1. Fa ye so apassé lani na ngoi ti futingo Jérusalem.

 NA NGU 607 kozo ti Christ, gbâ ti aturugu ti Babylone so ayeke na gbe ti komandema ti Gbia Nebucadnetsar II alï na gbata ti Jérusalem na ngangu. Na ndo ti gbâ ti azo so a fâ ala lani na pekoni, Bible atene: “[Nebucadnetsar a]fâ apendere-koli ti ala na épée na yâ da ti Ndo ti Nzoni-kue ti ala, lo sara be-nzoni pëpe na pendere-koli wala masia, [mbakoro wala wazin, FD]. . . . Ala zö da ti Nzapa na wâ, ala fâ gbagba ti bira ti Jérusalem na sese, ala zö da ti gbia kue na wâ, na ala futi ye kue ti ngere ngangu.”​—2 Chron. 36:17, 19.

2. Wango wa la Jéhovah amû lani? Nyen la ayeke si na aJuif?

² Futingo Jérusalem adö bê ti azo ni lani oko pëpe. Teti angu mingi, aprophète ti Nzapa awa aJuif lani so tongana ala ngbâ ti sara sanka ti Ndia ti Nzapa, a yeke zia ala na maboko ti azo ti Babylone. A yeke fâ gbâ ti ala na épée; ala so asö kuâ, a yeke hon na ala ti sara kodoro na Babylone (Jér. 15:2). Gigi ti ala na Babylone kâ ayeke lani tongana nyen? Eskê mbeni ye so asi na aChrétien akpa tere na guengo na aJuif na ngbâa na Babylone? Tongana a yeke tongaso, ye ni so asi lawa?

3. Tongana nyen la gigi ti aJuif na Babylone ayeke lani nde na ti azo ti Israël so ayeke angbâa lani na Égypte?

³ Ye so aprophète atene kozo so asi lani. Na lege ti Jérémie, Jéhovah awa aJuif so a yeke gue na ala na Babylone ti yeda na fini dutingo ti ala nga ti wara ye ti nzoni dä. Lo tene: “Sara da [na Babylone] si i duti na yâ ni, sara yaka na i te le-kobe ni. I hunda siriri teti kodoro ni so, kodoro so Mbi sara si a gue na i dä na ngbâa, na i sambela L’Éternel teti kodoro ni; teti na yâ siriri ti kodoro so fade i wara siriri.” (Jér. 29:5, 7). Gigi ti aJuif so asara ye so bê ti Jéhovah aye ayeke lani kamême nzoni na Babylone. Azo ti Babylone amû lege na ala ti sara mingi ti akua ti ala, ala wani. AJuif ayeke même na liberté lani ti voyagé na yâ ti kodoro ni. Babylone ayeke lani kota ndo ti dengo buze na ngoi ni kâ, nga ambeti so a wara na gbe ti sese afa so gbâ ti aJuif amanda kode ti vongo ye nga na ti kango ye kâ, na ambeni aga azo so ahinga kua ti maboko nzoni mingi. Ambeni aga même lani azo ti mosoro. Gigi ti azo ti Israël so ayeke lani angbâa na Égypte angu ngbangbo mingi ayeke lani ngangu mingi ahon gigi ti aJuif na Babylone.​—Diko Exode 2:23-25.

4. Nde na azo ti Israël so asara kpengbango-li, azo wa la abâ nga pasi na Babylone? Ngbanga ti nyen aJuif so ayeke be-ta-zo alingbi lani pëpe ti sara ye kue so Ndia ahunda?

⁴ Atâa so aJuif so awara lani aye so ala yeke na bezoin ni na lege ti mitele, na lege ti yingo ayeke tongana nyen? A futi temple ti Jéhovah nga na gbalaka ni, aprêtre ayeke sara lani kua na lege ni encore ape. Na popo ti azo so a gue na ala na Babylone, a yeke wara lani awakua ti Nzapa so ayeke be-ta-zo so asara mbeni ye oko pëpe so a lingbi ti punir ala ndali ni, me a lingbi ala bâ pasi legeoko na tanga ti azo ti mara ni. Ye oko, ala sara lani kue ti bata Ndia ti Nzapa. Na tapande, na Babylone, Daniel na amba ti lo ota, Sadrac, Mésac na Abed-Nego, ake ti te akobe so a ke na aJuif ti te ni. Nga, e hinga so Daniel angbâ lani ti sara lisoro lakue na Nzapa na lege ti sambela (Dan. 1:8; 6:10). Me, na gbe ti komandema ti apaïen, mbeni Juif so akpe mbeto ti Nzapa alingbi lani pëpe ti sara ye kue so Ndia ahunda.

5. Zendo wa la Jéhovah amû lani na azo ti lo? Ngbanga ti nyen zendo so apika bê?

⁵ Azo ti Israël alingbi encore ti kiri ti voro Jéhovah lani tâ na lege so lo yeda na ni? Na ngoi ni so, mo bâ mo tene ala lingbi ti kiri ti sara ni pëpe. Azo ti Babylone azi ka angbâa ti ala lâ oko pëpe. Ye oko, na sarango tongaso so, ala pensé na Jéhovah Nzapa pëpe. Lo mû zendo lani so a yeke zi azo ti lo, na a zi ala. Zendo ti Nzapa atï na ngu lâ oko pëpe.​—És. 55:11.

6, 7. Ngbanga ti nyen a yeke kota ye ti tene e changé yâ ti ye so e hinga na ndo ti guengo na aChrétien na ngbâa na Babylone?

⁶ Mbeni ye asi awe na aChrétien so akpa guengo na aJuif lani na ngbâa na Babylone? Teti angu mingi, a tene na yâ ti Tour ti Ba Ndo so awakua ti Nzapa ti ngoi ti e ague na ngbâa na Babylone na ngu 1918, na a zi ala na ngu 1919. Me ndali ti araison so e yeke sara ande tënë na ndo ni na yâ ti article so nga na ti peko, a yeke kota ye ti tene e kiri e bâ yâ ti ye so e hinga kozo na ndo ti tënë so.

⁷ Gbu ti li ti mo: Babylone, Ngangu gbata ayeke abungbi ti vorongo nzapa ti wataka kue. Tongaso, ti tene azo ti Nzapa aduti ngbâa na Babylone na ngu 1918, a lingbi ala duti ngbâa ti bungbi ti vorongo nzapa ti wataka na mbeni lege na ngoi ni so. Me, aye so asi afa so, na yâ ti angu so ague ngbii asi na Kozo Bira so Amû Sese Kue, awakua ti Nzapa so a soro ala ti gue na yayu ayeke zi tere ti ala biani na Babylone, Ngangu gbata, me ala yeke ga ngbâa ti Babylone ni pëpe. Atâa  so a yeke tâ tënë so a sara ye ti ngangu na aChrétien so a soro ala ti gue na yayu na ngoi ti kozo bira so amû sese kue, mingi ni, a yeke azo ti gouvernement la ayeke lani na peko ti atara so ala wara, me a yeke Babylone, Ngangu gbata pëpe. Tongaso, a yeke mo bâ mo tene awakua ti Jéhovah ague lani biani na ngbâa na Babylone, Ngangu gbata pëpe.

8. Nyen la apassé na peko ti kuâ ti abazengele? (Bâ foto so ayeke na tongo nda ti article so.)

⁸ Na Pentecôte ti ngu 33, a soro aJuif nga na aprosélyte saki mingi na lege ti yingo vulu. Afini Chrétien so aga lani mbeni “mara so a soro ni awe, mbeni bungbi ti aprêtre so ayeke sara kua tongana agbia, azo ti mara so ayeke nzoni-kue, azo so ayeke ga ye ti Nzapa wani”. (Diko 1 Pierre 2:9, 10.) Abazengele abâ ndo lani nzoni na ndo ti acongrégation ti azo ti Nzapa na ngoi so ala ngbâ na fini. Ye oko, mbilimbili na peko ti kuâ ti abazengele, ambeni koli alondo, na ala sara atënë so ala “ba yâ ni kirikiri” ti “gboto na adisciple na peko ti ala.” (Kus. 20:30; 2 aThes. 2:6-8). Mingi ti akoli so ayeke sara lani akota kua na yâ ti congrégation, ambeni ayeke azo so abâ ndo na ndo ti congrégation me na pekoni ala ga “a-évêque”. Mbeni bungbi ti akota zo ti nzapa akomanse lani ti bâ gigi atâa so Jésus atene na adisciple ti lo, atene: “Ala kue ayeke aita.” (Mat. 23:8). Akoli so iri ti ala awu mingi, so ayeda na atënë ti ndara ti azo tongana Aristote na Platon, ayôro afango ye ti wataka na yâ ti congrégation, na yeke yeke afango ye ni so amû place ti atâ fango ye ti Mbeti ti Nzapa.

9. Fa tongana nyen la aChrétien so ayeke a-apostat akomanse ti sara kua maboko na maboko na gouvernement ti Rome. Ye ti peko ni ayeke lani so wa?

⁹ Na ngu 313, Constantin, togbia ti Rome so ayeke païen, asigigi na mbeni ndia so ayeda na aChrétien so ayeke a-apostat so ti ga mbeni bungbi ti vorongo. Na pekoni, Eglize akomanse lani ti sara kua maboko na maboko na gouvernement ti Rome. Na tapande, Constantin asara mbeni bungbi, so a ga ti hinga ni lani na iri ti Concile de Nicée, na azo so amû li ni na yâ ti abungbi ti nzapa. Na peko ti bungbi ni, togbia ni amû yanga ti tene a gue na mbeni prêtre so iri ti lo ayeke Arius na kodoro-wande ndali ti so lo ke ti yeda so Jésus ayeke Nzapa. Na pekoni, Théodose aga lani togbia ti Rome, nga Eglize Catholique aga bungbi ti vorongo nzapa ti akodoro so ayeke na gbe ti Rome. Azo ti sungo mbaï atene so azo ti Rome so ayeke païen aga “aChrétien” na ngoi ti Togbia Théodose. Me tâ tënë ni ayeke so na ngoi ni so, aChrétien so ayeke a-apostat ayeda lani na afango ye ti apaïen, tongaso ala ga lani amembre ti Babylone, Ngangu gbata awe. Ye oko, ambeni Chrétien so a soro ala ti gue na yayu so ayeke be-ta-zo ayeke lani dä. Ala yeke tongana blé so Jésus asara tënë ni lani. Abe-ta-zo so asara lani kue ti voro Nzapa, me zo oko amä ye so ala tene pëpe. (Diko Matthieu 13:24, 25, 37-39.) Ala yeke biani na gbe ti ngbâa ti Babylone lani.

10. Ngbanga ti nyen azo akomanse ti ke afango ye ti eglize lani?

¹⁰ Angu ngbangbo kete na peko ti Christ, azo mingi alingbi lani ti diko Bible na Grec wala na Latin. Tongaso, ala lingbi lani ti haka afango ye ti Mbeti ti Nzapa na afango ye ti eglize. Ndali ti aye so ambeni na popo ti ala adiko na yâ ti Bible, ala ke afango ye ti wataka so a fa na ala na eglize. Me ti fa atënë ti bê ti ala na ambeni zo aga na kpale, nga a lingbi même ti fâ ala ndali ni.

11. Ngangu wa la akota zo ti eglize ayeke na ni lani na ndo ti Bible?

¹¹ Tongana angoi ayeke hon, kete wungo ti  azo ayeke tene lani Grec nga na Latin. Nga, akota zo ti eglize ayeda lani pëpe ti tene a kiri na peko ti Bible na ayanga ti kodoro so azo ayeke tene mingi. Ye ti peko ni ayeke so gi akota zo ti nzapa na ambeni zo so ahinga mbeti la alingbi ti diko Bible lani ndali ti ala wani, même ambeni kota zo ti nzapa ni ahinga nga ti diko mbeti wala ti sara ni nzoni pëpe. Zo kue so ayeda lani pëpe na ye so eglize afa, a yeke punir lo sioni sioni. A lingbi aChrétien so a soro ala ti gue na yayu abungbi ndo oko na yâ ti akete groupe na hondengo ni, na ambeni awara lege lani ti sara ni pëpe. Tongana ti aJuif so a gue na ala lani na Babylone, “bungbi ti aprêtre so ayeke sara kua tongana agbia” so a soro ala ti gue na yayu alingbi lani pëpe ti voro Nzapa tongana ti so lo leke ti tene a sara ni. Babylone, Ngangu gbata ayeke na ngangu komandema lani na ndo ti azo.

12, 13. Araison use wa la asara si aChrétien ayeke na beku lani ti wara liberté? Fa ndani.

¹² Atâ Chrétien ayeke wara liberté ti voro Nzapa polele nga na lege ni mbeni lâ? En. Mbeni beku ayeke dä lani, ndali ti akota raison use. Kozo ni ayeke lani sigingo na mbeni masini ti petengo na ambeti na ngu 1450 tongaso. Kozo ti tene a sigigi na ni, a lingbi a sû peko ti Bible na maboko, so ayeke kete ye lani ape. Mbeni zo so ahinga ti sû peko ti mbeti nzoni alingbi lani ti mû nze bale-oko ti sû gi peko ti Bible oko. Nga, azo ti sungo peko ti mbeti ni ayeke sara mbeti lani na ndo ti parchemin, wala mbeni ye so a sara na poro ti nyama. Ye so asara si Bible ayeke lani mingi ape, nga ngere ni ayeke ngangu. Ye oko, mbeni zo so ahinga ti pete mbeti na masini nzoni alingbi lani ti pete alembeti  ahon 1300 lâ na lâ na masini ti petengo mbeti nga na kugbe-mbeti.

¹³ Use raison ni ayeke lani kiringo na peko ti Bible. Ambeni koli so asara ye na mbeto pëpe akiri na peko ti Mbeti ti Nzapa na ayanga ti kodoro so asenge zo ayeke tene, na tongo nda ti angu 1500. Ala sara kua so atâa so même ala hinga so a lingbi ti fâ ala ndali ni. Bê ti akota zo ti eglize afâ lani ngangu ndali ni. Ngbanga ti nyen? Ngbanga ti so ala sara mbeto so tongana azo so akpe mbeto ti Nzapa adiko Bible na yanga ti kodoro ti ala wani, ala yeke komanse ti hunda atënë tongana: ‘Na ndo wa la Bible afa tënë ti purgatoire? Na ndo wa la Bible atene so a lingbi a futa mbeni prêtre ti sara mbeni bungbi ndali ti mbeni kuâ? Na ndo wa la Bible asara tënë ti apape nga na acardinal?’ Atënë ti ndara ti Aristote na Platon la ayeke na gunda ti mingi ti afango ye ti wataka ti eglize, akoli so ayeke lani na fini angu ngbangbo mingi kozo si a dü Christ. Azo so amû li ni lani na yâ ti a-eglize asara ngonzo na ngoi so azo ahunda tënë na ala. Ala dë ngbanga ti kuâ na li ti akoli na awali so ake afango ye ti ala. Akota zo ti a-eglize aye lani ti tene azo adiko Bible pëpe nga ala hunda atënë pëpe, na a yeke ye so asi fani mingi. Me mbeni kete wungo ti azo so asara ye na mbeto pëpe ake ti tene Babylone, Ngangu gbata akomande ala. Ala wara tâ tënë so ayeke na yâ ti Mbeti ti Nzapa nga ala ye ti hinga ye mingi na ndo ni. Aye so afa so mbeni lâ a yeke zi ala.

14. (a) Nyen la azo so aye ti manda Bible asara lani? (b) Fa tongana nyen la Ita Russell agi tâ tënë lani.

¹⁴ Azo mingi aye lani ti diko Bible, ti manda ni nga ti sara lisoro na ndo ti aye so ala manda. Ala ye pëpe ti tene akota zo ti a-eglize la afa na ala ye so a lingbi ala yeda na ni. Tongaso, ala kpe ala gue na akodoro so ala yeke na liberté ti manda Bible dä. Mbeni kodoro ni so ayeke États-Unis. Kâ, na ngu 1870, Charles Taze Russell nga na ambeni kete wungo ti azo akomanse ti manda Bible ngangu. Na tongo nda ni, Ita Russell aye lani ti hinga bungbi so ayeke fa tâ tënë. Lo haka nzoni afango ye ti abungbi ti azo so atene ala yeke aChrétien, même ti ala so ayeke aChrétien pëpe, na ye so Bible atene. Hio lo bâ so na popo ti abungbi so kue, mbeni oko so asara ye kue alingbi na Mbeti ti Nzapa ayeke dä pëpe. Na mbeni ngoi, lo sara lisoro na akota zo ti gbâ ti a-eglize ti ndo so lo yeke dä. Ita Russell abâ atene ala yeke yeda lani na atâ tënë so lo na amba ti lo awara na yâ ti Bible na ala yeke gue ti fa ni na acongrégation ti ala. Me akota zo ti Nzapa so aye ni lani pëpe. Awamandango Bible ahinga lani hio so ala lingbi pëpe ti voro Nzapa legeoko na azo so amû mbage ti vorongo nzapa ti wataka.​—Diko 2 aCorinthien 6:14.

15. (a) Lawa la Babylone, Ngangu gbata amû atâ Chrétien lani na ngbâa? (b) Ahundango ndo wa la a yeke kiri tënë na ni na yâ ti article ti peko?

¹⁵ Na yâ ti article so, e manda so atâ Chrétien ague na ngbâa na Babylone kete na peko ti so tanga ti abazengele akui lani. Ye oko, e yeke encore na bezoin ti akiringo tënë na ahundango tënë so: E hinga tongana nyen so aChrétien so a soro ala ti gue na yayu akomanse ti sigigi lani na gbe ti Babylone, Ngangu gbata na yâ ti angu so ahon kozo na ngu 1914? A yeke tâ tënë so vundu asara Jéhovah lani na tere ti awakua ti lo ndali ti so ala kiri na peko na yâ ti kua ti ala ti fango tënë na ngoi ti Kozo Bira so Amû Sese Kue? Ambeni ita ti e aduti be-ta-zo lani pëpe na ngoi ni so nga Jéhovah abâ ala na nzoni lê pëpe? Ti hunzi na ni, tongana abungbi ti vorongo nzapa ti wataka amû aChrétien lani na ngbâa na peko ti kuâ ti abazengele, lawa la a zi ala lani? So ayeke apendere hundango ndo. A yeke kiri tënë na ni na yâ ti article ti peko.