ko e toketā nifó. ʻOku nau tatali ki he ngaahi pasí mo e ngaahi lēlué. ʻIo, ko ha lahi fakatupu ʻohovale ʻo e taimí ʻi he moʻui ʻa ha taha ʻoku fakamoleki ia ʻi he tatali ki ha ngaahi meʻa ke hoko. Fakatatau ki he fakafuofua ʻe taha, ko Siamane pē taha ʻoku mole ai ʻa e ngaahi houa ʻe 4.7 piliona he taʻu ʻi he tatali pē ʻi he fihi tuʻu ʻa e ngaahi meʻalelé! Naʻe fikaʻi ia ʻe ha taha ʻoku tatau eni mo e tuʻunga ʻoku ʻamanekina mei he moʻui fakakātoa ʻa e kakai nai ʻe toko 7,000.

ʻOku lava ke hoko ʻa e tatalí ʻo mātuʻaki siva ai ʻa e ʻamanakí. ʻI he ngaahi ʻahó ni, ʻoku ʻikai ʻaupito hā ʻoku ʻi ai ha taimi feʻunga ia ke fai ai ʻa e meʻa kotoa, pea ko e fakakaukau fekauʻaki mo e ngaahi meʻa kehe ko ia ʻoku totonu ke tau faí ʻoku lava ke ne ʻai ʻa e tatalí ke hoko moʻoni ko ha ʻahiʻahi. Naʻe pehē ʻi he taimi ʻe taha ʻe he faʻu-tohi ko Alexander Rose: “Ko e vaeua ʻo e tuʻunga fakamamahi ʻo e moʻuí ko e tatalí.”

Ko e politiki ʻAmelika ko Benjamin Franklin naʻá ne ʻiloʻi ʻe lava ke toe hoko ʻa e tatalí ko e fakamole lahi. Laka hake he taʻu ʻe 250 kuo maliu atú, naʻá ne pehē ai: “Ko e taimí ko e paʻanga.” Ko e ʻuhinga ia ʻoku kumi ai ʻa e ngaahi pisinisí ki ha ngaahi founga ke fakaʻehiʻehi ai mei he ngaahi toloi ʻoku ʻikai fiemaʻu lolotonga e ngaahi fakalele ʻo e ngāué. Ko e koloa lahi ange ʻoku faʻu ʻi he taimi siʻí ʻe lava ke ʻuhinga ia ko e ngaahi tupu lahi ange. Ko e ngaahi pisinisi ʻoku nau tokangaʻi hangatonu ʻa e kakaí ʻoku nau feinga ke tuʻuaki ʻa e ngāue vavé​—ko e meʻakai vave, fakahū paʻanga ʻo ʻikai toe hifo mei heʻete kaá, pea mo e alā meʻa pehē​—koeʻuhi ʻoku nau ʻiloʻi ko hono fakafiefiaʻi ʻa e kasitomá ʻoku kau ki ai ʻa hono fakasiʻisiʻi ʻa e taimi tatalí.

Fakamoleki Noaʻia ʻEtau Moʻuí

Ko e tokotaha faʻu-maau ʻAmelika he senituli hono 19 ko Ralph Waldo Emerson naʻá ne lāunga ʻi he taimi ʻe taha ʻo pehē: “He lahi moʻoni ē ko e moʻui ʻa e tangatá ʻoku mole ʻi he tatalí!” Ki muí ni mai ʻaupito, ko e faʻu-tohi ko Lance Morrow naʻá ne lāunga fekauʻaki mo e fakapipiko pea mo e taʻefakafiemālie fakaesino ʻo e tatalí. Ka naʻá ne toe lea leva fekauʻaki mo e “mamahi olopoto ange ʻo e tatalí.” Ko e hā ia? “Ko e ʻiloʻi ko ia ko ʻete koloa mahuʻinga tahá, taimí, ko ha konga ʻo ʻete moʻuí, ʻoku kaihaʻasia ia, ʻo mole ʻosi.” ʻOku fakamamahi, ka ʻoku moʻoni. Ko e taimi ʻoku mole koeʻuhi ko e tatalí ʻoku mole ia ʻo taʻengata.

Ko e moʻoni, kapau naʻe ʻikai ke fuʻu nounou ʻa e moʻuí, ʻe siʻi ai ʻa e hoko ʻo fakatupunga hohaʻa ʻa e tatalí. Ka ʻoku nounou ʻa e moʻuí. ʻI he laui afeʻi taʻu kuo maliu atú, naʻe pehē ai ʻe he tokotaha-tohi-sāme ʻi he Tohitapú: “Ko e ngaahi ʻaho ʻo homau taʻu ko e taʻu ʻe fitungofulu; pea ka lahi hoto ngu, ʻe aʻu nai ki he valungofulu: pea ko hoto vikiʻanga ko e ongosia mo e muna, he ʻoku tuʻusi vave pea tau puna.” (Sāme 90:10) Ko fē pē ʻoku tau nofo aí pea tatau ai pē pe ko hai kitautolu, ko ʻetau moʻuí​—ʻa e ngaahi ʻahó, ngaahi houá, ngaahi miniti ʻoku ʻi muʻa ʻiate kitautolu ʻi he taimi hotau fanauʻí​—ʻoku fakangatangata. Neongo ia, ʻoku ʻikai lava ke tau fakaʻehiʻehi mei he ngaahi tuʻunga ʻa ia ʻoku fakamālohiʻi ai kitautolu ke fakamoleki ʻa e niʻihi ʻo e taimi mahuʻinga ko iá ʻi he tatali ki ha ngaahi meʻa pe ki ha kakai.

Ako ki he Founga ke Tatali Aí

Ko e tokolahi taha ʻo kitautolú kuo tau hokosia ʻa e ʻi ha kā mo ha fakaʻuli ʻoku toutou feinga ke fakalaka ʻi ha meʻalele ʻi muʻa ʻiate ia. Ko e meʻa ʻoku faʻa hokó, ʻoku ʻikai ha fiemaʻu fakavavevave ia​—ʻoku ʻikai ke ʻi ai ha ʻapoinimeni fakavavevave ia ʻa e fakaʻulí. Ka, ʻoku ʻikai ke ne makātakiʻi ʻe ia ke puleʻi ʻa ʻene ngaʻunú ʻe ha toe tokotaha fakaʻuli ʻe taha. Ko e ʻikai haʻane anga-kātakí ʻoku fakahaaʻi ai naʻe ʻikai ke ne ako ki he founga ke tatali aí. Ako? ʻIo, ko e ʻiloʻi ʻa e founga ke tatali aí ko ha lēsoni ia kuo pau ke ako ki ai? ʻOku ʻikai ha taha ʻe fanauʻi mo ia. ʻOku kounaʻi ʻe he fanga kiʻi pēpeé ʻa e tokanga vave ʻi he taimi ʻoku nau fiekaia ai pe taʻefiemālié. Ko e taimi pē ʻoku nau taʻumotuʻa ange aí ʻoku toki mahino ai kiate kinautolu kuo pau ke nau tatali ʻi he taimi ʻe niʻihi ki he meʻa ʻoku nau fiemaʻú. Ko e moʻoni, koeʻuhi ko e tatalí ko ha konga taʻealakalofi ia ʻo e moʻuí, ko hono ʻiloʻi ʻa e founga ke tatali anga-kātaki ʻi he taimi ʻoku fiemaʻu aí ko ha fakaʻilonga ia ʻo ha tokotaha matuʻotuʻa.

Ko e moʻoni, ʻoku ʻi ai ʻa e ngaahi tuʻunga fakavavevave ʻa ia ʻoku lava ke mahinoʻi ai ʻa e taʻefaʻakātakí. Ko ha husepāniti kei talavou ʻokú ne fakavaveʻi hono uaifí ki he falemahakí koeʻuhi ko e ʻamanaki ke hoko mai ʻena pēpē foʻoú ʻe fakatonuhiaʻi ʻene taʻefaʻakātaki fekauʻaki mo e ngaahi tautoloí. Ko e ongo ʻāngelo naʻá na uki ʻa Lote ke mavahe mei Sōtomá naʻe ʻikai te na teuteu ke tatali lolotonga ʻa e tautoloi ʻa Loté. Naʻe tuʻunuku mai ʻa e fakaʻauhá, pea naʻe ʻi ha tuʻunga fakatuʻutāmaki ʻa e moʻui ʻa Lote mo hono fāmilí. (Senesi 19:​15, 16) Kae kehe, ʻi he lahi taha ʻo e ngaahi tuʻungá, ʻoku ʻikai ke ʻi ha tuʻunga fakatuʻutāmaki ʻa e moʻuí ʻi he taimi ʻoku fakamālohiʻi ai ʻa e kakaí ke nau tatalí. ʻI he ngaahi tuʻunga ko iá, ʻe lava ke toe fakafiefia lahi ange ʻa e ngaahi meʻá kapau ʻe ako ʻa e tokotaha kotoa ke anga-kātaki​—neongo ai pē kapau ko e tatalí naʻe fakatupunga ia ʻe ha taʻelavameʻa ʻa ha taha pe taʻemahuʻingaʻia. ʻIkai ngata aí, ʻe faingofua ange ke anga-kātaki kapau ʻe ako ʻa e tokotaha kotoa ki he founga ke ngāueʻaki ai ʻa e taimi ʻoku fakamoleki ʻi he tatalí ʻi ha founga ʻaonga. Ko e puha ʻi he peesi 5 ʻoku ʻi ai ʻa e ngaahi fokotuʻu ki hono ʻai ʻa e tatalí ke ʻikai ngata pē ʻi he lava ke kātekiná kae toe aʻu foki ʻo ʻaonga.

ʻE ʻikai lava ke tukunoaʻi ko ha laumālie taʻefaʻakātaki ʻe fakahaaʻi nai ai ha fakakaukau fonu hīkisia, ko ha ongoʻi ʻokú te fuʻu mahuʻinga ke hanganaki tatali. Ki ha taha pē mo ha fakakaukau pehē, ko e ngaahi lea hoko hake mei he Tohitapú ʻoku taau ke ne fakakaukau ki ai: “Oku lelei lahi aia oku loto faa kataki iate ia oku loto fielahi.” (Koheleti 7:8 [Tagata Malaga], PM) Ko e fielahí, pe hīkisiá, ko ha tōnounou fakaeʻulungaanga mafatukituki ia, pea ʻoku pehē ʻe he palōveepi ʻi he Tohitapú: “ʻOku fakaliliʻa ʻa Sihova kiate kinautolu fua pe ʻoku loto afungi.” (Palovepi 16:5 [Lea Fakatātā, PM]) Ko e ako ʻo e anga-kātakí​—ako ki he founga ke tatali aí​—ʻe fiemaʻu nai ai, ke tau sivisiviʻi lelei kitautolu mo hotau ngaahi vahaʻangatae mo e kakai takatakai ʻiate kitautolú.

ʻE Fakapaleʻi ʻa e Anga-Kātakí

ʻOku fakaenatula pē ʻetau ʻiloʻi ʻoku faingofua ange ʻa e tatalí kapau ʻoku tau tuipau ko e meʻa ʻoku tau tatali ki aí ʻoku tuha ia mo e toloí pea ʻe faifai pē ʻo hoko moʻoni mai ia. ʻI he fekauʻaki mo e meʻá ni, ʻoku lelei ke fakakaukauloto atu ki he moʻoniʻi meʻa ko ia ko e kotoa ʻo e kau lotu loto-moʻoni ʻa e ʻOtuá ʻoku nau tatali ki hono fakahoko ʻo ʻene ngaahi talaʻofa fisifisimuʻa ʻoku maʻu ʻi he Tohitapú. Ko e fakatātaá, ʻoku tala mai kiate kitautolu ʻi he sāme fakamānavaʻi fakaʻotuá: “Ko haʻa fai totonu te nau maʻu ʻa e fonua, pea te nau nofo ai ʻo tuputupuʻa.” Naʻe toe fakaongo mai ʻa e talaʻofa ko ení ʻe he ʻapositolo ko Sioné ʻi heʻene pehē: “Ko ia ʻoku ne fai ʻa e finangalo ʻo e ʻOtua, ʻoku ne nofo maʻu ʻo taʻengata.” (Sāme 37:29; 1 Sione 2:​17) ʻOku hā mahino, kapau ʻe lava ke tau moʻui taʻengata, ʻe ʻikai ke hoko ʻa e tatalí ko ha palopalema lahi. Ka ʻoku ʻikai te tau moʻui taʻengata he taimí ni pē. ʻOku aʻu ʻo totonu ke talanoa fekauʻaki mo e moʻui taʻengatá?

Ki muʻa ke talí, fakakaukau atu naʻe fakatupu ʻe he ʻOtuá ʻetau ʻuluaki ongo mātuʻá fakataha mo e ʻamanaki ʻo e moʻui taʻengatá. Koeʻuhi pē ko ʻena faiangahalá naʻe mole ai meiate kinaua ʻa e ʻamanaki ko iá kiate kinaua fakatouʻosi mo ʻena fānaú​—ʻo kau ai mo kitautolu. Kae kehe, ʻi he hili pē ʻena faiangahalá, naʻe fakahaaʻi ai ʻe he ʻOtuá ʻene taumuʻa ke fulihi ʻa e ngaahi nunuʻa ʻo ʻena talangataʻá. Naʻá ne talaʻofa ʻa e hoko mai ʻa ha “hako,” ʻa ia naʻe hoko ko Sīsū Kalaisí.​—Senesi 3:​15; Loma 5:​18.

Pe ko kitautolu ʻi he tuʻunga tāutahá te tau maʻu ʻaonga mei hono fakahoko ʻo ʻene ngaahi talaʻofá ko e fili ia ʻa kitautolu ke fai. Ke fai ia ʻe fiemaʻu ki ai ʻa e anga-kātaki. Koeʻuhi ke tokoniʻi kitautolu ke tau ako ʻa e faʻahinga anga-kātaki ko ení, ʻoku fakalototoʻaʻi kitautolu ʻe he Tohitapú ke fakalaulauloto ki he fakatātā fekauʻaki mo ha tokotaha faama. ʻOkú ne tūtuuʻi ʻene tengá pea kuo pau ke ne tatali anga-kātaki​—ʻo fai ʻa e meʻa te ne malavá ke maluʻiʻaki ʻa ʻene ngoué​—kae ʻoua kuo taimi ki he utu-taʻú. ʻOku fakapaleʻi leva ʻa ʻene anga-kātakí, pea ʻokú ne sio ki he ngaahi fua ʻo ʻene ngāue mālohí. (Semisi 5:7) ʻOku lave ʻa e ʻapositolo ko Paulá ki ha toe fakatātā ʻe taha ʻo e anga-kātakí. ʻOkú ne fakamanatu mai kiate kitautolu ʻa e kau tangata mo e kau fefine ʻo e kuonga muʻá. Naʻa nau ʻamanaki ki hono fakahoko ʻo e ngaahi taumuʻa ʻa e ʻOtuá, ka naʻe pau ke nau tatali ki he taimi kotofa ʻa e ʻOtuá. ʻOku fakalototoʻaʻi kitautolu ʻe Paula ke tau faʻifaʻitaki ki he faʻahingá ni, ʻa ia “kuo nau hokosi ʻa e ngaahi talaʻofa ʻi heʻenau tui mo e kitaki.”—Hepelu 6:​11, 12.

ʻIo, ko e tatalí ko e moʻoniʻi meʻa taʻealakalofi ia ʻo e moʻuí. Ka ʻoku ʻikai pau ke hoko ia ko ha matavai tuʻumaʻu ʻo e fakalotomamahí. Ki he faʻahinga ko ia ʻoku nau tatali ki hono fakahoko ʻo e ngaahi talaʻofa ʻa e ʻOtuá, ʻe lava ke hoko ia ko ha matavai ʻo e fiefia. ʻE lava ke nau fakafonu ʻa e taimi ʻoku fakamoleki ʻi he tatalí ʻaki hono fakatupulekina ha vahaʻangatae vāofi mo e ʻOtuá mo hono fai ʻa e ngaahi ngāue ʻoku fakahāhaaʻi ai ʻenau tuí. Pea ʻi he lotú, akó, mo e fakalaulaulotó, ʻe lava ke nau fakatupulekina ai ha tuipau taʻemauea ko e meʻa kotoa pē kuo talaʻofaʻaki ʻe he ʻOtuá ʻe hoko ia ʻi heʻene taimi totonu.

[Puha/Fakatātā ʻi he peesi 5]

FAKASIʻISIʻI ʻA E FAKALOTOMAMAHI ʻO E TATALÍ!

Palani ki muʻa! Kapau ʻokú ke ʻiloʻi ʻe pau ke ke tatali, mateuteu ke ke lautohi, faitohi, niti, lālanga ʻaki e filó, pe kau ʻi ha toe ngāue ʻaonga kehe.

Ngāueʻaki ʻa e taimí ke fakalaulauloto ai, ʻa ia ko ha meʻa ia ʻoku fakautuutu ʻene faingataʻá ʻi hotau māmani ngaʻunu vavé.

Tauhi ha naunau lautohi ofi ki he telefoní ke ngāueʻaki kapau ʻokú ke tatali; ʻi ha miniti ʻe nima pe hongofulu, ʻoku lava ke ke lau ai ha ngaahi peesi.

ʻI he taimi ʻo e tatali ʻi ha kulupú, ngāueʻaki ʻa e faingamālié, kapau ʻoku feʻungamālie, ke kamata ai ha ngaahi fetalanoaʻaki mo e niʻihi kehé pea fevahevaheʻaki ha ngaahi fakakaukau fakatupu langa hake mo kinautolu.

Tauhi ha kiʻi pepa pe naunau lautohi ʻi hoʻo kaá ki he ngaahi vahaʻa taimi ʻo e tatali taʻeʻamanekiná.

Kuikui, mālōlō, pe lotu.

KO E LAVAMEʻA ʻI HE TATALÍ KO HA MEʻA TEFITO IA ʻO E FAKAKAUKAU MO E TOMUʻA FAKAKAUKAU.