1, 2. Ka ivande i nyi Peteru man Yohane yange ve er ikyua a hunda gar u tempele?

 YANGE oo ta ikpelaior kpishi. Mbayuda kua mbadondon Kristu lu van ken Tempel. Lu u ica a gba ga tsô “shighe u msen” una kuma. a (Aer. 2:46; 3:1) Peteru vea Yohane kpa lu ken ikpelaior la, ve lu yemen hen hunda u tempel ú i yilan ér Dooashe la. Ayôôso yange de ishar hen ijiir ne, sha ci u ior lu zenden shi lamen ayol a ve. Oriwan ugen lu u zamber inyaregh yô, or ne yange lu anyom 40 shi due a iwan ne ken uya je.—Aer. 3:2; 4:22.

² Er Peteru man Yohane lu zurum a oriwan ne la, oriwan ne gba zamber inyaregh er vanden eren nahan. Mbaapostoli mban tile, maa oriwan ne gba henen ér vea na un inyaregh. Peteru maa kaa ér: “Azurfa man zanaria yô, m ngu a mi ga, kpa ka kwagh u m lu a mi je m lu nan we ne. Mough sha zende ken iti i Yesu Kristu, Ornasareti la!” Nenge er yange a kpiligh ikpelaior la iyol er Peteru kôr oriwan la sha uwe maa oriwan shon mough tile sha, sha kwa hiihii yô! (Aer. 3:6, 7) U fatyô u nengen a or la ken ishima er a shir ashe a lu kenger angahar a na a i bee un iwan shi a lu tôôn angahar sha kwa hiihii sha er una nôngo a zende la kpa? Man kape lu je ve lu tsuen ningir saan saan shi wuese Aôndo genger genger je la!

3. Ka iyua injaa i nyi or u ngise gba iwan kua ikpelaior la zua a mini?

³ Yange saan ikpelaior la iyol kpishi, nahan ve yevese ve va hen ape Peteru man Yohane tile hen varenda u Solomon la. Peteru maa pase ikpelaior la er i hii ve i er ivande ne yô, man lu hen ijiir ne kpa Yesu ngise tile tese ior ye. (Yoh. 10:23) Yange na ikpelaior la kua or u ngise gba iwan la iyua i i hemba azurfa shin zanaria yô. Shi iyua ne i hemba iwan i yange i bee or la ica je. Kwagh ne lu ian i i na ve i geman asema sha er a de ve asorabo a ve, nahan vea hingir mbadondon or u Yehova u i tsegh un la yô. Ka “Orvesen u Tamen u nan ior uma,” Yesu Kristu je la.—Aer. 3:15.

4. (a) Peteru man Yohane yange ve bee or iwan nahan mbautahav nôngo ér vea er nena? (b) Ka mbampin uhar mba nyi se na mlumun shami?

⁴ Iyange ne yange i doo kpen kpen! Peteru yange bee or iwan, nan mough nan lu zenden. Peteru yange wase ior udubu imôngo u fan awashima u Aôndo  nahan va civir un sha gbenda u una lumun a mi yô. (Kol. 1:9, 10) Kwagh ugen yô, akaa a er sha iyange shon la na yô, mba lun a tahav gema soo u yangen mbadondon Kristu sha mimi mban u eren tom u Yesu wa ve ér ve pase loho u Tartor la. (Aer. 1:8) Yange mbautahav mban hen ér Peteru man Yohane ka ior mba ve hen makeranta ga “shi ve lu ior mba sha kwarkyaa ga yô,” kpa se fatyô u henen kwagh ken gbenda u iorov mba uhar mban tese ikpelaior la. b (Aer. 4:13) Yange Peteru man Yohane kua mbahenen mbagenev taver ishima shighe u i lu tôvon ve a ican yô, nahan se dondo ikyav ve la nena?

5. Ka nyi se hen ken gbenda u Peteru yange lam a ikpelaior laa?

⁵ Peteru man Yohane lam a ikpelaior la, yange ve fa er alaghga ior mbagenev ken ikpelaior la lu ior mba yange ve lu sendegh ér i wua Yesu yô. (Mar. 15:8-15; Aer. 3:13-15) Ikyav tese wang ér Peteru yange er kwagh sha ishimataver shighe u pase ken igbar ér i bee or u yange gba iwan la angev ka ken iti i Yesu yô. Peteru yange taver ishima ôr ve mimi jighilii. Yange pase ikpelaior la wang er ve kpa ve lu uwegh sha ku u Yesu yô. Kpa Peteru yange wa kwagh la ishima a ior mbara ga, sha ci u fa er yange ve “er kwagh la sha lan” yô. (Aer. 3:17) Yange yila ve ér anmgbianev nav shi ôr ve kwagh u loho u dedoo u Tartor. Aluer ve gema ishima shi ve na Kristu jighjigh yô, Yehova una va na ve “ashighe a mmem.” (Aer. 3:19) Se kpa a gba u se taver ishima se ôr ior mimi jighilii shighe u se lu pasen ve kwagh u ijirôron i Aôndo i i lu van la yô. Nahan cii kpa, mayange gba u se lam a ve sha icihi shin se ôr ve ijir ga. Gba u se nengen mba se pasen ve kwagh la ser vea fatyô u va hingir anmgbianev asev, sha nahan yô, se hemba veren ishima u pasen ve kwagh u loho u Tartor la, er Peteru nahan.

6. Peteru man Yohane yange ve tese ér mba hiden a iyol ve ijime shi mba eren kwagh akuma akuma nena?

⁶ Mbaapostoli mban lu ior mba hiden a iyol ijime. Yange ve tôô ér ka ve ve bee or la iwan sha tahav vev ga. Peteru pine ior mbara ér: “Er nan man kwagh ne a kpiligh ne iyol yum nahana, man er nan ve ne lu kenger se inja er ka sha tahav asev shin ka sha u civir Aôndo yum la man se er or ne a lu zendene?” (Aer. 3:12) Peteru man mbaapostoli mbagenev mbara yange ve fa er nyityôkwagh i ve fetyô u eren ken tom u pasen kwagh la cii i lu sha agee a ve ga, kpa i lu sha tahav mbu Aôndo yô. Sha nahan yô, yange ve hide a iyol ve ijime ve soo ér iwuese la cii ior ve na Yehova man Yesu.

7, 8. (a) Ka nyi iyua se fatyô u nan ioro? (b) “Shighe u sôron akaa cii” u yange i tôndo zwa ér a va a mi la ngu kuren shami nena?

⁷ Se kpa, doo u se hiden a iyol ijime shi se eren kwagh akuma akuma shighe u se lu eren tom u pasen kwagh u Tartor la yô. Ka mimi, nyian ne icighan jijingi u Aôndo kera na Mbakristu tahav mbu been ior angev sha ivande ga. Nahan kpa, se fatyô u wasen ior u nan Aôndo man Kristu jighjigh shi zuan a iyua i Peteru yange na  ior la, ka ian i nôngon sha er i de ve a asorabo ve, nahan Yehova a na ve ashighe a mmem je la. Hanma inyom yô, ior udubu imôngo ka ve zua a ian ne, nahan ve hingir mbadondon Kristu.

⁸ Sha mimi yô, hegen se mba ken shighe u Peteru yila ér: “ashighe a sôron akaa cii” la. Tartor u Aôndo yange u hii u hemen sha ken inyom i 1914 la man kwagh la kure akaaôron a “Aôndo ôr sha zwa u uicighanmbaprofeti nav mba tsev la.” (Aer. 3:21; Ps. 110:1-3; Dan. 4:16, 17) Yange ica i gbe ga je maa Kristu wase mbadondon un u hiden hiin mcivir u mimi shin tar. Kwagh ne na yô, ior umiliôn imôngo hingir ior mba ve we ayol a ve sha ikyev i hemen u Tartor u Aôndo yô. Nahan hegen ne mba civir Yehova ken bem man ken mzough. Yange ve ér or u tse u vihin la kera ve gema ve ‘haa or u he iyol, u i gbe un sha awashima u Aôndo’ la. (Ef. 4:22-24) Er lu icighan jijingi u Aôndo yange wase i bee oriwan la angev nahan, kape icighan jijingi u Aôndo a lu wasen ior u geman mlu ve nahan va civir Aôndo, i lu sha tahav mbu orumace ga je la. Nahan gba u se eren tom a Mkaanem ma Aôndo u tesen ior tsema tsema, er Peteru nahan. Shi doo u se fa ser, ka sha agee ase kwagh u dedoo ka a due ken iniôngon yase i wasen ior sha er ve hingir mbadondon Kristu ga, kpa ka sha tahav mbu Aôndo.

9-11. (a) Mbahemenev mba Mbayuda yange ve er nena sha loho u Peteru man Yohane lu pasen laa? (b) Mbaapostoli mbara kange ishima u eren nyi?

⁹ Yange or u i bee un iwan la, lu tsuen ember shi ngoron ningir shi ikpelaior la kpa saan i iyol sha u kwagh Peteru ôr la nahan ayôôso ngee. Orvesen u nengen sha tempel u tom na lu u nengen ér kwaghmôm za or iyol hen tempel ga la man upristi due kpase ér vea va nenge kwagh u lu zan hemen la. Orvesen u nengen sha tempel man upristi mbara, alaghga ve lu ken annongo u Mbasadushi u yange eren tom sha er Mbayuda ve lu ken bem vea Mbaroma la. Mbasadushi mban yange ve venda atindi a Mbafarishi kuran la shi ve na jighjigh ér mnder u shin ku ngu ga. c Yange ishima vihi ve kpishi a Peteru man Yohane sha ci u ve lu tesen ken tempel vangertiôr ér i nder Yesu shin ku!

¹⁰ Mbahendan kwagh mba ishima vihi ve ker kpishi ne kôr Peteru man Yohane za wuhe. Kpernan yô, ve due a ve ve za a ve hen atejir u Mbayuda u vesen la. Mbahemen mbara yange ve nenge ér ve hemba ior, shi ve nenge ér Peteru man Yohane “hen makeranta ga shi mba sha kwarkyaa ga,” nahan mba a ian i tesen ken tempel ga. Yange ve za makeranta u kwaghaôndo u i fa u sha tar wuee kpaa ga. Kpa ve lu lamen gbar gbar man a vangertiôr nahan kpiligh ujôôji iyol. Er nan ve Peteru man Yohane lu ôron kwagh vangertiôr yum nahana? Ityôkyaa i môm yô, “yange ve luun vea Yesu imôngo.” (Aer. 4:13) Orvesen ve yange tesen er ka or u i ne nan tahav mbu tesen yô, lu er mbangerenatindi nahan ga.—Mat. 7:28, 29.

¹¹ Koti la na mbaapostoli wada ér ve de u pasen kwagh. Ken tar la yange i eren asenge sha wada u koti a ne ga. Ken ukasua mba karen ken ijime mba i ôr Yesu ijir hen koti ne la, ujôôji mba hen koti ne kaa ér: “A kuma ku.” (Mat. 26:59-66) Nahan  cii kpa, Peteru man Yohane cia ga. Er Peteru man Yohane tile sha ishigh ki mbanyarev mba ve fa takeda shi ve lu tagher tagher la nahan kpa ve cia ga. Ve kaa a ve sha icivir ér: “Aluer ka kwagh u vough sha ishigh ki Aôndo u se ungwa imo yen, i de lu imo i Aôndo ga yô, kaa nen ase. Kpa se yô, se fatyô u den u ôron akaa a se ongo man a se nenge la ga.”—Aer. 4:19, 20.

12. Ka nyi ia wase se ve se taver ishima shi se lu a vangertiôr?

¹² We u fatyô u eren kwagh sha ishimataver nahan kpa? Ka wea zua a ian i pasen mbanyarev shin mbafantakeda shin ior mba ve lu tagher tagher loho u dedoo hen ijiir you nahan, u er nena? Aluer mba hen tsombor wou shin mba ne ze makeranta imôngo gayô mba ne eren tom ijiir i môm mba nahan we tar sha ci u jighjigh wou u nan nahan u er nena? Ka u cia vee? Aluer ka nahan je kpa, u fatyô u hemban mciem mara. Shighe u Yesu lu shin tar la yange tese mbaapostoli nav er vea fatyô u pasen akaa a ve ne jighjigh a mi la vangertiôr man sha icivir yô. (Mat. 10:11-18) Shighe u i nder Yesu shin ku kera la, a tôndo zwa a mbahenen nav ér una za hemen u lun a ve ayange ayange, “zan zan shighe u mkur u tar ne.” (Mat. 28:20) Yesu ngu hemen “wanakiriki u jighjigh man u fan kwagh” nahan wanakiriki la ngu tesen se er se pasen akaa a se ne jighjigh a mi la vangertiôr yô. (Mat. 24:45-47; 1 Pet. 3:15) Ka se zua a ityesen ne ken mbamkombo asev mba ken tiônnongo, er mkombo u Uma Wase u Mbakristu man Tom Wase la nahan, kua ken ungeren mba pasen akaa a ken Bibilo er ngeren u “Mbampin mba Bibilo I Ne Mlumun sha Mi” mba ka i due a mi sha ijiir yase i sha Intanet i jw.org la nahan. U ze mbamkombo mban shi u eren tom a ngeren mban kpa? Aluer u er nahan yô, u seer nan mimi u Bibilo la jighjigh shi u seer lun a ishimataver. Shi mayange u lumun wer kwaghmôm a yange u u ôron kwagh u akaa a u ongo shi u nenge a mi ken Bibilo la ga, er mbaapostoli nahan.

13, 14. Shighe u ior ve lu hendan a vese yô, ka nyi kwagh i doo u se er, man ka sha ci u nyi?

¹³ Yange koti la pasen Peteru man Yohane yô, fese je maa ve kar ve za kohol anmgbianev mba ken tiônnongo. Ve cii ve zua gungur môm, “ve er msen hen Aôndo  genger genger,” ve sôn un ér a wase ve vea za hemen u pasen kwagh vangertiôr. (Aer. 4:24) Peteru yange fa wang er i doo u se suur sha tahav asev shighe u se lu nôngon ser se er ishima i Aôndo ga yô. Ukasua mba karen ken ijime la, Peteru nenge ér un gande gbeev nahan a kaa a Yesu ér: “Aluer mbagenev cii nôngo gbeev sha kwagh wou kpa, mo yô, mayange me nôngo gbeev ga!” Nahan kpa, er Yesu tsenga ôron nahan, yange ica i gba ga je maa Peteru nyôr u cian or, nahan a nyiman ér un fa Yesu u lu ijende na kua ortesen na ne ga. Nahan kpa, Peteru hen kwagh ken kwagh u er shami ga la.—Mat. 26:33, 34, 69-75.

¹⁴ Aluer u kange ishima wer u za hemen u pasen kwagh eren shiada sha kwagh u Kristu kpa, ishima i u kange la tseegh ia fatyô u wasen we u zan hemen u dondon tindi u Kristu la ga. Shighe u mbaahendanev ve soo ér vea yange u u de u civir Yehova shin pasen kwagh yô, dondo ikyav i Peteru man Yohane la. Sôn Yehova a na u agee. Shi ker iwasen hen anmgbianev mba nomso man mba kasev ken tiônnongo. Ôr mbatamen kua anmgbianev mba nomso man mba kasev mba ve vie yô, mbamtaver mba u tagher a mi la. Heela tseegh ga, mbamsen mba anmgbianev ve lu eren sha ci wou la, Yehova una ungwa ve, nahan una na u agee.—Ef. 6:18; Yak. 5:16.

15. Aluer yange u de u pasen kwagh sha ma shighe ken ayange a karen la yô, ka ikyav i unô ia fatyô u taver we ishima?

¹⁵ Aluer yange i hingir a we hang nahan u cia u de u pasen kwagh yô, de yen ishima ga cii. Umbur wer shighe u Yesu kpe kera la, mbaapostoli cii de u pasen kwagh hen anshighe kpuaa nahan kpa ica i gbe ga yô, ve hide ve hii u pasen kwagh. (Mat. 26:56; 28:10, 16-20) De den wer akaa a yange u er shami ga la a na iyol i kpe u ga, er tom a kwagh u u hen ken akaa shon la sha u taver mbagenev ishima.

16, 17. Ka nyi se fatyô u henen ken msen u mbadondon Kristu yange ve er ken Yerusalem laa?

¹⁶ Shighe u mbautahav ve lu tôvon se a ican yô, doo u se er msen ser nyi? Aluer u nenge yô, mbahenen mban yange ve sôn Yehova ér a yange ve ican ga. Yange ve umbur mkaanem ma Yesu man, ér: “Aluer ve tôvom a ican yô, ne kpa vea tôv ne a ican.” (Yoh. 15:20) Mbahenen yange ve sôn Yehova ér a “nenge” mciem ma mbaahendanev lu tan ve iyol la. (Aer. 4:29) Yange ve fa er u eren ishima i Aôndo la i hembe lun kwagh u vesen yô, shi ve kav er shighe u i lu tôvon ve a ican yô, kwagh la a lu kuren akaaôron a profeti yô. Yange ve fa je ér aluer mbahemenev er nyi je kpa, a er ishima i Aôndo shin tar, er Yesu tese ve u eren msen nahan.—Mat. 6:9, 10.

 ¹⁷ Er mbahenen soo u eren ishima i Yehova yô, ve er msen hen a na ve kaa ér: “Na ikpan you i za hemen u pasen loho wou gbar gbar.” Maa fese nahan Yehova er nena? “Ijiir i ve kohol her la tenger, shi ve cii ve iv a icighan jijingi, ve lu pasen loho u Aôndo gbar gbar.” (Aer. 4:29-31) Kwagh môm una fatyô u yangen Aôndo u kuren awashima na ga. (Yes. 55:11) Aluer se tagher a mbamzeyol nan nan shin mbautahav hendan a vese kpa, aluer se genger imo se er msen hen Aôndo yô, se jighjigh ser una na se tahav mbu se za hemen u ôron kwaghôron na vangertiôr yô.

18. Ka nyi mbahenen mba ken tiônnongo u ken Yerusalem la yange ve er sha u wasen ayol a ve?

¹⁸ Yange ica i gba ga je maa tiônnongo u he u ken Yerusalem ne lu a mbahenen hemba 5,000. d Er ve due sha ajiir kposo kposo nahan kpa, ve ‘cii ve lu ishima i môm shi uma ve kpa lu môm.’ Ve lu ken mzough shi ve nôngon u henen kwagh kwaghmôm. (Aer. 4:32; 1 Kor. 1:10) Mbahenen mbara sôn Yehova ér a ver iniôngon ve tseegh ga, ve er kwagh ugen kpaa. Ve lu taver ayol a ve asema u tilen sha mimi shi wasen ayol a ve sha akaa agen kpaa. (1 Yoh. 3:16-18) Ikyav i tesen yô, orhenen Yosev u mbaapostoli yilan un ér Banaba la, tee inya na va gema inyaregh kira cii na mbaapostoli. Yange ve er tom a inyaregh kira u wasen mbahev mba ve hide ve lu tsan ken Yerusalem sha er vea seer taver jighjigh ve u nan la, sha ci u ve mough sha ajiir a icaa ve va ken Yerusalem.

19. Er nan ve Yehova wua Anania man Safira?

¹⁹ Orgen u i yilan un ér Anania yô vea kwase na Safira kpa tee inya, ve va na mbaapostoli inyaregh. Kpa “ve pande inyaregh ki ve tee inya la ve yer,” ve gema ve er kwagh sha ayom sha er i lu inja er ve na inyaregh ki ve tee inya la cii nahan. (Aer. 5:2) Yehova yange wua ve lu sha ci u inyaregh ki ve na la kuma ga ze, kpa lu sha ci u awashima ve lu u bo shi ve er aie. Ka “ior” yange ve “er ve aie ga, kpa ka Aôndo” jighilii. (Aer. 5:4) Anania man Safira yange ve er kwagh er mbaimangerev mba Yesu na ve ibo la nahan, kwagh hemba gban ve u keren icivir i ior, lu sha u Aôndo a lumun ve ga.—Mat. 6:1-3.

20. Ka nyi akaa se hen sha kwagh u nan Yehova iyua laa?

²⁰ Nyian ne Mbashiada umiliôn imôngo ka ve er iyua sha u suen tom u pasen kwagh u i lu eren sha tar cii la, di vough er mbahenen mba ken Yerusalem la kpa lu a ieren i nan kwagh mgbeghaa nahan. Mba kighir or môm ér nana tôô shighe u nan u eren tom ne shin nana er iyua sha u suen tom ne ga. Jighilii yô, Yehova soo ér se civir un zunguluu shin er i kighir se a kighir ga. (2 Kor. 9:7) Ka sea er iyua yô, Yehova hembe veren ishima sha iyenge inyar i se er iyua la ga, kpa ka i lu sha ityôkyaa i se lu nan iyua la. (Mar. 12:41-44) Mayange se soo u lun er Anania kua Safira nahan ga. Se soo ser i lu icivir i keren shin mtsera u se zua a mi la a mgbegha se u eren Aôndo tom ga. Se soo ser hanma shighe yô, se civir Yehova shi se eren un tom sha ci u a doo se ishima sha mimi shi mbawanndor a vese kpa doo se ishima, di vough er Peteru man Yohane kua Banaba kpa lu nahan.—Mat. 22:37-40.