Ia Faaaogā Lelei Lou Fia Iloa

“O le tagata o se meafaiola e fesili. Na amata lava ona tatou fesili mai le taimi na tatou fananau mai ai . . . E ono talafeagai foʻi le faapea atu o le talafaasolopito o tagata o le talafaasolopito foʻi lea o fesili lāgā e tagata.”—Le fatusolo mai Mekisikō, o Octavio Paz.

 O LE ā e faaosofia ai se tagata kuka e fai se faiga fou e fai ai se kuka? O le ā e uunaʻia ai se tagata suʻesuʻe i nofoaga fou ia oo atu i nofoaga mamao? Aiseā e tele ai fesili a se tamaitiiti? O le tulaga masani lava, ona o le fia iloa.

Ae ā oe? Pe ona o ni manatu fou po o le faanaunauga ia maua ni tali i fesili tāua, e faapogaia ai lou naunau fia iloa? O se faaaʻoaʻoga, O fea e amata mai ai le ola? Aiseā ua tatou i ai i inei? Po o soifua moni le Atua? Mai lava a o laiti, o le toʻatele o i tatou ua uunaʻia e fesiligia ituaiga fesili faapenei, ma fia iloa māfuaaga ma talaaga o mea, ona o le naunau fia iloa. Pe afai e faateʻia i tatou i se manatu fou, e tatou te taumafai lava e iloa mea uma e faatatau i lenā manatu. O le naunau fia iloa la, ua iʻu ai i le tele o iʻuga lelei. Peitaʻi, e mafai foʻi ona iʻu ai i faafitauli, pe iʻu foʻi i puapuaga.

E Manaʻomia Ona Faaeteete ma Faautauta

E toʻatele tagata ua masani ona faalogo i le alagāupu e masani ai, O le fia iloa o le pusi e mate ai. Ioe, pe afai e lē lelei ona faaaogā le uiga fia iloa, e mafai ona i ai ni ona aafiaga ogaoga. O se faataʻitaʻiga, ona o le fia iloa o se tamaitiiti, e ono tago ai i se ogaumu vevela ma afāina ai. Ae i le isi itu, o le iai o so tatou naunau fia iloa e mafai ona uunaʻia ai i tatou e faaloloto lo tatou poto, ina ia maua tali o a tatou fesili. Ae po o se faiga atamai le naunau i so o se mea lea e ono faaosofia ai lo tatou naunau fia iloa?

E aliali mai la, e iai le naunau fia iloa e ao ona ʻalofia, ona e faaleagaina ai. O le naunau fia iloa i ata matagā o faiga faaleituaiga, o faiga faataulāitu, po o aʻoaʻoga a taulāitu po o tagata maelega vālea, e faigofie ona lamatia ai o tatou ola. I nei tulaga ma isi, o se mea lelei ona tatou faaaʻoaʻo i le faisalamo Eperu o lē na tatalo e faapea: “Ia e liliueseina oʻu mata neʻi oʻu vaai i mea lē aogā.”—Salamo 119:37.

Ae e i ai foʻi le naunau fia iloa atonu e ono lē lamatia ai, ae e leai se aogā ma e lē manaʻomia foʻi. O se faaaʻoaʻoga, o le ā le aogā o le iloaina o mea uma e faatatau i olaga o tagata e autū i ai ata tifaga po o tagata lauiloa, le aʻoaʻoina o faamatalaga e faatatau i ʻautaaalo ma tagata taaalo, po o le iloaina foʻi o mea uma e faatatau i masini fou ma ituaiga taavale fou? I le toʻatele o tagata, o le avea ma “tagata atamamai” i nei mataupu, e leai se mea lelei e iʻu i ai.

Se Faaaʻoaʻoga e Faagaeetia Ai

O le mea moni, e i ai itu e lelei ai le naunau fia iloa. Seʻi manatu i le tulaga o Alexander von Humboldt, o se tagata Siamani o le senituri lona 19, e suʻesuʻe i mea tau i le natura ma le laueleele, o lē sa faaigoa ai le Humboldt Current, i le talafatai i sisifo o Amerika i Saute.

I se tasi taimi o lona soifuaga, na faapea mai ai Humboldt: “Mai le amatamataga o loʻu talavou, sa malosi loʻu faanaunauga e fia malaga i atunuu mamao, lea ua seāseā ona toe asiasi atu i ai ni tagata mai Europa.” Na ia faapea mai na māfua ona oso aʻe lenei faanaunauga, ona sa “malosi se faanaunauga iā te ia na lē mafai ona taofia.” I le 29 o ona tausaga, na ia malaga atu ai i Amerika Tutotonu ma Amerika i Saute i se malaga e lima tausaga le umi. Sa ia tuufaatasia  faamatalaga na maua mai i lana malaga i ni tusi e 30.

Sa tosina le uaʻi atu a Humboldt i mea uma—o le māfanafana o le sami, o iʻa o loo tataa i le sami, ma laau na ia tau atu ai i le ala. Sa ia aʻea mauga, suʻesuʻeina vaitafe, ma folau i le vasa. O suʻesuʻega a Humboldt lea ua fai ma faavae o suʻesuʻega i nisi o mataupu faasaienisi i aso nei. Na māfua nei mea uma ona o lona naunau fia iloa, faatasi ai ma le fia faamalieina o lona faanaunauga naunau fia iloa lea ua leva ona i ai i le gasologa mai o lona olaga. Taʻua i upu a le tusitala Amerika o Ralph Waldo Emerson, “O Humboldt o se tasi o tagata atamamai. . . o ē e soifua mai lea taimi i lea taimi, ma taumafai e faailoa mai iā i tatou uunaʻiga ma mea eseese e mafai ona fai e le faiʻai o le tagata.”

Se Mataupu e ao Ona Suʻesuʻeina

Ioe, e toʻaitiiti i tatou e i ai tulaga e avea ai ma tagata o ē suʻesuʻe i vaipanoa fou o le lalolagi, pe faia foʻi ni saʻiliʻiliga faasaienitisi. Peitaʻi, e iai se isi poto e mafai ona faaaogā i ai o tatou tomai faalemafaufau ma maua mai ai taui, e sili atu i lo se isi lava mea tatou te ono taumafai e aʻoaʻoina. Sa faasino atu Iesu i lenei taumafaiga i lana tatalo i lona Tamā o i le lagi: “Ina ia maua le ola e faavavau, e tatau ona latou iloa lelei oe, le Atua moni e toʻatasi, atoa ma Iesu Keriso, o lē na e auina mai.”—Ioane 17:3.

O le iloa o le Atua moni, o lē o lona suafa o Ieova, ma lona Alo, o Iesu Keriso, e mafai ona faamalieina ai so o se mafaufau fia iloa, i se auala e lē mafaatusalia. Seʻi mafaufau i fesili e faatatau i le olaga lea na lāgā i le amataga o lenei mataupu. E faaopoopo atu i na fesili, e tatou te fesili foʻi: Pe aiseā ua tele naʻuā ai puapuaga i le lalolagi? Po o le a faaleagaina ea le lalolagi e tagata, ma faatamaʻia ai? Ma o le ā o le a fai e le Atua e faamautinoa ai, o le a lē toe mafatia tagata i na tulaga? O le a sili atu ona tāua le saʻilia o tali o nei fesili, nai lo le tau ina faamalie o lo tatou naunau fia iloa. E pei ona faapea mai Iesu, “ina ia maua le ola e faavavau.” Aiseā e tatou te talitonu mautinoa ai i lenā folafolaga?

O le Tusi Paia o le Afioga faagaeeina a le Atua. Na tusi le aposetolo Kerisiano o Paulo e faatatau i le Tusi Paia: “O Tusitusiga Paia uma e mai le agaga o le Atua, ma e aogā e aʻoaʻo ai, e aʻoaʻi ai, e faasaʻo ai mea, e faatonu ai i le amiotonu, ina ia matuā agavaa ai le tagata o le Atua, e lava saunia mo galuega lelei uma.”—2 Timoteo 3:16, 17.

Seʻi manatu foʻi—na faapea mai le aposetolo e saunia e le Tusi Paia le poto lea e mafai ona lava saunia ai, pe fesoasoani iā i tatou e fai ai galuega lelei uma lava. E mafai ona fesoasoani iā i tatou e vaai i mea e pei ona silasila i ai le Atua. Ma ua tatou iloa e sili atu le iloa ma le atamai o le Atua nai lo o se isi lava tagata. Na faagaeeina e le Atua le perofeta o Isaia e faamauina upu mataʻina nei: “ ‘⁠O oʻu manatu e lē o outou manatu, o oʻu ala e lē o outou ala, ua fetalai mai ai Ieova. Auā e pei ona sili ona maualuga o le lagi i le lalolagi, ua faapea ona sili ona maualuga o oʻu ala i o outou ala, ma oʻu manatu e sili i o outou manatu.’ ”—Isaia 55:8, 9.

Pe e te fia iloa e uiga i ala ma manatu maualuluga o le Atua? Po o uunaʻia oe e lou naunau fia iloa e saʻili po o le ā o taʻua i le Afioga a le Atua, le Tusi Paia, e faatatau i ala ma manatu o le Atua? Po o e naunau e fia iloa po o le ā o le a fai e le Atua ina ia faamuta ai puapuaga, ma po o ā foʻi mea lelei ua ia faatulaga mai mo tagata usiusitai? Ua faalautele mai e le Tusi Paia le valaaulia lenei iā te oe: “Inā tofotofo ia outou, ma ia outou iloa e lelei Ieova; amuia lava le tagata o lē faatuatua iā te ia.”—Salamo 34:8.

E mafai ona iai se aafiaga o upu moni mamana o le Afioga a le Atua i se loto faamaoni, e pei lava ona iai se aafiaga o le malamalama i le tagata faatoʻā pupula lava ona mata. Na uunaʻia le aposetolo o Paulo e faailoa mai e faapea: “Maʻeu le tele o le tamaoaiga, ma le poto atoa ma le silafaga a le Atua! E lē masuʻesuʻeina ana faamasinoga, ma e lē mafai foʻi ona iloa ona ala!” (Roma 11:33) O le mea moni, e oo lava i le faavavau e lē mafai ona tatou malamalama atoatoa i le tamaoaiga o le iloa ma le  atamai o le Atua. O loo i o tatou luma le faamoemoe matagofie o le tele o mea e fai, ona o le a faaauau pea ona tatou aʻoaʻoina se mea fou i taimi uma.

Ia Faaolaola Pea!

E moni, o le toʻatele o i tatou o le a lē avea ma ni tagata lauiloa e folau e suʻesuʻeina ni mea fou po o ni tagata foʻi e faia ni mea fou. Ma atonu o le a leai se taimi o le olaga e tatou te malamalama ai i mea uma tatou te mananaʻo e malamalama i ai. Peitaʻi, ia aua neʻi muta lou naunau fia iloa. Ia faaolaola pea le galala mo le poto lea na saunia ma le agalelei e le Atua i totonu iā i tatou.

Ia faaaogā lelei lenei meaalofa matagofie mai le Atua, ma atiaʻe se malamalamaga saʻo i le Afioga faagaeeina a le Atua, le Tusi Paia. Pe a e faia faapea, o le a e mauaina ai se olaga uigā ma olioli i le taimi nei, ma o le a e taulaʻi atu ai e faia pea faapea e oo i le faavavau. Ua faapea mai le Tusi Paia, “Ua faia e ia [Atua] mea uma lava e matagofie i o latou lava tausaga; ua tuuina foʻi e ia le manatu i le lalolagi i o latou loto; a e lē mailoa e le tagata le galuega ua faia e le Atua mai le amataga e oo i le gataaga.”—Failauga 3:11.

[Pusa/Ata i le itulau 21]

Pe e te Silafia . . .

• I senituri a o leʻi faailoa mai e Columbus ma Magellan foliga o le lalolagi, ua leva ona taʻua i le Tusi Paia o le paneta lenei e lapotopoto, ae e lē mafolafola?—Isaia 40:22.

• A o leʻi taitai iloa e tagata suʻesuʻe o le vateatea e leai se mea o tautau ai le lalolagi, ae ua loa ona taʻu mai e le Tusi Paia o loo tautau le lalolagi ae leai sona tautaulaga?—Iopu 26:7.

• A itiiti mai e 2,500 tausaga a o leʻi suʻesuʻeina e le fomaʻi mai Egelani, o William Harvey, le faagasologa o le toto i le tino o le tagata, ua leva ona faasino atu le Tusi Paia i le fatu, o le vaipuna o le ola?—Faataoto 4:23.

• Pe tusa ma le 3,000 tausaga ua mavae, talu ona faamatala mai i le Tusi Paia i ni faaupuga faigofie le faataamilosaga o le vai i le lalolagi, o se vaega o taualumaga o meaola ma o latou siʻosiʻomaga (ecosystem), lea e mafai ona maua ai le ola i le lalolagi?—Failauga 1:7.

O le mea e mataʻina ai, ona ua leva ona taʻua nei mea moni faasaienisi i le Tusi Paia a o leʻi taitai malamalama i ai tagata pe faapea foʻi ua latou iloa. O le mea moni, o loo i ai i le Tusi Paia se oloa tāua o faamatalaga e tāua mo le ola, ma o loo tuu mai mo oe e te saʻilia ia maua.

[Ata i le itulau 19]

Alexander von Humboldt