1, 2. (a) Tongana Bible ayeke fade dä ape, gigi ti e ayeke duti tongana nyen? (b) Nyen la ayeke mû maboko na e ti wara aye ti nzoni na yâ ti Bible?

 TARA ti bâ tongana Bible ayeke fade dä ape, gigi ti mo ayeke duti tongana nyen? Mo yeke wara pëpe mbeni wango so mo lingbi ti zia bê ti mo na ni ti mû maboko na mo lâ na lâ. Mo yeke wara pëpe anzoni kiringo tënë na ahunda ti mo na ndö ti Nzapa, fini nga na gigi ti kekereke. Nga, mo yeke hinga ye oko ape na ndö ti ye so Nzapa asara ândö ndali ti azo.

² E kiri singila mingi so e yeke na yâ ti mara ti kpale ni so ape. Jéhovah amû na e tënë ti lo, Bible. Nga, lo mû zendo so tënë ti yâ ni ayeke ngbâ ande lakue lakue. Bazengele Pierre afa atënë so ayeke na Ésaïe 40:8. Versê so aye pëpe ti sara tënë mbilimbili ti Bible, me so Bible ayeke tënë ti yanga ti Nzapa, versê ni andu ni nga. (Diko 1 Pierre 1:24, 25.) E lingbi ti wara aye ti nzoni mingi na yâ ti Bible tongana e diko ni na yanga ti kodro ti e wani. Azo so aye tënë ti Nzapa mingi ahinga so tënë so ayeke tâ tënë. Na yâ ti angu mingi so ahon, azo so aye ti sara ye so Nzapa aye azia pëpe ti gi ti kiri peko ti Bible nga ti kangbi ni na azo, atâa so a yeke lani kete ye ape. Ye so ala ye ague oko na ye  so bê ti Nzapa aye, so ayeke ti tene “mara ti azo nde nde kue asö fini ti ala nga ala wara tâ hingango ye na ndö ti tâ tënë.”​—1 Tim. 2:3, 4.

3. Nyen la e yeke bâ na yâ ti article so? (Bâ foto so ayeke na tongo nda ti article so.)

³ Na yâ ti article so, e yeke bâ atapande so afa tongana nyen la Mbeti ti Nzapa angbâ lakue atâa so (1) ayanga ti kodro achangé, (2) aye ti poroso asara ngangu na ndö ti yanga ti kodro so azo mingi atene ni nga (3) azo akanga lege ti tene a kiri na peko ni. Ti kiri ti bâ atënë so ayeke mû maboko na e tongana nyen? A yeke sara si e bâ Bible na nene ni mingi. A yeke sara nga si e ye Wa ti Bible ni mingi, lo so amû ni na e ndali ti nzoni ti e.​—Mi. 4:2; aRom. 15:4.

4. (a) Tongana nyen la ayanga ti kodro ayeke changé tongana ngoi ayeke hon? (b) Nyen la afa so Nzapa aye pëpe mbeni yanga ti kodro ahon atanga ni? So mo hinga ni, a sara nyen na mo?

⁴ Tongana ngoi ayeke hon, ayanga ti kodro ayeke changé. Nda ti ambeni tënë alingbi ti changé kue. Peut-être mo lingbi ti pensé na ambeni tapande ni na yanga ti kodro so mo yeke tene ni. Yanga ti Hébreu na ti Grec, so mingi ni a sû ândö na Bible, ayeke nga tongaso. Hébreu nga na Grec so azo ayeke tene laso ayeke nde mingi na ti so a sû na Bible lani. Tongaso, mingi ti azo alingbi pëpe ti mä yâ ti Bible na angbene yanga ti kodro so a sû na ni, ni la ala yeke na bezoin ti tene a kiri peko ni na ala. Ambeni apensé so a yeke nzoni ala manda Hébreu na Grec ti ândö, tongaso si ala lingbi ti mä yâ ti Bible nzoni. Ye oko, sarango tongaso ayeke mû peut-être maboko pëpe na ala tongana ti so ala pensé. a E yeke na ngia mingi so a kiri peko ti Bible kue wala mbage ni na ayanga ti kodro ahon 3200. A yeke polele so Jéhovah aye ti tene azo ti “amara kue, akete mara kue, azo ti ayanga ti kodro kue” awara lege ti bâ nzoni na lege ti tënë ti lo. (Diko Apocalypse 14:6.) So mo hinga tongaso, a sara si mo ga nduru mingi na Nzapa ti e so aye e mingi na so lo sara kangbi na popo ti azo pëpe, ni la ape?​—Kus. 10:34.

5. Nyen la asara si Bible ti Roi Jacques ayeke lani mbeni kpengba Bible?

⁵ So ayanga ti kodro ayeke changé tongana ngoi ayeke hon, a ndu nga kiringo peko ti Bible. Mbeni Bible so azo amä yâ ni nzoni na ngoi so a kiri peko ni kpa, tongana ngoi ayeke hon, azo alingbi ti mä yâ ni nzoni encore ape. Mbeni tapande ni ayeke Bible ti Roi Jacques, so a sigi na ni lani na ngu 1611. A yeke lani mbeni Bible na Anglais so azo asara kua na ni mingi, na a sara ye mingi na ndö ti yanga ti Anglais. Ye oko, iri ti Nzapa ayeke na yâ ti Bible so mingi ape. A sara kua na iri “Jéhovah” na yâ ti kete wungo ti aversê, na a sû tënë “SEIGNEUR” na akota gere-mbeti na ando so iri ti Nzapa ayeke lani dä na yâ ti mbage ti Mbeti ti Nzapa so a sû ândö na Hébreu. Na pekoni, tongana a kiri a pete Bible ti Roi Jacques, a sû nga tënë “SEIGNEUR” na akota gere-mbeti na yâ ti ambeni versê ti mbage ti Mbeti ti Nzapa so aChrétien asû ândö na Grec. Tongaso, azo ti kiringo peko ti Bible ti Roi Jacques afa so ala hinga so iri ti Nzapa adoit ti sigi na yâ ti mbage ti Bible so a iri ni Fini Testament.

6. Ngbanga ti nyen la e kiri singila mingi ndali ti Mbeti ti Nzapa ti fini dunia?

⁶ Atâa so a yeke tongaso, tongana ngoi ayeke hon, gbâ ti atënë ti yâ ti Bible ti Roi Jacques aga angbene tënë. A yeke legeoko nga na aBible so a kiri peko ni na ambeni  yanga ti kodro. Ndani la a nzere na e mingi so e yeke na Mbeti ti Nzapa ti fini dunia na ayanga ti kodro so azo ayeke tene ni laso. Mo yeke wara Bible so kue wala mbage ni na ayanga ti kodro ahon 150, na a sara si azo mingi laso alingbi ti diko ni na yanga ti kodro ti ala. So a sara kua na atënë so azo ayeke tene laso nga so atënë ti yâ ni ayeke polele, a sara si a yeke ngangu pëpe ti tene tënë ti Nzapa andu bê ti e (Ps. 119:97). Me ye so asara si Mbeti ti Nzapa ti fini dunia ayeke tâ nde mingi ayeke so a kiri na iri ti Nzapa na aplace kue so ayeke dä kozo na yâ ti Mbeti ti Nzapa.

7, 8. (a) Ngbanga ti nyen la na popo ti ngu 300 ti si na ngu 200 kozo na ngoi ti e, aJuif mingi amä yâ ti mbage ti Mbeti ti Nzapa so a sû ândö na Hébreu ape? (b) Septante ayeke nyen?

⁷ Na ambeni ngoi, aye ti poroso so achangé ayeke ndu nga yanga ti kodro so azo ayeke tene ni mingi na yâ ti mbeni ngoi. Nzapa asara tongana nyen ti tene achangement ni so asara pëpe si a yeke ngangu na azo ti mä yâ ti tënë ti lo? Mbeni tapande ti ngoi ti giriri alingbi ti mû maboko na e ti kiri tënë na hunda so. Azo ti Israël wala aJuif la asû lani akozo buku 39 ti Bible. Ala yeke lani akozo zo so “a zia na maboko ti ala atënë so ayeke nzoni-kue so alondo na yanga ti Nzapa.” (aRom. 3:1, 2). Ye oko, na popo ti ngu 300 ti si na ngu 200 kozo na ngoi ti e, aJuif mingi amä yâ ti Hébreu encore ape. Ngbanga ti nyen? Ngbanga ti so Alexandre ti Kota asara si komandema ti Grèce amû yâ ti akodro kue so lo mû ni (Dan. 8:5-7, 20, 21). Na ngoi so komandema ti aGrec ayeke mû ndo, yanga ti Grec aga yanga ti kodro so azo ti yâ ti akodro so aGrec amû ni ayeke tene, na aJuif so yâ ti ala akangbi na yâ ti akodro mingi ayeke na popo ti azo ni. So aJuif mingi ayeke tene Grec, ti mä yâ ti mbage ti Mbeti ti Nzapa so a sû ândö na Hébreu aga ngangu na mingi ti ala. Nyen la a sara lani ti leke kpale so?

⁸ A si na ngu 250 tongaso kozo ti tene a dü Jésus, a kiri na peko ti akozo buku oku ti Bible so a sû na Hébreu na yanga ti Grec. A hunzi ti kiri na peko ti tanga ti mbage ti Mbeti ti Nzapa so a sû ândö na Hébreu na Grec na popo ti ngu 200 ti si na ngu 100 kozo na ngoi ti e. Na a hinga ni na iri ti Septante. So ayeke kozoni ti tene a kiri peko ti ambage kue ti Mbeti ti Nzapa so a sû ândö na Hébreu la.

9. (a) Septante nga na ambeni kozo traduction ti Bible amû maboko na azo so ayeke diko ni tongana nyen? (b) Mbage wa ti Mbeti ti Nzapa so a sû ândö na Hébreu mo ye ni mingi?

⁹ Grâce na Septante, aJuif nga na ambeni zo so ayeke tene yanga ti Grec alingbi ti diko mbage ti Mbeti ti Nzapa so a sû ândö na Hébreu na Grec. Tara ti bâ tongana nyen la a nzere lani na ala mingi ti mä tënë ti Nzapa wala ti diko ni na yanga ti kodro ti ala. A si na ambeni ngoi, a kiri peko ti ambeni mbage ti Bible na ayanga ti kodro so azo ahinga ni mingi, na tapande Syriaque, Gothique nga na Latin. So azo ayeke diko Mbeti ti Nzapa na yanga ti kodro so ala mä yâ ni nzoni, kite ayeke dä ape so azo mingi ayeke na ambeni mbage ni so ala ye ni mingi, tongana ti e nga laso. (Diko Psaume 119:162-165.) Biani, tënë ti Nzapa angbâ lakue, atâa so yanga ti kodro so azo mingi ayeke tene achangé.

10. Ngbanga ti nyen la na ngoi ti John Wycliffe azo mingi ayeke na Bible ape?

¹⁰ Na ambeni ngoi, azo so ayeke komande na ndö ti azo na ngangu agi ti kanga  lege na asenge zo ti wara Bible. Ye oko, azo so akpe mbeto ti Nzapa aluti na ala. Na tapande, gbu li ti mo na ndö ti John Wycliffe so ayeke lani na Angleterre a sara ngu 600 tongaso awe. Lo mä na bê lani so zo kue adoit ti diko Bible. Me na ngoi ti lo, a yeke lani ngangu na asenge zo ti Angleterre ti wara mbeni Bible. Ngbanga ti nyen? Kozoni kue, azo mingi ayeke lani na nginza ti vo na Bible ti ala wani ape, ndali ti so a yeke sû peko ti Bible ni lani na maboko na ngere ni ayeke ngangu mingi. Na ndö ni, azo mingi ahinga lani mbeti ape. Azo so ague na eglize alingbi ti mä dikongo Bible so a diko ni na kota go na Latin, me Latin ayeke lani mbeni ngbene yanga ti kodro so asenge zo amä yâ ni ape. Nyen la Jéhovah asara ti tene azo awara Bible na yanga ti kodro ti ala?​—aProv. 2:1-5.

11. Bible ti Wycliffe apusu azo ti sara nyen?

¹¹ Na ngu 1382, Wycliffe na ambeni zo akiri peko ti Bible na Anglais. Hio, azo so amû peko ti Wycliffe aye Bible ni so mingi. Azo so aye ti tene Mbeti ti Nzapa andu bê ti asenge zo ague na ando nde nde ti fa tënë. A iri ala aLollard. Ala tambela na gere ti gue na akete kodro ti Angleterre. Mingi ni, ala yeke diko Bible ti Wycliffe na azo so ala tingbi na ala nga ala yeke zia na ala ambeni copie ni. Kua so ala sara akiri amû na azo nzara ti dikongo Bible.

12. Akota zo ti nzapa asara lani nyen na Wycliffe na azo so amû peko ti lo?

¹² Akota zo ti nzapa asara lani ye tongana nyen? Ala ke na bê oko Wycliffe, Bible ti lo nga na azo so amû peko ti lo. Ala sara ye ti ngangu na aLollard. Ala buba acopie ti Bible ti Wycliffe kue so ala wara ni. Même na peko ti kuâ ti Wycliffe, akota zo ti nzapa atene so lo yeke mbeni zo so abere mabe ti lo. A lingbi lani pëpe ti punir mbeni zo so akui awe. Me akota zo ti nzapa azi abio ti Wycliffe ala gbi ni na ala tuku mburu ni na yâ ti kota ngu ti Swift. Me azo mingi aye lani ti diko Mbeti ti Nzapa nga ti mä yâ ni, na akota zo ti eglize alingbi lani pëpe ti kanga lege na ala. Na yâ ti angu mingi so aga na pekoni, azo mingi na Europe nga na ambeni kodro nde akomanse ti kiri peko ti Bible na ayanga ti kodro so azo mingi amä yâ ni na ala kangbi ni.

13. Nyen la e hinga na bê ti e kue? A kpengba mabe ti e tongana nyen?

¹³ A sû Bible na gbe ti yingo ti Nzapa. Me so aye ti tene pëpe so a sû Septante, Bible ti Wycliffe, Bible ti Roi Jacques wala ambeni nde na gbe ti yingo ti Nzapa. Ye oko, tongana e bâ tongana nyen la a sigi lani na abible so nga na ambeni mingi nde, e bâ so tënë ti Nzapa angbâ lakue, gï tongana ti so lo mû zendo ni. Ye so akpengba mabe ti e so azendo ti Jéhovah kue ayeke ga ande nga tâ tënë.​—Jos. 23:14.

14. Tongana nyen la Mbeti ti Nzapa asara si e ye lo mingi?

¹⁴ So e bâ tongana nyen la Jéhovah abata Mbeti ti lo, Bible, a kpengba mabe ti e mingi nga a sara si e ye lo mingi. b Nyen la apusu Jéhovah lani ti mû na e Bible? Ngbanga ti nyen la lo mû zendo ti bata ni? A yeke ndali ti so lo ye e nga lo ye ti fa ye na e si e bâ nzoni na pekoni. (Diko Ésaïe 48:17, 18.) A yeke na lege ni ti tene e ye Jéhovah nga e bata acommandement ti lo.​—1 Jean 4:19; 5:3.

15. Nyen la e yeke bâ na yâ ti article ti peko?

¹⁵ E ye Mbeti ti Nzapa mingi. Tongaso, tongana nyen la e lingbi ti wara aye ti nzoni mingi na dikongo ni? Tongana nyen la e lingbi ti mû maboko na azo so e wara ala na fango tënë ti ye Bible mingi? Tongana nyen la azo so ayeke fa ye na pupitre alingbi ti sara si aye kue so ala fa alondo na Bible? E yeke kiri tënë na ahundango ndo so na yâ ti article ti peko.