Olaga i Taimi o le Tusi Paia Tupe

“Ua nofo o ia i lalo, ma silasila atu i mea e teu ai tupe, ua ia silafia ai le motu o tagata ua ō atu, ma lafo a latou tupe i mea e teu ai tupe. E toʻatele foʻi tagata mauʻoa ua lafo i ai le tele o tupe. Ua alu ane se fafine mativa ua oti lana tane, ma lafo i ai ni tupe iti se lua.”​—MAREKO 12:41, 42.

E TELE taimi ua taʻua ai tupe i le Tusi Paia. O se faataʻitaʻiga, o loo taʻua i Evagelia, na faaaogā e Iesu tupe siliva eseese e aʻoaʻo ai ni mataupu silisili tāua. I le mau ua taʻua i luga, na ia aʻoaʻo atu ai se lesona i “tupe iti se lua” na foaʻi e se fafine ua oti lana tane. I se isi taimi, na ia fesoasoani i ona soo ia iloa le auala saʻo e vaai ai i pule o malo, e ala i le faasino i ai o se tenari. *​—Mataio 22:17-21.

Aiseā na fai ai tupe? O le ā le auala na faia ai i taimi o le Tusi Paia? O le ā le auala na faaaogā ai? O le ā ua aʻoaʻoina mai i le Tusi Paia i le auala e ao ona vaai ai i tupe?

Lē Toe Faafesuiaʻia Oloa ae Faaaogā Tupe

A o leʻi iai ni tupe, na faia fefaatauaʻiga a tagata e ala i le faafesuiaʻi o oloa po o auaunaga. Ae e iai lave o le faia faapea. E aogā fefaatauaʻiga faapea i tagata e toʻalua pe afai e taufai mananaʻo i laʻua i oloa a le isi. E lē gata i lea, sa faigatā i le ʻaufaatauʻoa ona felaʻuaʻi oloa e mamafa ma tetelē, e pei o manu ma taga saito.

Sa iloa e le ʻaufaatauʻoa, e manaʻomia se mea e faigofie ona faafesuiaʻi auā le fefaatauaʻiga o oloa. O lea, na manatu ai e faaaogā mea e iai le auro, siliva ma le apamemea. I le ata, o loo faaaogā e se faatauʻoa nei mea e faatau ai oloa po o auaunaga. Sa fua lelei nei mea a o leʻi faafesuiaʻia ma oloa. O se faataʻitaʻiga, ina ua faatau e Aperaamo se fanua e tanu ai Sara lana avā pele ina ua maliu, na ia fua lelei le aofaʻi o siliva na manaʻomia.​—Kenese 23:14-16.

 I le taimi na avatu ai e Ieova le Tulafono iā Isaraelu, na faaaogā e faatauʻoa matapeʻapeʻa fua faʻimamago e fua ai oloa e faatau atu. E inosia e Ieova le pepelo, ma na fetalai atu i faatauʻoa i Isaraelu: “E ao ona saʻo a outou fua faatautau, e faapea foʻi maa e fua ai le mamafa.” (Levitiko 19:36; Faataoto 11:1) E tatau i ē e faatau atu oloa i aso nei ona manatua, e lē o suia le vaaiga a Ieova e faatatau i le matapeʻapeʻa ma le pepelo.​—Malaki 3:6; 1 Korinito 6:9, 10.

Le Auala Muamua na Faia ai Tupe Siliva

Atonu o tupe siliva muamua lava sa faia i Litia (Take i aso nei) a o lumanaʻi le 700 T.L.M. E leʻi umi ae faia loa e le tele o atunuu tupe siliva, ma faaaogā ai e tagata mai i atunuu o loo taʻua i le Tusi Paia.

O le ā le auala na faia ai tupe siliva? A uma ona faaliusuavai le uʻamea i le afi, ona (1) sasaa lea i se laupapa ua vane faapitoa e maua ai foliga o se tupe e leai se mea o tusia ai (2). E sosoo ma le tuu o le tupe i le va o uʻamea e iai ata po o faailoga (3). Ona faaaogā lea o le samala e tā ai ia iloga le ata i le tupe (4). O lea laasaga e tatau ona faia faavave, ma e tele ina lē paʻū tonu le ata i le ogatotonu o le tupe. E ilo e tagata faigaluega tupe ma toe fua ia mautinoa o fetaui le mamafa o le siliva ma lona aogā, ma tipi ese se vaega pe a manaʻomia (5).

Le ʻAu Sui Tupe, ʻAu Aolafoga, ma le ʻAu Teutupe

I le uluaʻi senituri T.A., sa maua ai i Palesitina tupe mai atunuu eseese. O se faataʻitaʻiga, sa avatu e tagata e faimalaga i le malumalu i Ierusalema tupe mai isi atunuu. Ae e na o tupe faapitoa sa talia e i latou e vaavaaia le malumalu, e totogi ai lafoga o le malumalu. Sa iai i le malumalu le ʻau sui tupe, ma e taugatā lava le suiina o tupe mai i isi atunuu. Sa taʻusalaina e Iesu na tagata matapeʻapeʻa, ona ua latou faia le fale o Ieova “ma fale faatauʻoa” ma “ana o ē e faomea.”​—Ioane 2:13-16; Mataio 21:12, 13.

E tele foʻi lafoga eseese na tatau ona totogi e tagata Palesitina, e iai le lafoga na  totogi iā Kaisara lea na fesili ai i latou na tetee iā Iesu. (Mataio 22:17) E iai foʻi lafoga o auala ma lafoga o oloa e aumai ma aveese atu mai i le atunuu. Sa inosia tagata ao lafoga a le malo ona o le lē faamaoni. (Mareko 2:16) Sa maumea i latou ona o le faasili o lafoga a tagata e totogi atu, ona tuu lea o le faasiliga mo i latou. Peitaʻi, na iai ao lafoga e pei o Sakaio na talia le talaʻiga a Iesu ma lē toe faia faapea. (Luka 19:1-10) I aso nei, e tatau foʻi iā i latou e mulimuli iā Keriso, ona faamaoni i mea uma e aofia ai ma faiga faapisinisi.​—Eperu 13:18.

O se isi vaega na taulimaina tupe, o le ʻau teutupe. E lē gata i le faafesuiaʻia o tupe mai i isi atunuu, ae faatulaga foʻi auala e teu ai tupe ma nonō atu, ma totogi tupe tului i tagata e teu a latou tupe. Na taʻua e Iesu nei tagata i le talafaatusa e uiga i pologa na avatu i ai tupe e fai ai ni pisinisi.​—Mataio 25:26, 27.

Le Vaaiga Saʻo i Tupe

I le tele o atunuu, e faigaluega tagata ina ia maua tupe e faatau ai mea e manaʻomia. Ua moni ai upu a Solomona i senituri ua mavae, “ua fai foʻi tupe ma puipuiga.” Peitaʻi, na ia taʻua e sili atu le aogā o le poto ona “e faaolaina ai i latou ua mauaina.” (Failauga 7:12) O lea poto e maua i le Tusi Paia.

Na fesoasoani Iesu i ona soo ia maua se vaaiga saʻo i tupe i le faapea mai: “E lē ola se tasi i le tele o ana mea ua iā te ia.” (Luka 12:15) I le pei o soo o Iesu i le uluaʻi senituri, e tatou te faaalia le poto i le faaaogā lelei o a tatou tupe, ma ia faamaoni ma ʻalofia le naunau i ai.​—1 Timoteo 6:9, 10.

[Faaopoopoga i lalo]

[Ata i le itulau 26]

Tupe Siliva Eseese

● O se tasi o tupe e sili ona itiiti lona tau i Palesitina i le uluaʻi senituri, o le kotane apamemea. E lua kotane le totogi o se tagata faigaluega i le 15 minute. Atonu o le tupe lenā na lafo e le fafine ua oti lana tane i pusa tupe o le malumalu.​—Mareko 12:42.

● O le tarakama siliva, o se tupe Eleni e totogi ai le tagata e galue i le aso atoa. (Luka 15:8, 9) I tausaga taʻitasi, e lua tarakama e totogi e tane Iutaia i le malumalu.​—Mataio 17:24.

● O le tenari siliva, o se tupe Roma na lolomi ai le ata o Kaisara ma sa talafeagai lelei ona faaaogā e tane Iutaia uma e totogi ai le lafoga i le malo, a o pule Roma. (Roma 13:7) E tasi le tenari e totogi ai se tagata faigaluega e galue mo le 12 itula i le aso.​—Mataio 20:2-14.

● Na faia le sekeli siliva i Turo, ma sa faaaogā i Palesitina i le taimi o Iesu. Sa faaaogā e totogi ai galuega e faia i aso e tolu. Na totogi e taʻitaʻi lotu iā Iuta le Sekara “tupe siliva” e 30, atonu o ni sekeli mai Turo, e faalata ai Iesu.​—Mataio 26:14-16.

Foliga tonu o siliva eseese