Den „Pôlsu Brada”​—Fu San Ede Sma Ben Frufolgu Den?

Na ini 1638 a parlement fu Polen ben du wan bigi ogri na wan pikin relisi grupu di sma sabi leki den Pôlsu Brada. Den ben broko wan kerki èn wan drukpers fu a grupu. Den ben sroto na Universiteit fu Raków, èn den ben seni den hei leriman di ben gi leri drape go na ini katibo.

Twenti yari na baka, a parlement ben go moro fara. A ben gi a komando taki ibri memre fu a grupu, èn kande 10.000 noso moro fu den ben de, ben musu gowe libi a kondre. Fa a situwâsi ben kon so muilek na ini wan kondre di oiti sma ben si leki wan fu den kondre na ini heri Europa di ben frudrage relisi moro leki na ini tra kondre? San den Pôlsu Brada ben du taki sma ben handri na so wan takru fasi nanga den?

A BEN bigin di wan seryusu prati ben kon na ini a Kerki fu Calvijn na Polen. Wan bigi streipenti ben de a leri fu a Dri-wánfasi. Den fesiman fu wan grupu na ini a kerki, di ben wani gebroiki nyun idea, no ben teki a leri dati fu di a no de wan Bijbel leri. Disi ben meki den fesiman fu a kerki atibron èn a ben abi leki bakapisi taki a grupu disi, di ben wani gebroiki nyun idea, ben hari densrefi puru fu a kerki.

Den Calvijnsma ben kari den sma di no ben agri nanga den, Ariaan, * ma den sma di ben horibaka gi a nyun grupu ben feni en moro betre fu kari densrefi Kresten, noso den Pôlsu Brada. Sma sabi den so srefi leki den Sociniaan, di teki fu a nen fu Lelio Sozzini, wan Italiaman di Servet ben abi krakti na tapu èn di en neef Faustus Sozzini ben rèis go na Polen èn a ben tron wan prenspari man na ini a grupu.

Na a ten dati wan heiheiman fu Polen, Jan Sienieński, ben pruberi fu gi a nyun kerki „wan tiri èn aparti presi” pe den ben musu gro, soleki fa a ben taki en. Sienieński ben gebroiki wan spesrutu grani di a ben kisi fu a kownu fu Poland, èn a ben seti a foto Raków, èn baka ten a foto dati ben tron a mamapresi fu a Socinianisme na ini Polen. Sienieński ben gi den borgu fu Raków wan tu reti, so srefi a reti fu anbegi na wan fri fasi.

Anu-wrokoman, datra, sma di e meki dresi, fotosma, nanga heihei sma fu difrenti grupu ben hari kon na a nyun foto. So srefi domri ben go drape ipi-ipi, fu Polen, Litonia, Transylvania, Fransikondre, èn srefi fu Ingrisikondre. Ma a no ala den nyun sma disi di ben kon drape ben abi a srefi bribi leki den Sociniaan; fu dati ede, na ini den dri yari na baka, fu 1569 te go miti 1572, Raków ben tron wan presi pe den ben haritaki bun langa fu relisi tori. ¿Nanga sortu bakapisi?

Wan Oso Prati

A grupu fu den Sociniaan srefi ben kon prati, èn na a wan sei yu ben abi sma di ben wani tyari moro bigi kenki kon, ala di na a tra sei yu ben abi sma di ben abi moro bescheiden denki leki den trawan. Ma ala di den ben abi difrenti denki, toku den bribi di den ben abi a srefi ben de aparti. Den ben trowe a Dri-wánfasi, den ben weigri fu dopu beibi; moro furu fu den no ben tyari gon èn nofotron den no ben o du lantiwroko leki wan  tiriman. * Den no ben bribi tu taki hel na wan presi pe sma e kisi pina. Na ini ala den sani disi den no ben hori densrefi na den pôpi relisi gwenti.

Den Calvijn kerki tiriman nanga so srefi den Katolik kerki tiriman ben wiki fayafaya gens teige a grupu, ma den Sociniaan domri ben gebroiki a situwâsi pe sma ben frudrage relisi, fu leri sma den idea fu den, a situwâsi di den Pôlsu kownu soleki Sigismund II Augustus nanga Stephen Báthory ben horibaka gi.

A Wroko fu Budny Di Ben Tyari wan Kenki Kon

A Bijbel di den Calvijnsma ben vertaal èn di furu sma ben gebroiki na a ten dati, no ben de san furu leisiman ben abi fanowdu. A Bijbel no ben vertaal fu den tongo di den ben gebroiki biginbigin, ma fu a Latijntongo Vulgaat èn fu wan Fransitongo Bijbel fu a srefi ten dati. „A getrowfasi nanga a soifrifasi ben lasi gowe soso fu di den ben wani vertaal en na wan moi fasi”, na so wan sabiman e taki. Den ben meki furu fowtu na ini. Fu dati ede wan sabiman di furu sma ben sabi èn di nen Szymon Budny, ben kisi a kari fu puru den fowtu na ini a vertaling. A ben bosroiti taki a ben o moro makriki fu meki wan heri nyun vertaling, na presi fu puru den fowtu na ini owruwan. Budny ben bigin a wroko fu vertaal pikinmoro na ini a yari 1567.

Di Budny ben e vertaal, dan a ben ondrosuku ibri wortu finifini èn so srefi den wortu di abi fu du nanga den wortu dati, na wan fasi di no wan sma na ini Polen ben du bifo. Te a ben muilek fu vertaal den Hebrew wortu poti na ini Pôlsutongo, dan a ben skrifi a trutru vertaling na seisei. Te a ben de fanowdu, dan a ben meki nyun wortu èn a ben pruberi fu gebroiki den makriki èn aladei Pôlsu wortu fu a ten fu en. A ben wani gi a leisiman wan getrow èn soifri vertaling fu a Bijbel.

A heri Bijbel vertaling fu Budny ben tyari kon na doro na ini a yari 1572. Ma den sma di ben tyari a buku fu en kon na doro, ben kenki en vertaling fu den Griki Buku fu Bijbel. Sondro fu lasi-ati, Budny ben bigin nanga wan nyun vertaling, èn a ben kaba dati baka tu yari. A kefalek koni fasi fa Budny ben vertaal den Griki Buku fu Bijbel, ben betre moro den Pôlsu vertaling di ben de kaba. Boiti dati, na furu presi a ben poti a nen fu Gado, Yehovah, baka.

Na ini a lasti pisi fu a di fu 16 yarihondro èn na ini den fosi dritenti yari fu a di fu 17 yarihondro, Raków, a moro prenspari foto fu a grupu, ben tron wan prenspari presi pe sma ben go anbegi èn pe koni sma ben kon makandra. Drape den fesiman nanga den skrifiman fu den Pôlsu Brada ben tyari den traktaat nanga den buku fu den kon na doro.

Den Ben Gi Sma Deki-ati fu Teki Leri

A tyari di den Pôlsu Brada ben tyari buku kon na doro ben doro wan heimarki na ini a yari 1600 di den ben poti wan drukpers na ini Raków. A drukpers ben man druk pikin traktaat èn so srefi bigi buku na ini difrenti tongo. Leki wan centrum pe buku ben druk, heri esi Raków ben kon bun leki den moro bun drukpers fu Europa. Sma denki taki so wan 200 publikâsi ben druk na tapu a drukpers dati na ini den 40 yari na baka. Wan papira fabriki ini a birti, di ben de fu den Pôlsu Brada, ben meki heri bun papira gi den buku disi.

No langa na baka, den Pôlsu Brada ben si taki a ben de fanowdu fu gi den tra bribiman nanga tra sma leri. Fu dati ede, na Universiteit fu Raków ben opo na ini a yari 1602. Den manpikin fu den Pôlsu Brada, èn so srefi Katolik nanga Protestant boi ben kisi leri drape. Ala di na universiteit ben de wan skoro pe sma ben kisi relisi leri, toku relisi no ben de a wan-enkri tori di den ben e leri. Dorosei tongo, ethiek, ekonomia, sani di abi fu du nanga a historia, wet, logisch denki, naturu sabidensi, wiskunde, datratori, nanga sport ben de wan tu fu den sani di den ben leri tu. Na universiteit ben abi wan bigi bibliotheek, di ben e bigi moro nanga moro, èn dati ben de so bika wan drukpers ben de drape.

Di a di fu 17 yarihondro ben e pasa gowe, dan a ben gersi leki a ben o tan go bun nanga den Pôlsu Brada. Ma dati no ben o de so.

Kerki Nanga Lanti E Feti Nanga Den Baka

Zbigniew Ogonowski fu a Pôlsu Akademia fu Sabidensi e fruklari: „Na a kaba fu den dritenti yari na ini a di fu 17 yarihondro, a situwâsi fu den Ariaan na ini Polen ben bigin go na baka heri esi.” Disi ben kon fu di den Katolik kerki tiriman ben e du moro nanga moro asranti sani. Den kerki tiriman ben gebroiki ala sani di den ben man gebroiki,  so srefi bigi lei nanga falsi tori fu pori a nen fu den Pôlsu Brada. A ben kon moro makriki fu feti nanga den Pôlsu Brada di a politiek situwâsi na ini Polen ben kenki. A nyun kownu fu Polen, Sigismund III Vasa, ben de wan feanti fu den Pôlsu Brada. Den kownu di ben kon na baka en, spesrutu Jan II Kazimierz Wasa, ben horibaka so srefi gi den muiti di a Katolik Kerki ben du fu gens den Pôlsu Brada.

A situwâsi ben doro wan heimarki di sma ben denki taki wan tu studenti fu Raków fu espresi ben pori a santafasi fu wan kroisi. A sani disi di ben pasa ben tron wan reide fu broko na mamapresi fu den Pôlsu Brada. Wan krutubangi fu a parlement ben krutu a sma di ben abi na Universiteit fu Raków taki a ben e ’panya godelowsufasi’ fu di a ben horibaka gi na Universiteit fu Raków èn a drukpers fu na universiteit. Den ben taki dati den Pôlsu Brada ben e du sani fu puru a tirimakti, taki den ben e hori bradyari fesa, èn taki den ben e libi hurudu libi. A parlement ben bosroiti taki na Universiteit fu Raków ben musu sroto èn taki a drukpers nanga a kerki fu den Pôlsu Brada ben musu broko. Den bribiman ben kisi a komando fu gowe libi a foto. Den hei leriman na universiteit ben musu gowe libi a kondre, noso den ben o kisi a dede strafu. Wan tu Pôlsu Brada ben froisi go na presi pe den ben kan kisi kibri, soleki na Silesia nanga Slowâkia.

Na ini 1658 a parlement ben meki a wet taki den Pôlsu Brada ben musu seri den gudu fu den èn den ben musu froisi gowe na tra kondre na ini dri yari. Baka ten, den ben syatu a ten dati kon tron tu yari. Den ben o kiri ala sma di baka a ten dati ben o taki fu a bribi fu den.

Wan tu Sociniaan ben go libi na Bakrakondre, pe den ben go doro fu druk buku. Na ini Transylvania wan gemeente ben wroko ete te leki a bigin fu a di fu 18 yarihondro. Na den konmakandra fu den, di den ben hori dri leisi wan wiki, den ben singi psalm, ben arki lezing, èn den ben leisi wan buku di ben taki fu kerkileri èn di den ben sreka fu fruklari den leri fu den. Fu hori a gemeente krin, dan den ben leri tra bribiman fu du a yoisti sani, den ben frumane den, èn efu a ben de fanowdu, dan den ben puru den fu a gemeente.

Den Pôlsu Brada ben de studenti fu Gado Wortu. Den ben feni wan tu waarheid di ben abi furu waarde, èn sondro draidrai den ben fruteri tra sma den sani disi. Ma te fu kaba, den ben panya na heri Europa èn a ben muilek moro nanga moro gi den fu tan hori a wánfasi fu den. Baka ten, den Pôlsu Brada no ben de moro.

[Futuwortu]

[Prenki na tapu bladzijde 23]

Wan oso di ben de fu wan domri fu den Sociniaan

[Prenki na tapu bladzijde 23]

Na tapusei: Raków na ini a ten disi; na a reti-anusei a klooster di ben seti na ini 1650 fu puru ibri sani di ben abi fu du nanga na „Arianisme”; na ondrosei: Na a presi disi den Lomsu kerki tiriman ben poti wan kroisi fu opo wan feti nanga den Pôlsu Brada

[Sma di abi a reti fu a prenki na tapu bladzijde 21]

Titel fu a karta fu Biblia nieświeska fu Szyman Budny, 1572