‘Oku Totonu ke Ongo‘i Peheni?
NA‘E tohi ‘e ha tokotaha loto-mamahi: “ ‘I he‘eku kei si‘í ‘i ‘Ingilani, na‘e ako‘i ai au ke ‘oua te u fakahaa‘i fakahāhā ‘eku ngaahi ongo‘í. ‘Oku ou manatu‘i ‘a ‘eku tamaí, ko ha tangata na‘e ‘alu ‘i he taú, na‘á ne ‘ū‘ūnifo ‘o ne pehē mai kiate au, ‘ ‘Oua te ke tangi!’ ‘i he taimi kuo hoko ai ha me‘a ‘o u mamahi ai. ‘Oku ‘ikai te u manatu‘i pe ne ‘uma pe fā‘ofua mai ‘a ‘eku fa‘eé ki ha taha ‘o kimautolu fānaú (‘a ia na‘a mau toko fā.) Na‘á ku ta‘u 56 ‘i he taimi na‘á ku sio ai ki he mate ‘a ‘eku tamaí. Na‘á ku ongo‘i ko ha mole lahi faka‘ulia ia. Ka, ‘i he kamata‘angá, na‘e ‘ikai malava ke u tangi.”
‘I he ngaahi anga fakafonua ‘e ni‘ihi, ‘oku fakahaa‘i fakahāhā ai ‘e he kakaí ‘enau ngaahi ongo‘í. Tatau ai pē pe ‘oku nau fiefia pe mamahi, ‘oku ‘ilo‘i ‘e he ni‘ihi kehé ‘a e anga ‘o ‘enau ongo‘í. ‘I he tafa‘aki ‘e tahá, ‘i he ngaahi feitu‘u ‘e ni‘ihi ‘o e māmaní, ‘oku fakatokanga‘i ‘i he tafa‘aki fakatokelau ‘o ‘Iulopé mo Pilitānia, kuo anga ‘a e kakaí ia, tautefito ki he kakai tangatá, ke fūfuu‘i ‘enau ngaahi ongo‘í, ke lōmia ‘enau ngaahi ongo‘í, ke nau nofo nonga pē ‘o ‘oua ‘e fakahāhaa‘i ‘enau ngaahi ongo‘í he lolotonga ‘o e mamahí. Ka ‘i he taimi kuó ke loto-mamahi ai ‘i he mole atu ha tokotaha ‘ofeina, ‘oku hala nai ke fakahaa‘i ho‘o loto-mamahí? Ko e hā ‘a e lau ‘a e Tohitapú?
Ko e Fa‘ahinga ‘i he Tohitapú Na‘a Nau Tangi
Na‘e tohi ‘a e Tohitapú ‘e he kau Hepelū ‘o e feitu‘u fakahahake ‘o e Metiteleniané, ‘a ia ko ha kakai na‘a nau fakahāhā ‘enau ongo‘í. ‘Oku ‘i he Tohitapú ‘a e ngaahi fakatātā lahi fekau‘aki mo e fa‘ahinga na‘a nau fakahaa‘i fakahāhā ‘enau loto-mamahí. Na‘e tangi ‘a e Tu‘i ko Tēvitá ‘i he mole atu ‘a hono foha ko ‘Amanoní ‘i hono fakapoongí. Ko hono mo‘oní, na‘á ne “tagi: bea nae tagi lahi aubito.” (2 Samuela 13:28-39, PM) Na‘e a‘u ‘o ne loto-mamahi ‘i he mole atu ‘a hono foha anga-lavaki ko ‘Apisalomé, ‘a ia na‘á ne feinga ke fa‘ao ta‘efakalao ‘a e tu‘unga fakatu‘í. ‘Oku fakahā mai ‘e he fakamatala ‘a e Tohitapú: “Pea fu‘u gaūe ai ‘a e finagalo ‘o e tu‘i [Tēvita], ‘o ne ‘alu hake ki he loki ‘i ‘olunga ‘i he funga matanikolo mo tangi: pea ‘i he‘ene ‘alu na‘a ne lea ‘o pehe, ‘E hoku foha ko Apisalome, hoku foha, hoku foha ko Apisalome! taumaiā ne u mate au ko ho fetongi, ‘e Apisalome, hoku foha, hoku foha!” (2 Samiuela 18:33) Na‘e tangi ‘a Tēvita ‘o hangē pē ko ia ‘oku fai ‘e ha tamai totonu. Pea kuo tu‘o lahi ‘a e faka‘amu ‘a e ngaahi mātu‘á ke pehē ange mai ko kinautolu na‘e maté kae ‘ikai ko ‘enau fānaú! ‘Oku hangehangē ‘oku ‘ikai ‘aupito totonu ki ha ki‘i tama ke ne mate ki mu‘a ‘i ha taha ‘o e ongo mātu‘á.
Ko e hā ‘a e me‘a na‘e fai ‘e Sīsū ‘i he mate ‘a hono kaume‘a ko Lasalosí? Na‘á ne tangi ‘i he‘ene ofi ki he fonualoto ‘o Lasalosí. (Sione 11:30-38) Ki mui mai ai, na‘e tangi ‘a Mele Makitaline ‘i he‘ene ofi ki he fa‘itoka ‘o Sīsuú. (Sione 20:11-16) Ko e mo‘oni, ko ha Kalisitiane ‘okú ne ma‘u ‘a e mahino ‘o fekau‘aki mo e ‘amanaki ‘o e toetu‘ú ‘oku ‘i he Tohitapú ‘oku ‘ikai te ne loto-mamahi ‘o ta‘ealafakafiemālie‘i, ‘o hangē ko ia ‘oku fai ‘e he ni‘ihi ‘oku ‘ikai te nau ma‘u ha mahino mā‘ala‘ala ‘o makatu‘unga mei he Tohitapú ki he‘enau ngaahi tui ‘o fekau‘aki mo e tu‘unga ‘o e kau maté. Ka ‘i he ngaahi ongo‘i totonu ‘oku ma‘u ‘e he fa‘ahinga ‘o e tangatá, ‘oku loto-mamahi mo tangi ‘a e tokotaha Kalisitiane mo‘oní ‘i he mole atu ‘a ha taha na‘á ne ‘ofa ai, neongo ‘okú ne ma‘u ‘a e ‘amanaki ki he toetu‘ú.—1 Tesalonaika 4:13, 14.
Ke Tangi pe ‘Ikai ke Tangi
Ko e hā ‘a e me‘a ‘oku tau fai ‘i he ‘aho ní? ‘Okú ke faingata‘a‘ia pe ongo‘i mā ke fakahāhaa‘i ‘a ho‘o ngaahi ongo‘í? Ko e hā ‘oku fokotu‘u mai ‘e he kau fale‘í? Ko ‘enau ngaahi fakakaukau ‘i onopooní ‘oku nau toe fakalea mai pē ‘a e fakakaukau fakapotopoto motu‘a mo fakamānava‘i ‘i he Tohitapú. ‘Oku pehē ‘e he kau fale‘í ‘oku totonu ke tau fakahāhaa‘i ‘etau loto-mamahí, ‘o ‘oua ‘e lōmia ia. ‘Oku fakamanatu mai ai kiate kitautolu ‘e he me‘á ni ‘a e kau tangata anga-tonu ‘o e kuonga ko ē, ‘o hangē ko Siope, Tēvita, mo Selemaia, ‘a ia ‘oku hā ‘i he Tohitapú ‘a ‘enau fakahāhaa‘i ‘enau loto-mamahí. Na‘e ‘ikai te nau kukuta ‘a ‘enau ngaahi ongo‘í. Ko ia ai, ‘oku ‘ikai fakapotopoto ke ke fakamavahe‘i koe mei he kakaí. (Palovepi 18:1) Ko hono mo‘oní, ‘oku fakahaa‘i ‘a e loto-mamahí ‘i he ngaahi founga kehekehe ‘i he ngaahi anga fakafonua kehekehe, pea ‘oku toe fakatu‘unga foki ‘i he ngaahi tui fakalotu ‘oku mālohí. *
Fēfē kapau ‘okú ke ongo‘i ‘okú ke fie tangi? Ko e konga ia ‘o e natula ‘o e tangatá ke tangi. Manatu‘i ‘a e taimi na‘e mate ai ‘a Lasalosí, ko Sīsū na‘e “to‘e ia i he laumalie, . . . Bea tagi.” (Sione 11:33, 35, PM) Na‘á ne fakahā ai ko e tangí ko ha me‘a totonu pē ia ‘oku hoko ‘i he mate ‘a ha taha na‘á te ‘ofa ai.
‘Oku poupou ki he me‘á ni ‘a e me‘a na‘e hoko ki ha fa‘ē, ko Anne, ‘a ia na‘e mole atu ‘a ‘ene pēpē ko Rachel, ‘i he mate fakafokifā ‘oku hoko ki ha ki‘i pēpē ngali mo‘ui lelei ‘oku te‘eki ai ke ta‘u tahá, ‘a ia ko e SIDS. Na‘e pehē ‘e hono husepānití: “Ko e me‘a na‘e fakaofó he na‘e ‘ikai ke tangi ‘a Anne pe ko au ‘i he putú. Ko e tokotaha kehe kotoa pē na‘a nau tangi.” Fekau‘aki mo e me‘á ni, na‘e pehē ‘e Anne: “ ‘Io, ka na‘á ku tangi lahi ma‘amaua fakatou‘osi. ‘Oku ou fakakaukau na‘á ku toki ongo‘i mo‘oni ‘a e me‘á ni ‘i he hili ha ngaahi uike si‘i mei he me‘a fakamamahi ne hokó, ‘i he ‘aho na‘á ku nofo tokotaha ai ‘i he falé. Na‘á ku tangi he ‘ahó kotoa. Ka ‘oku ou tui na‘e tokoni ia kiate au. Na‘á ku ongo‘i lelei ange ai. Na‘e pau ke u tengihia ‘a e mole atu ‘a ‘eku pēpeé. ‘Oku ou tui mo‘oni ‘oku totonu ke ke tuku pē ‘a e kakai ‘oku loto-mamahí ke nau tangi. Neongo ‘oku fakaenatula pē ki ha ni‘ihi ke nau pehē, ‘ ‘Oua ‘e tangi,’ ka ‘oku ‘ikai ko ha lea tokoni mo‘oni ia.”
Me‘a ‘Oku Fai ‘e he Ni‘ihi
Ko e hā ‘a e me‘a ‘oku fai ‘e he ni‘ihi ‘i he taimi ‘oku hoko ai ‘a e tuēnoa ‘i he mole atu ‘a ha taha ‘ofeina? Ko e fakatātaá, fakakaukau ange kia Juanita. ‘Okú ne ‘ilo‘i ‘a e anga ‘o e ongo‘i ‘i he mole atu ‘a ha pēpē. Na‘e tu‘o nima ‘a ‘ene tamatō. Na‘á ne toe feitama ‘eni. Ka ‘i he hoko ha fakatu‘utāmaki ‘a ha motokā pea pau ai ke ‘ave ia ki he falemahakí, na‘á ne hoha‘a lahi. ‘I he hili ha uike ‘e ua mei ai na‘á ne langā—ka na‘e te‘eki ai ke a‘u ki hono taimi totonú. Taimi si‘i pē mei ai na‘á ne fā‘ele‘i mai leva ha ki‘i ta‘ahine ko Vanessa—na‘e lahi si‘i hake pē ‘i he pauni ‘e ua hono mamafá. ‘Oku pehē ‘e Juanita: “Na‘á ku fiefia lahi ‘aupito, he‘eku toki hoko ai ko ha fa‘ē!”
Ka na‘e taimi si‘i pē ‘a ‘ene fiefiá. ‘I he hili pē ‘a e ‘aho ‘e fā na‘e mate ‘a Vanessa. ‘Oku manatu‘i ‘e Juanita: “Na‘á ku ongo‘i ko e fakamasiva ‘aupito. Ne mole atu meiate au ‘a hoku tu‘unga ko e fa‘eé. Na‘á ku ongo‘i ta‘ekakato. Na‘e hoko ko ha me‘a fakamamahi ‘a e ha‘u
ki ‘api ki he loki na‘á ma teuteu mo‘o Vanessa pea sio ki he fanga ki‘i falani loto na‘á ku fakatau ma‘aná. ‘I he ngaahi māhina si‘i hono hokó, na‘á ku fakakaukauloto atu ai ki he ‘aho na‘e fā‘ele‘i ai iá. Na‘e ‘ikai te u fiema‘u ke u toe feohi mo ha taha.”‘Oku fu‘u tōtu‘a ‘a e anga ‘o e ongo‘i ko iá? ‘E faingata‘a nai ke mahino ia ki he ni‘ihi, ka ko e fa‘ahinga, ‘o hangē ko Juanita, ‘a ia kuo nau hokosia ‘a e me‘a ko iá ‘oku nau pehē ‘oku nau loto-mamahi ki he‘enau pēpeé ‘o hangē pē ko ha taha kuó ne mo‘ui mai ‘i ha vaha‘a taimi lahi. Ki mu‘a fuoloa pea toki fā‘ele‘i mai ha ki‘i tama, ‘oku nau pehē, ‘oku ‘osi ‘ofa‘i pē ia ‘e he‘ene ongo mātu‘á. ‘Oku ‘i ai ha fehokotaki makehe mo e fa‘eé. ‘I he taimi ‘oku mate ai ‘a e pēpē ko iá, ‘oku ongo‘i ‘e he fa‘eé kuo mole atu ha tokotaha mo‘oni. Pea ko e me‘a ia ‘oku fiema‘u ke mahino ki he ni‘ihi kehé.
Founga ‘Oku Malava ke Uesia Ai Koe ‘e he ‘Itá mo e Halaiá
Na‘e fakahaa‘i ‘e ha toe fa‘ē ‘e taha ‘a ‘ene ngaahi ongo‘í ‘i hono tala ange kiate ia kuo mate fakafokifā ‘a ‘ene ki‘i tamasi‘i ta‘u ono koe‘uhi ko ha palopalema ‘i hono mafú na‘á ne tupu hake pē mo ia. “Na‘á ku foua ‘a e ngaahi ongo‘i kehekehe—ko e ongonoa, ta‘etui, halaia, mo e ‘ita ki hoku husepānití pea mo e toketaá ‘i he ‘ikai te na ‘ilo‘i ‘a e tu‘unga mafatukituki na‘e ‘i ai ‘a e ki‘i tamasi‘í.”
Ko e ‘itá ‘oku malava ke toe hoko ia ko e faka‘ilonga ‘o e loto-mamahí. Mahalo pē ko e ‘ita ki he kau toketaá mo e kau neesí, ‘i he fakakaukau atu na‘e totonu ke nau fai ha me‘a lahi ange ‘i he‘enau tokanga ki he tokotaha kuo maté. Pe ko e ‘ita nai ki he ngaahi kaume‘á mo e kāingá ‘a ia ‘oku hangehangē ‘oku nau lea‘aki pe fai ha me‘a ‘oku hala. ‘Oku ‘ita ‘a e ni‘ihi ki he tokotaha kuo maté koe‘uhi ko ‘ene ta‘etokanga ki he‘ene mo‘uí. ‘Oku pehē ‘e Stella: “ ‘Oku ou manatu‘i ‘a ‘eku ‘ita ki hoku husepānití koe‘uhi na‘á ku ‘ilo na‘e mei malava pē ke ne sai. Na‘á ne puke lahi ‘aupito, ka na‘e ‘ikai te ne tokanga ki he ngaahi fakatokanga ‘a e toketaá.” Pea ‘i he taimi ‘e ni‘ihi ‘oku hoko ‘a e ‘itá ki he tokotaha kuo mole atú koe‘uhi ko e ngaahi kavenga ‘oku hilifaki mai ‘e he‘ene maté ki he tokotaha ‘oku kei mo‘uí.
‘Oku ongo‘i halaia ‘a e ni‘ihi koe‘uhi ko ‘enau ‘itá—‘a ia, ‘oku nau fakahalaia‘i nai kinautolu koe‘uhi ko ‘enau ongo‘i ‘itá. ‘Oku tukuaki‘i ‘e he ni‘ihi ‘a kinautolu pē ki he mate ‘a ha taha na‘a nau ‘ofa ai. ‘Oku nau pehē hifo kiate kinautolu ‘i he loto-pau: “Na‘e ‘ikai ke mei mate ia, ‘o kapau pē na‘e fakavavevave ange ‘a ‘eku ‘ave ia ki he toketaá” pe “ ‘ai ia ke ne sio ki ha toe toketā ‘e taha” pe “ ‘ai ia ke ne tokanga lelei ange ki he‘ene mo‘uí.”
‘Oku toe mahulu atu mei ai ‘a e ongo‘i halaia ia ‘a e ni‘ihi, tautefito ‘o kapau na‘e mate fakafokifā mo ta‘e‘amanekina ‘a e tokotaha na‘a nau ‘ofa aí. ‘Oku kamata ke nau fakamanamanatu‘i ‘a e ngaahi taimi na‘a nau ‘ita ai ki he tokotaha kuo mole atú pe ngaahi taimi na‘a nau fakakikihi ai mo iá. Pe ‘oku nau ongo‘i nai
na‘e ‘ikai te nau fakahoko mo‘oni ‘a e ngaahi me‘a kotoa na‘e totonu ke nau fai ki he tokotaha kuo mālōloó.Ko e ‘alunga ‘o e loto-mamahi fuoloa ‘a e ngaahi fa‘ē tokolahi ‘oku poupou ia ki he me‘a ‘oku lea‘aki ‘e he kau mataotao tokolahi, ‘o pehē ko e mole atu ‘a ha ki‘i tama ‘okú ne fokotu‘u ha ongo‘i tuēnoa tu‘uloa ‘i he mo‘ui ‘a e ongo mātu‘á, tautautefito ki he fa‘eé.
‘I he Mole Atu Ho Hoá
Ko e mole atu ha hoa mali ko ha toe fa‘ahinga me‘a fakamamahi ia ‘e taha, tautefito ‘o kapau na‘á na fakatou ngāue fakataha ‘i he ngaahi me‘a lahi ‘i he‘ena mo‘uí. ‘Oku lava ke ‘uhinga ia ko e ngata‘anga ‘o e founga mo‘ui fakakātoa na‘á na fakatou kau ki aí, ko e ngata‘anga ‘o e fononga, ngāue, fakafiefia, mo e fefalala‘aki.
‘Oku fakamatala ‘a Eunice ki he me‘a na‘e hoko ‘i he mate fakafokifā ‘a hono husepānití tupu mei ha mahaki mafu. “ ‘I he ‘uluaki uiké, na‘á ku ‘i ha tu‘unga ‘o e ongonoa fakaeongo, ‘o hangē kuo ‘ikai te u fai ha me‘a. Na‘e a‘u ‘o ‘ikai te u ma‘u ‘a e ifo pe nāmu‘i ha me‘a. Ka, na‘e kei ngāue pē ‘eku fakakaukau leleí. Koe‘uhi na‘á ku ‘i he tafa‘aki ‘o hoku husepānití lolotonga ‘o ‘enau feinga ke fakatu‘uma‘u ‘a e tu‘unga ‘okú ne ‘i aí ‘aki hono ngāue‘aki ha founga fakafaito‘o ko e CPR ke toe fakafoki ‘ene mānavá ki he tu‘unga totonú pea mo hono ngāue‘aki ‘a e faito‘ó, na‘e ‘ikai te u hokosia ‘a e fa‘ahinga ongo‘i ke faka‘ikai‘i ‘a e me‘a kuo hokó. Ka
neongo ia, na‘e ‘i ai ha ongo‘i mālohi ‘o e koto kulanoa, ‘o hangē ko e fa‘ahinga ongo‘i te u ma‘u ‘o kapau na‘á ku sio ki ha me‘alele ‘oku tō mei ha lilifa pea hala‘atā ha me‘a te u ala fai ki ai.”Na‘e tangi ‘a e fefiné ni? “Ko hono mo‘oní na‘á ku tangi, tautefito ‘i he taimi na‘á ku lau hifo ai ‘a e ngaahi kaati fiekaungāmamahi ‘e laui teau na‘á ku ma‘ú. Na‘á ku tangi ‘i he kaati taki taha. Na‘e tokoni ia kiate au ke u fekuki ai mo e toenga ‘o e ‘ahó. Ka na‘e ‘ikai ‘aupito ke malava ke ‘i ai ha tokoni ‘i he taimi na‘e toutou ‘eke mai ai kiate au pe ‘oku ou ongo‘i fēfē. Na‘e hā mahino na‘á ku ta‘elata.”
Ko e hā na‘e tokoni kia Eunice ke ne fekuki atu ai mo hono loto-mamahí? ‘Okú ne pehē: “Na‘e ‘ikai te u fakatokanga‘i, ‘a ‘eku fai ha fili ta‘efakakaukau‘i ke u hoko atu ā ‘i he‘eku mo‘uí. Kae kehe, ko e me‘a ‘okú ne kei fakamamahi‘i aú ko e taimi ko ia ‘oku ou manatu‘i ai ‘a hoku husepānití, ‘a ia na‘á ne sai‘ia lahi ‘aupito ‘i he mo‘uí, ‘oku ‘ikai te ne ‘i heni ke fiefia ai.”
“ ‘Oua ‘e Tuku ‘a e Ni‘ihi Kehé Ke Nau Pule‘i . . .”
‘Oku fale‘i mai ‘e he kau fa‘u-tohi ‘o e Leavetaking—When and How to Say Goodbye: “ ‘Oua ‘e tuku ‘a e ni‘ihi kehé ke nau pule‘i ‘a e founga ‘oku totonu ke ke fai ai ha me‘a, pe ko ho‘o ongo‘í. ‘Oku kehekehe ‘a e ngāue ‘a e ‘alunga ‘o e loto-mamahí ‘i he tokotaha kotoa pē. ‘Oku fakakaukau nai ‘a e ni‘ihi—pea nau tala atu ‘oku nau fakakaukau—‘okú ke loto-mamahi ‘o fu‘u lahi pe ‘oku ‘ikai fe‘unga ho‘o mamahí. Fakamolemole‘i kinautolu pea fakangalo‘i ia. ‘I ho‘o feinga ke fakamālohi‘i koe ki ha sīpinga na‘e fokotu‘u ‘e ha ni‘ihi kehe pe fokotu‘u ‘e he anga ‘o e kakaí fakalūkufua, ‘okú ke ‘ai ai ke hōloa ‘a ho‘o faka‘au ke toe ma‘u ‘a e tu‘unga mo‘uilelei fakaeongó.”
Ko hono mo‘oní, ‘oku fekuki ‘a e kakai kehekehe mo honau loto-mamahí ‘i he ngaahi founga kehekehe. He‘ikai te tau feinga ke fokotu‘u atu ki he tokotaha kotoa pē ‘o pehē ‘oku lelei ange ‘a e founga ia ko ē ‘i he founga ko ē. Kae kehe, ‘oku malanga hake ‘a e fakatu‘utāmakí ‘i he taimi ‘oku ‘ikai fai ai ha me‘a ke fakalelei‘i ‘a e loto-mamahí, pea mo e ‘ikai malava ke fai hano fakalelei‘i ia ‘e he tokotaha loto-mamahí ki he tu‘unga mo‘oni ‘okú ne ‘i aí. ‘E fiema‘u nai leva ha tokoni mei he ngaahi kaume‘a ‘oku nau fiekaungāmamahí. ‘Oku pehē ‘e he Tohitapú: “Ko e kaume‘a ‘oku ne ‘ofa ‘i he taimi kotoa pe; pea ko hoto mo‘oni na‘e fanau‘i ma‘a ha faingata‘a.” Ko ia ‘oua ‘e manavasi‘i ke kumi ki ha tokoni, ke talanoa, pea ke tangi.—Palovepi 17:17.
Ko e loto-mamahí ko ha me‘a totonu pē ia ‘oku hoko ‘i he mole atu ‘a ha taha, pea ‘oku ‘ikai ke hala ‘a hono ‘ai ho‘o loto-mamahí ke hā ki he ni‘ihi kehé. Ka ko e toe ngaahi fehu‘i kehe ‘oku fiema‘u ki ai ha talí: ‘ ‘E anga-fēfē ‘eku fekuki mo hoku loto-mamahí? ‘Oku totonu ke ma‘u ha ongo‘i halaia mo e ‘ita? ‘Oku totonu ke fēfē ‘a ‘eku fekuki mo e ongo tu‘ungá ni? Ko e hā ‘oku malava ke tokoni mai kiate au ke u kātekina ‘a e ongo‘i ‘o e mole atú pea mo e ongo‘i mamahí?’ Ko e konga hono hokó te ne tali ‘a e ngaahi fehu‘i ko iá mo e toe ngaahi fehu‘i kehe.
^ pal. 8 Ko e fakatātaá, ko e kakai ‘Iolupa ‘o Naisīliá ‘oku ‘i ai ‘enau tui fakatalatukufakaholo ‘o fekau‘aki mo e toe fakasino fo‘ou mai ‘a e soulú. Ko ia ‘i he taimi ‘oku mole atu ai mei ha fa‘ē ha‘ane ki‘i tama, ‘oku hoko ai ‘a e loto-mamahi lahi ka ‘i ha vaha‘a taimi nounou pē, koe‘uhi ‘o hangē ko ia ko e tau ‘o ha hiva ‘a e kau ‘Iolupa ‘oku pehē: “ ‘Oku mahua ‘a e vaí ia. ‘Oku ‘ikai maumau ai ‘a e fo‘i fangú.” Fakatatau ki he kau ‘Iolupa, ‘oku ‘uhinga eni ko e fo‘i fangu ‘ai‘anga vaí, ‘a ia ko e fa‘eé, ‘e malava ke ne toe fanau‘i mai ha ki‘i tama—ko hano toe fakasino fo‘ou mai nai pē ia ‘o e ki‘i tama na‘e maté. ‘Oku ‘ikai ke tui ‘a e Kau Fakamo‘oni ‘a Sihová ki ha ngaahi talatukufakaholo ‘oku makatu‘unga ‘i he manavahē ta‘e‘uhinga ‘a ia ko e tupu mei he ngaahi fakakaukau hala fekau‘aki mo e soulu ta‘efa‘amaté mo e toe fakasino fo‘ou mai iá, ‘a ia kuo ‘ikai hano makatu‘unga ‘i he Tohitapú.—Koheleti 9:5, 10; Isikeli 18:4, 20.