1, 2. (a) Ka nena Yesu yange ôr taver taver er i lu keng u wan ago yôô? (b) Ka ken nyi vegher jim i hembe lun hange hange u wan ago?

KA I wa ago iyol tsembelee man i hii iyou i maan ye. Cii man a wa ityôyough yô, saa a zua a inya shi a kpera foto u iyou shon i i soo u maan la. Nahan cii kpaa, kwagh ugen ngu hange hange. Yesu yange kaa er: “Ka anti ken a ven a lu nan ka maan gôgôyou u taven sha, nana kera tema nana vande ôron inyaregh ki maan a mi la ga, sha u nana fa shin nan ngu a kwagh u nana kure i a min kpaou?”—Luka 14:28.

² Kwagh u a lu mimi sha iyou i maan la ngu mimi  nahan sha u maan ivese i ia za a doo la kpaa. Ior kpishi ka ve kaa er: “M soo u eren ivese.” Kpa ka ume ka ve tema ve hen sha injar i vea kimbi la? Shin er Bibilo i̱ lam dedoo sha kwagh u ivese nahan kpaa, shi i̱ ôr mbamtaver mba ve lu ken ivese yô. (Anzaakaa 18:22; 1 Mbakorinte 7:28) Sha ci ne yô, mba i sar ve u eren ivese la ve̱ lu a mnenge u mimi sha averen man injar i i lu u a kimbi ken ivese i eren la.

3. Er nan Bibilo i̱ lu iwasen i vesen hen mba ve lu wan ago iyol sha ci u ivese, man ka mbampin utar mba nyi ia waseu u nan ikar shami?

³ Bibilo ia fatyô u wasen. Kwaghwan u i̱ ka Orhiin u ivese, Yehova Aôndo a ne i nger ye. (Mbaefese 3:14, 15; 2 Timoteu 3:16) Sha u yaren tom a atindi a a lu ken tse takerada u mkôôm u u lu hegh her ne yô, de se fa (1) A er nan ve or nana fa aluer nan wa ago u eren ivese? (2) Kanyi i doo u a ker ken ikyar i ken ivese? man (3) Ka nena ishiôr ia za hemen sha civiri?

4. Kanyi ityôkyaa i vesen i lu ken mser u sôron ivese i dedolo, man er nena?

⁴ Alaghga iyou i maan a lu kwagh u taver ishe, kpa iko i wan sha i̱ gbem la kpaa ka kwagh u taver ishe. Ka kwagh môm nahan a ivese. Ivese i eren ka i lu kwagh u taver tsô; nahan cii kpaa, mser u sôron mtem ken ivese anyom anyom la kpaa gba u a nenge shami. Mser u sôron imba mtem la kua nyi kere? Kwagh u vesen yô ka u nan iyol ker a ishima i môm. Kape Bibilo i̱ pase mtem u ken ivese ne: “Or ka nan undu ter u nan kua ngô u nan, nan var ken kwase u nan, ve hingir iyôgh i môm ye.” (Genese 2:24) Yesu Kristu yange na ityôkyaa i môm tseegh i Icighanruamabera i kaa er a fatyô u paven ivaa shi hiden eren  igenegh yô—“idya,” inja na yô, myav u yaven a or ken won u ivese la. (Mateu 19:9) Aluer ka saren we u eren ivese yô, lu a atindi a Icighanruamabera ne ken ishima. Aluer ú ngu a̱ wa ago iyol sha mne u na iyol sha imba gbenda ne ga yô, ú ngu a wa ago iyol u eren ivese ga.—Duteronomi 23:21; Orpasenkwagh 5:4, 5.

5. Shin er mne u nan iyol ken ivese la ka a ta mbagenev mciem iyol nahan kpaa, er nan i doo u una lu kwagh u taver ishe hen mba ve soo u eren ivese laa?

⁵ Mhen u or nan iyol i nan vindi vindi la ka a ta ior kpishi mciem iyol. “U fan er i kange se uhar imôngo ken uma wase cii la yange lum er i mgbegham i yem a mo ken ihoghor, i wuhem ker, i yangem vindi vindi nahan,” kape gumor ugen pase la. Kpa aluer mimi je or u ú we ishima u vôson la nan doou ishima yô, mne u nan iyol you la a lugh ikyav ga. Kpa, a gema á lu er ka mkor nahan. Mhen u mne u nan iyol u á lu ken ivese la una na mba ve er ivese la vea soo u lun imôngo ken ashighe a dedoo man a bo man vea suen ayolave aluer nyityôkwagh i er je kpaa. Apostoli u Kristu Paulu yange nger er dooshima u mimi “we ishima sha akaa cii” shi “taver ishima sha akaa cii.” (1 Mbakorinte 13:4, 7) “Mne u nan iyol u ivesegh la ka a nam mkor,” kwase ugen kaa nahan. “Msurshima u se̱ lumun ayol a ase man sha ishigh ki tar cii ser se var se hingir môm la doom.”—Orpasenkwagh 4:9-12.

6. Er nan i hembe doon u nyôron ken ivese gaegh zum u or nan lu iyev la ga?

⁶ U nan iyol sha imba gbenda ne ka i gba u a lu a mkav. Nahan yô, Paulu na kwaghwan er Mbakristu ve̱ de eren ivese ga zan zan ve̱ “kar sarbaeng u uye,” iaven shon i asaren a yaven a or ka a lu taveraa man i lu u aa fatyô u pirin ashe a mhen u or la. (1 Mbakorinte 7:36, NW) Agumaior ka a gema fefa er ka vea  moughon a mough ivesen la. Ior kpishi mba ve er ivese zum u ve lu iyev her yô ka ve kav er anyom ka a karen di kpeghee tsô mbamhange man asaren a ve, kua a mba ve vese la kpaa, ka a gema. Ingeghôron tese er mba yinan anyom ikundu mba ve er ivese la hemba kan kpee u vea lu a msaanyol ga man vea ker ivaapaven a mba ve kegh kpeghee ken hemen la. Nahan yô de nyer ken ivese gaegh ga. Anyom a ú vihi u lu iyev, ú lu gumor ukwa la aa nau kwaghfan u dedoo u una na ú hemba vian shi ú hemba kuman vough u lun nom shin kwase yô. U keghen sha u ú er ivese la shi una fatyô u wasen we u kaven iyol you seer—kwagh u a lu kpee aluer ka u mtem wou ken ivese una za a doo la.

7. Er nan i doo u mba ve lu a awashima u vôson ayol la ve̱ vande timen sha ayolave hiihii?

⁷ Ka i lugh heghema u ngeren aeren a ú soo wer ikyar i ken ivese nana lu a mi kpa? Ior kpishi ka i lu ve heghema. Nahan cii kpaa, aeren a ou di ye? Ka anza a nyi ú lu a mi a aa waseu u nan ivese doono? Kanyi imba nom shin kwase ú luu? Ikav i tesen yô, ú lumun fese wer ú er shami ga man ú ngohol kwaghwan kpa, shin hanma shighe yô ka ú tile sha nom-or zum u ka a kôôm we yôô? Kera cii yô ú lun sar sar shi ú lu a ishimaveren wer kwagh a za a doo kpa, shin ú hembe lun zunguluu, gban ahon hanma shighe? (Anzaakaa 8:33; 15:15) Umbur, ivese ia gema mlu wou ga. Aluer ú wa imanger, ishima ngôôr vihin we ga, shin kwagh môm tsô kpaa ka lun we inja er una za vough ga zum u ú lu kwav la yô, ú lu di nahan vough zum u ú er ivese la kpaa. Er i taver u nengen ayol a ase er mbagenev ka ve nenge se la yô, er nan ú pin ormaren shin ma huror u ú ne nan jighjigh sha u nana ôrou sha mimi shi  nana nau mbamhen ga? Aluer ú fa mbamgem mba ú va a mi yô, yar tom sha ve cii man ú hii u keren gbenda u eren ivese ye.

8-10. Kanyi kwaghwan Bibilo i̱ ne i ia wase or u wan ago sha ci u ivese?

⁸ Bibilo na se ishimataver er se̱ de icighan jijingi u Aôndo a̱ yar tom ken a vese, a na se aeren anza er “dooshima man msaanyol man bem man ishima i wan man sar sar man mlu u dedoo man jighjigh man ishima i legh legh man u kôron iyol tsaha.” Shi i̱ ôr se er se̱ “hingir . . . hegh ken jijingi u mhen [wase],” shi “haa . . . orhe iyol u i gbe un sha inja i Aôndo ken perapera u mimi man mtsegh u mimi” la. (Mbagalatia 5:22, 23; Mbaefese 4:23, 24) U yaren tom sha akaawan ne er ú lu kwav her la a lu inja er u wan inyaregh ken banki nahan—kwagh u una lu a inja kpishi ken hemen, zum u ú er ivese yô.

⁹ Ikyav i tesen, aluer ú ngu kwase yô, hen u hemban veren ishima sha “or u ken myer u ken ishima la” a er ú ver ishima sha mdoom ma sha iyol la. (1 Peteru 3:3, 4) U hiden a iyol ijime man tsev tsev u ken ishima una waseu u lun a kwaghfan, u a lu “idyer i tor i icivirigh” i mimi la. (Anzaakaa 4:9; 31:10, 30; 1 Timoteu 2:9, 10) Aluer ú ngu nomsoor yô, hen u eren aa kasev sha gbenda u bem man u icivirigh. (1 Timoteu 5:1, 2) Er ú lu henen u tsuan er ú er akaa shi ú hen u tôôn ikyav you yô, hen kpaa u lun a ieren i akuma akuma shi u hiden a iyol ijime. Ieren i sha mkighir ia va a kwaghbo ken ivese.—Anzaakaa 29:23; Mika 6:8; Mbaefese 5:28, 29.

¹⁰ Shin er u geman mhen sha aeren ne i lu kwagh u heghema ga nahan kpaa, ka kwagh u i doo u Mbakristu cii vea yar tom shami yô. Man una waseu ú hemba lun or u injaa ken ivese.

11, 12. Ka nena iorov uhar vea fa shin vea kuma ayolave vough shin vea kuma ga yôô?

¹¹ Ka ieren i tyôô hen ape ú lu la u nomsoor shin kwase nana̱ tsua ikyar i ken ivese iyol i nanaa? Aluer ka nahan yô, ka nena i gbe u ú za hemen aluer ú nenge a or u nan sareu yôô? Hiihii, pine iyolyou, ‘Awashima wam jim ka ivesee?’ U numben a ishima i orgen sha u eren nan a ishima sha aie la ka ifer i sha ipira je. (Anzaakaa 13:12) Nahan, pine iyolyou wer, ‘M ngu sha ian i me fatyô u eren ivesee?’ Aluer akar a nan sha mbampin mbauhar mban cii ka een yô, kwagh ugen u ú er la una har sha ieren i hen ijiir la. Ken ityar igen yô, zum u ú nenge mlu u or shon anshighe a kar kpeghee yô, alaghga ú kporom ikua hen or la nahan ú pase isharen you i ma ú fe nan ma ú seer yô. Aluer nan venda yô, de hanger ngegh je i̱ hingir iyongo i hiin ga. Umbur, orgen la kpaa nan ngu a ian i tsuan kwagh u nan soo la. Nahan cii kpaa, aluer nan lumun yô, alaghga ú sôr ian sha er ne fatyô u lun imôngo zum u ne lu eren ityom yô. Kwagh ne una waseu ú nenge shin a̱ lu ka ieren i sha kwaghfan u vôson or la shin a̱ lu ga kpaa. * Kanyi i doo i ú lu keren hen shighe nee?

¹² U nan ikyar sha mpin ne yô, hen sha akaa ahar a kuhwan ityogholough, er piano man jita nahan. Aluer i kuhwa ve vough yô, hanma ken ave una fatyô u duen a ityogholough ki doon ungwan tsung. Nahan kpa, kanyi ia er zum u i lu kuhwan ve shighe môm yôô? Hegen a gba u hanma una due a imo ia zua sha ugen la. Ka kwagh môm hen atô wou vea or u ú soo u vôson la. Alaghga hanma wen nan vande nôngon sha u nana “sôr” anza a ieren i nan tswen. Kpa mpin u a  lu hegen yô er: Imo yen zua kpiaan kpa? U ôron sha gbenda ugen yô, ne kuma vough kpa?

13. Er nan i lu m-ban u kwaghfan kpishi u sôôr or u nan lu a jighjigh u nan môm a we ga laa?

¹³ Ka hange hange u ne uhar cii ne lu a jighjigh u nan môm kua atindi. Apostoli Paulu yange nger er: “I̱ de zough ne ken mzough u kpeegh sha igbur i môm a or u nan ne jighjigh ga, imôngo ga.” (2 Mbakorinte 6:14; 1 Mbakorinte 7:39) Ivese i eren vea or u nan lu a jighjigh u nan hen Aôndo kwagh môm a we ga la hemba kan kpee u ia lu a anzughul a vesen. Sha gbenda ugen yô, mcivir u ne cii ne lu civir Yehova Aôndo la ka itinekwagh i hemban taver cii i van a mzough. Yehova soo er i̱ saan we iyol shi u̱ ember ken mlu u a hembe lun biishii la vea or u ú vese la. A soo er u̱ lu vea Na kangenaa kua hen ayol a en sha kor u igbar i itiar u dooshima.—Orpasenkwagh 4:12.

14, 15. U lun a jighjigh u nan môm la ka cii vegher u mzough ken ivese laa? Na mpase.

¹⁴ Er u civir Aôndo imôngo la a lu vegher u hemban u van a mzough nahan kpaa, kwagh ngu hemba nahan. U ne zua kpiaan yô, we vea or u ú soo u vôson la gba u ne lu a ishimaveren inja i môm. Ishimaveren you kanyi? Ikyav i tesen yô, ne cii ne nenge nena sha kwagh u maren ônovô? Kanyi akaa a lu a ian i hiihii ken uma wene? * (Mateu 6:33) Ken tsombor u u lu zan dedoo sha mimi yô, nom man kwase la ka ve lu ijende taveraa shi i doo ve u lun imôngo. (Anzaakaa 17:17) U kwagh a lu nahan yô, gba u asaren ave aa lu kwagh môm. Taver u ijende ne i za hemen—ivese je yô a hemba taver cii—zum u kwagh ne a lu nahan ga yô.  Nahan kpaa, aluer ma kwagh ka a na or u ú soo u vôson la msaanyol, inja er zendesha nahan, man we ú soo ga ye, ngula ka u kaan er ne uhar ne kera vôso ayol a en ga shinii? Ka nahan kpee ga. Alaghga ne mba a akaa agenegh, a a hembe lun a vesen a ne cii ne soo yô. U seer yô, alaghga ú na or u ú soo u vôson la msaanyol sha u nyôron ken akaaeren agen a a doo nan ishima yô.—Aerenakaa 20:35.

¹⁵ Mimi je, kwagh u a lu u vesen yô, mkom u zuan kuman vough la hemba haren sha mbamgem mba ne uhar ne fetyô u van a mi la a u haren sha mlu u ne lun inja i môm la. U den pinen wer, “Se mba lumun imo i môm sha hanmakwagh cii kpa?” yô mbampin mba hemban doon a lu u pinen er: “Kanyi ka i er zum u ka sea lumun imo i môm ga yôô? Se fatyô u lamen sha akaa ken bem, tesen iko i wan man icivir i nan kpa? Shin ashighe kpishi akaaôron ase ka a yem teregh teregh a za hingir anyiman taveraa?” (Mbaefese 4:29, 31) Aluer ú soo u eren ivese yô, wa iko sha nyityô or u nan manger shi nan nengen a mhen u nan tseegh, mayange nan lumun a mbagenev ga, shin hanma shighe cii ka nan keren shi nan nôngon sha u nana er sha ishima i nan la.

16, 17. Kanyi alaghga orukwa shin iniunkwase ia ver ashe u nengen zum u nan lu timen sha u nan soo u vôson laa?

¹⁶ Ken tiônnongo u Kristu yô, mba i we ve tom sha ikev la ka u “á vande karen ve.” (1 Timoteu 3:10) We kpaa ú fatyô u eren sha tindi ne. Ikyav i tesen yô, alaghga iniunkwase ia pine er, “I fa or ne er ka nyi imba oro? Ka unô ve lu azende a na? Tesen iyol kôron tsaha kpa? Eren a mba beenyol nena? Tsombor u a dugh her la ngu nena? Mlu na a ú ngu nena? Ieren na sha kwagh u inyar ngi nena? Me msôrom ka karen ikyaa  inyaa? Vihin ishima kpishi, shin eren ipila je kpaa? Kanyi ityom a lu a mi ken tiônnongo, man eren í nena? Me fatyô u nan un icivir kpishi kpa?”—Levitiku 19:32; Anzaakaa 22:29; 31:23; Mbaefese 5:3-5, 33; 1 Timoteu 5:8; 6:10; Titu 2:6, 7.

¹⁷ Alaghga orukwa la nana pine er, “Kwase ne tesen dooshima man icivir hen Aôndo kpa? Una fatyô u nengen sha ya kpa? Kanyi tsombor na ua ver ishima er se ere? Ngu tsevaa, eren tom, shi ngu a mzehemen kpa? Lamen sha nyi akaa? Kwagh gbe un sha mkpeyol u mbagenev sha mimi kpa, shin hembe nengen a iyolna, amber sha akaa? A fatyô u nan un jighjigh kpa? Soon u ungwan imo i orhemen na kpa, shin a taver ityough, alaghga hembe ato je kpaa?”—Anzaakaa 31:10-31; Luka 6:45; Mbaefese 5:22, 23; 1 Timoteu 5:13; 1 Peteru 4:15.

18. Aluer i nenge a mbamyina mba cuku cuku zum u i lu sôôr a sôôr la yô, kanyi i doo u a lu a mi ken ishima?

¹⁸ I̱ de hungur we er ú lu yaren tom a oryinan u ken tsombor u Adam nahan ga, ka ma or u vough shin kwase u vough u ken kwaghalôm ze. Hanmaor nan ngu a mbamyina, man mbamyina mbagenev a gba u a wa ishima sha mi—mba ou kua mba or u ú soo u vôson la. (Mbaromanu 3:23; Yakobu 3:2) U seer yô, hen ape i nenge a myen la ian ia due i nan mvese. Ikyav i tesen yô, tôô ase wer zum u ne lu sôôr ayol a en la ne gba anyiman. Hen ase: Ior mba ve lu a dooshima ayolave shi ve ne ayolave icivir je kpaa ka ve gba anyiman ashighe agen. (Kar Genese 30:2; Aerenakaa 15:39.) Alaghga gba u ne uhar cii ne seer ‘kôron ayol a en tsaha’ shi ne hen u kuren kwagh ken bem shinii? (Anzaakaa 25:28) U ú soo u vôson la tese ikyav i una gema je kpa? We yô ú tese kpa? Ú fatyô u henen u hiden a ishima jime teghelee, kera lun geng ga kpa? (Orpasenkwagh 7:9) U henen u kuren mbamzeiyol la una  fatyô u veren ikyav i ieren i kwaghôron u mimi u una wase aluer ne uhar ne va er ivese yô.—Mbakolose 3:13.

19. Kanyi ia lu ieren i sha kwaghfan aluer mbamzeiyol mbavesen due zum u ishiôr yôô?

¹⁹ Nahan kpa, ú er nyi, aluer ú nenge akaa a a zeu iyol tsung yô? Doo u a nenge sha amba akperan la zulee. Or la nana doou ishima nena nena je shin a̱ torough we iyol u eren ivese nena je kpaa, de kusun ashe a ou sha mbamyina mbavesen ga. (Anzaakaa 22:3; Orpasenkwagh 2:14) Aluer ú ngu a ishiôr i ú lu a ahon a gban tsung sha nan yô, guda de kera zaan hemen a ishiôr la ga shi nyagh u nan imbaor la ibumun you kpaa.

20. Ka nena mba ve lu sôôr ayol la vea ver ieren ve a ahon a gban shio?

²⁰ Ka nena ú sôôr shiôr you sha iciviri? Hiihii, wa iko ieren you i̱ lu waeng a ahon shio. Hen ape ú lu la, i nenge er ave a kôron, zwa susen, shin ave a kamber sha mon ka ieren i vough sha ci u mba ve lu sôôr a sôôr ayolave kpa? Aluer i huna aeren a tesen ishoon ne ga je kpaa, doo u a lumun u eren a zum u shiôr la i̱ ar sha iaven i ne vôso ayol a en keng la tseegh. Wa iko ishoon la i̱ de ganden ave i̱ za aren sha ieren i hôngorough shin idya ga. (Mbaefese 4:18, 19; kar Icam i Hemban 1:2; 2:6; 8:5, 9, 10.) Er ishima i we atseregh yum yô, ne cii ne lu eren sha kwaghfan u palegh u lun ken iyou ne tseegh, ken kwavyou, shin mato u i ver ijiir i môm yô, shin hanma ijiir igen i ia na ne ian i eren ieren i bo cii. (Yeremia 17:9) U zan hemen a ishiôr a ieren i waeng la ka a tese ken igbar er ú ngu a iyol kôron tsaha shi ú ver iko i wan i orgen la ken hemen u asaren a ou. U hemban cii yô, ishiôr i waeng la ia saan Yehova Aôndo iyol, un u a we mbatomov nav tindi  er ve̱ nyagh hôngor man idya la.—Mbagalatia 5:19-21.

21. Kanyi kwaghôron u mimi alaghga a gba u una lu sha u veren ishiôr sha iciviri?

²¹ Sha uhar yô, shiôr i sha civir la i kua kwaghôron u mimi kpaa. Er shiôr yen i̱ lu yemen u za aren ken ivese la, a gba u a time sha akaa agen ken igbar. Ne tema twev hana? Ne cii ne eren tom butere? Ne soo u zuan a ônovôô? Shi, doo u pasen akaa, alaghga a ken mlu u or u ashighe a ken ijime, a alaghga aa bende sha ivese yô. Angan alaghga a kua anzô a vesen a ú lu a mi shin akaa a vesen a i gbe u ú er shin akaa a mlu gbong gbong u iyolough nahan, anza er ma angev mbu vesen shin mlu u iyolough wou nahan. Er mba lun a aji a uange a i yer er HIV la (ankwagh u a ne angev mbu i yer er AIDS la) ka ve lu a ikyav i tesen sha iyol er mba a mi ga yô, a lu kwaghbo ga aluer or shin mbamaren mba lun a iko i wan ve kaa er i̱ za kar awambe a u yange nan er ijimba shin nan kuman mcimbim ma bough la sha u nengen a lu nana tôô angev mbu AIDS yô. Aluer imba awambe a karen la tese er angev mbu yô, or u nan lu a mbu la nana de kighir u nan soo u vôson la er vea za hemen ga aluer ngula nan soo u den shiôr la yô. Sha mimi yô, hanma or u yange nan er inja uma i hagheraa cii a doo u nana̱ za iyol i nan i za kar nan awambe sha ci u AIDS cii man nana hii shiôr ye.

22, 23. (a) Ka nena or nana fatyô u undun mnenge u vough zum u nan lu wan ago u eren ivese laa? (b) Ka mnenge u vough u nyi i doo u a yar tom shami zum u i lu nengen sha iniongo i ivesegh la man ivaa i eren jimi?

²² Ken iwer i masejime cii man ivese la, ne uhar cii alaghga ne lu sôron akaa veren vough sha ci u ivese i eren. Ne fatyô u panden haeng la kpishi sha u eren akaa akuma akuma. Alaghga ivese i eren mgbeghaa  la ia doo ior enev man mba hen haregh la, kpa alaghga ia undu mba ve sember eren ivese la kua icombor ve a ivôron iyolough shi vea uma tseghe-tseghe sha gbenda u inyar. U dondon aeren a tyôô agenegh la ka vough, kpa u geman dondon aeren la inja er ka sha gesa la una fatyô u karen yisan inja i iniongo la man alaghga una yangeu iember i ma ú zou a mi la kpaa. Shin er i doo u a nenge sha er i lu mbagenev ken ishima nahan kpaa, or u nan lu vôson kwase la ka nan i lu tom u nan u tsuan kwagh u una za hemen hen iniongo i ivesegh ye.—Yohane 2:9.

²³ Umbur wer iniongo i ivesegh la ka di iyange i môm tsô, kpa ivaa yô ka ken ayange a uma wen cii. Palegh m-har u haren sha iniongo i eren ivese je ganden ikyaa inya la. Kpa, ver ashe hen Yehova Aôndo sha u a̱ hemen we gbenda, man wa ago iyol sha ci u uma u lun ken ivese. Tsô hen zum la ú wa ago iyol vough sha ci u ivese i ia za a doo la.