1, 2. (a) Atara wa la ambeni ita ti e atingbi na ni? (b) Ahundango ndo wa la alondo?

 LIJE, mbeni ita-koli, atene: “Na ngoi so bira alondo na Burundi, sewa ti e ayeke lani na kota bungbi. E yeke bâ azo so ayeke mû loro ayeke pika ngombe. Babâ na mama ti mbi na e amolenge 11 e kpe ndo ti e na aye mingi ape. Ambeni zo ti sewa ti e ague na yâ ti mbeni camp ti aréfugié na Malawi so ayo kilomètre 1600. Yâ ti e atanga ni akangbi.”

² Na yâ ti dunia, aréfugié so akpe ndo ti ala ndali ti bira wala ndali ti so a sara ye ti ngangu na ala laso, wungo ti ala ahon kutu 65. Wungo ti ala ayeke mingi ahon ti angu so ahon. a Na popo ti ala a yeke wara aTémoin ti Jéhovah saki mingi. Mingi ti ala, azo so ala ye ala mingi akui nga ala perdre mingi ti aye ti ala. Ambeni kpale wa la ala wara? E lingbi ti mû maboko na aita so tongana nyen ti “sara na Jéhovah na ngia na bê” atâa na yâ ti atara so ala wara so? (Ps. 100:2). Nzoni lege ti fa nzoni tënë na aréfugié so ade ahinga Jéhovah ape ayeke so wa?

3. Nyen la asara si Jésus na adisciple ti lo mingi aga aréfugié?

³ Jésus na babâ na mama ti lo aga lani aréfugié na Égypte na peko ti so ange ti Jéhovah atene na Joseph so Gbia Hérode aye ti fâ Jésus. Ala ngbâ kâ juska Hérode akui lani (Mat. 2:13, 14, 19-21). Angu mingi na pekoni, adisciple ti Jésus “akangbi kirikiri na yâ ti Judée nga na Samarie” ndali ti so a sara ye ti ngangu na ala (Kus. 8:1). Jésus ahinga lani so azo ayeke sara si mingi ti adisciple ti lo ayeke kpe ando ti ala. Lo tene: “Tongana a sara ye ti ngangu na ala na yâ ti mbeni gbata, ala kpe ala gue na mbeni nde.” (Mat. 10:23). Ti kpe ndo ti mo ti gue na mbeni ndo nde ayeke kete ye ape.

4, 5. Akpale wa la aréfugié ayeke wara na ngoi so (a) ala yeke kpe? (b) ala yeke na yâ ti mbeni camp?

⁴ Tongana aréfugié ayeke kpe ndo ti ala ti gue na mbeni ndo nde wala ala yeke na yâ ti camp ti aréfugié, ala yeke tingbi na akpale nde nde. Gad, ngambe ti Lije, atene: “E tambela ayenga mingi, e hon gbâ ti akuâ na lege. Mbi yeke lani na ngu 12. Gere ti mbi asuku mingi tongaso mbi tene na sewa ti mbi ti gue sân mbi. Babâ ti mbi aye ti zia mbi na aturugu-kpale ape, tongaso lo yô mbi. Lâ oko oko e ngbâ na fini, ndali ti so e yeke sambela Jéhovah nga e yeke zia bê ti e na lo. Na ambeni ngoi e yeke te gï amango so ayeke na terê ti lege.”—aPhil. 4:12, 13.

⁵ Mingi ti azo ti sewa ti Lije angbâ angu mingi na yâ ti acamp ti aréfugié ti azo ti Bendo ti Gigi. Me kâ kue akpale ayeke dä. Lije, so ayeke fadeso surveillant ti circonscription, atene: “Mingi ti azo ayeke na kua ape. Ala yeke tene lani kperekpere, ala yeke nyon sämba, ala yeke sara angia ti nginza, ala yeke nzi aye nga ala yeke sara lango-sioni.” Ti luti na lê ti asioni sarango ye so, aTémoin so ayeke na yâ ti acamp abezoin ti sara akua ti congrégation mingi (aHéb. 6:11, 12; 10:24, 25). Ti mû lege na ala ti kpengba na yâ ti tâ tënë, ala sara kua nzoni na ngoi ti ala nga ala mingi aga lani apionnier. Ala ngbâ ti duti na nzoni bango ndo na lege so ala dabe ti ala so, tongana ti azo ti Israël so ayeke tambela lani na yâ ti benyama, ala yeke ngbâ ande lakue na yâ ti camp ape.—2 aCor. 4:18.

6, 7. (a) “Ndoye ti Nzapa” na mbage ti e apusu e ti sara ye na aita ti e tongana nyen? (b) Fa mbeni tapande ni.

⁶ “Ndoye ti Nzapa” apusu e ti fa na aita ti e so e ye ala, mbilimbili na ngoi so ala yeke na yâ ti angangu kpale. (Diko 1 Jean 3:17, 18.) Na ngoi so lani akozo Chrétien so ayeke na Judée ayeke lani na bezoin ti kobe ndali ti so ala yeke na yâ ti kota nzara, bungbi aleke lani mbeni ye ti mû maboko na ala (Kus. 11:28, 29). Bazengele Paul na bazengele Pierre awa nga aChrétien ti yamba amba ti ala (aRom. 12:13; 1 Pi. 4:9). Tongana aChrétien adoit ti yamba aita so aga gango, ala doit ti yamba mingi aita ti ala so fini ti ala ayeke na yâ ti kpale wala ala so a sara ye ti ngangu na ala ndali ti mabe ti ala.—Diko aProverbe 3:27. b

⁷ Ade ti ninga ape, na est ti Ukraine, aTémoin ti Jéhovah saki na saki, akoli, awali nga na amolenge, akpe ndo ti ala ndali ti bira nga na sarango ye ti ngangu na zo. Mawa ni ayeke so a fâ ambeni. Me aita so ayeke na ambeni mbage ti Ukraine nga na Russie ayamba na yâ ti da ti ala mingi ti aita so akpe ndo ti ala. Na yâ ti akodro so use kue, aita angbâ ti duti nde ndali ti so “ala yeke ti dunia so pëpe,” nga ala ngbâ ti yapu ti “fa nzoni tënë ti tënë ti Nzapa.”—Jean 15:19; Kus. 8:4.

8, 9. (a) Akpale wa la aréfugié alingbi ti tingbi na ni na fini kodro so ala gue dä? (b) Ngbanga ti nyen la ala bezoin ti tene e kanga bê e mû maboko na ala?

⁸ Atâa so ambeni réfugié ague na mbeni ndo nde na yâ ti kodro ti ala, a lingbi ambeni ague  na mbeni kodro so ala hinga ni lâ oko ape. Gouvernement alingbi ti mû na ala akobe, bongo nga na ndo ti lango, me peut-être ala yeke wara pëpe akobe so ala yeke te kozo. Ala so alondo na akodro so ndowa ayeke dä mingi alingbi ti gue na ndo so dê asara dä mingi na peut-être ala hinga ape ti yü abongo so alingbi na dê ni. Tongana ala londo na kete kodro, peut-être ala hinga ape ti sara kua na amasini so a yeke sara na akua ti yâ ti da.

⁹ Ambeni gouvernement aleke ambeni ye ti mû maboko na aréfugié alingbi na fini ndo so ala yeke dä. Ye oko, mingi ni na peko ti ambeni nze, aréfugié ni la ayeke bâ lege ti abezoin ti ala wani. Ye so alingbi ti duti ngangu mingi. Tara ti bâ aye so a lingbi ala manda ni legeoko: fini yanga ti kodro, fini ngobo nga na afini ndia na ndö ti aye tongana futango afacture ti wâ nga na impôt, andia ti guengo na ekole nga même fango lege na molenge. Mo lingbi ti kanga bê nga ti sara ye na nengo zo ti mû maboko na aita so ayeke na yâ ti amara ti kpale so?—aPhil. 2:3, 4.

10. Tongana nyen la e lingbi ti kpengba mabe ti aréfugié na ngoi so ala si? (Bâ foto so ayeke na tongo nda ti article so.)

¹⁰ Na ambeni ngoi, azo ti gouvernement asara si a yeke ngangu na aita ti e so ayeke aréfugié ti wara terê na aita ti ndo so ala yeke dä. Ambeni ndokua so gouvernement azia na sese azia mbeto na yâ ti aita ti e ala tene ala yeke zia lege ti mû maboko na ala. Peut-être ala tene so ala yeke zia ala ngbâ na yâ ti kodro ni ape tongana ala ke ti sara akua so akanga lege na ala ti gue na abungbi. Ndali ti so mbeto asara ambeni nga ala bâ so zo ti mungo maboko na ala ayeke dä ape, ala sara akua so. Tongaso, a lingbi e sara ye hio ti wara aita ti e so ayeke aréfugié hio na peko ti so ala si. Ala bezoin ti bâ so e pensé na ala. Tongana e bâ mawa ti ala nga e sara ambeni ye ti mû maboko na ala, a yeke kpengba mabe ti ala.—aProv. 12:25; 17:17.

11. (a) Nyen la aréfugié abezoin ni na tongo nda ni? (b) Tongana nyen la aréfugié alingbi ti fa singila ti ala?

¹¹ Na tongo nda ni, e lingbi ti mû na aita ti e kobe, bongo wala ambeni ye so ala bezoin ni. c Même ambeni kete ye so e sara, na tapande ti mû cravate na mbeni ita-koli, alingbi ti sara ye ti nzoni mingi. Aréfugié ayeke ye pëpe ti hunda ye mingi na aita me ala yeke kiri singila ndali ti aye so amba ti ala asara na ala. Ye so ayeke zia ngia na bê ti aita so amû na ala ye. Ye oko, a yeke kota ye ti tene aréfugié agi ti bâ lege ti abezoin ti ala ala wani. Tongana ala sara tongaso, a yeke mû maboko na ala ti ngbâ ti bata nengo ti ala nga ti duti na nzoni songo na aita (2 aThes. 3:7-10). Me ala yeke na bezoin ti tene e sara ambeni ye ti mû maboko na ala.

12, 13. (a) Aye wa la e lingbi ti sara ti mû maboko na aréfugié? (b) Fa mbeni tapande ni.

¹² E bezoin pëpe ti duti na gbâ ti nginza si e mû maboko na aréfugié. Me ye so ala bezoin ni mingi ayeke ngoi ti e nga ndoye so e yeke fa na mbage ti ala. Na tapande, mo lingbi ti fa na ala tongana nyen ti mû bus wala taxi wala ti vo anzoni kobe so ngere ni akpengba ape. Mo lingbi nga ti fa na ala tongana nyen ti wara ambeni gbakuru ti sara na kua wala tongana nyen la ala lingbi ti manda ambeni kode ti kua so alingbi ti mû maboko na ala ti wara nginza lakue. Mbeni nzoni ye so mo lingbi ti sara ayeke ti mû maboko na ala ti bâ so ala yeke membre ti fini congrégation ti ala. Tongana lege ayeke dä, hunda na ala wala mo lingbi ti wara ala ti ga na abungbi. Mo lingbi ti fa na ala  nzoni lege ti fango tënë na yâ ti territoire ni nga mo lingbi ti fa tënë legeoko na ala.

¹³ Na ngoi so ambeni maseka osio so ayeke aréfugié asi na yâ ti mbeni congrégation, a-ancien nde nde asara ambeni ye ti mû maboko na ala. Ala fa na ala ti kpe na oto, ti pika mbeti na ordinateur nga tongana nyen ti gi kua. Ala fa nga na ala tongana nyen ti leke yâ ti kapa ti ala tongaso si ala lingbi ti zia kua ti Jéhovah kozo na aye ti ala (aGal. 6:10). Kete na pekoni, ala osio kue aga pionnier. Ndali ti so a-ancien amû maboko na ala nga so ala wani asara ngangu ti zia aye na gbele ala ti si dä na yâ ti kua ti Jéhovah, ala ga aChrétien so akpengba me pëpe azo ti dunia ti Satan.

14. (a) A lingbi aréfugié adö sese na nyen? (b) Fa mbeni tapande ni.

¹⁴ Legeoko tongana tanga ti aChrétien kue, aréfugié ayeke na bezoin ti dö sese na aye so alingbi ti pusu ala ti zia aye ti sese kozo na songo ti ala na Jéhovah. d Lije, so e sara tënë ti lo fade, nga na aita ti lo adabe ti ala na aye so babâ ti ala afa na ala na ndö ti mabe même na ngoi so ala yeke kpe lani. Ala tene: “Kete wungo ti aye so e yô ni na so e yeke na bezoin ni ape, lo mû ni oko oko lo bi na ngonda. Na nda ni, lo yô bozo so yâ ni ayeke senge na nduzu nga na ngia na yanga, lo tene: ‘Ala bâ ni? Ye kue so ala bezoin ni la.’”—Diko 1 Timothée 6:8.

15, 16. (a) Tongana nyen la e lingbi ti kpengba mabe ti aita ti e? (b) Tongana nyen la e lingbi ti dë bê ti ala?

¹⁵ Aréfugié abezoin mingi ti tene a dë bê ti ala nga a kpengba ala na lege ti Bible ahon kobe na bongo (Mat. 4:4). A-ancien alingbi ti mû maboko na aréfugié ti wara ambeti na yanga ti kodro ti ala nga ti wara aita so ayeke tene yanga ti kodro ti ala. A lingbi aréfugié mingi azia lani afami ti ala, ndo so ala yeke dä nga na acongrégation ti ala ala hon. Ala bezoin ti hinga so Jéhovah aye ala nga lo bâ mawa ti ala na lege ti amba ti ala aChrétien. Tongaso ape, ala lingbi ti gue na mbage ti afami ti ala wala azo ti kodro ti ala so ayeke aTémoin ape so angobo ti ala nga na aye so asi na ala ayeke oko (1 aCor. 15:33). Tongana e sara si ala bâ so ala yeke membre ti congrégation, e yeke sara kua legeoko na Jéhovah ti “bata awande”.—Ps. 146:9.

¹⁶ Jésus na sewa ti lo alingbi lani ti kiri na  kodro ti ala ape na ngoi so azo so agi ti sara ye ti ngangu na ala angbâ lani ti komande. Ndali ti mara ti araison so, peut-être aréfugié alingbi pëpe ti kiri na ndo ti ala. Ye oko, peut-être ambeni aye pëpe ti kiri na ndo ti ala. Na ndö ni, tongana ti so Lije atene, “mingi ti ababâ na amama so abâ azo ti sewa ti ala na ngoi so a bungbi lani na ala na ngangu wala a fâ ala alingbi pëpe ti kanga bê ti kiri na amolenge ti ala na ndo so aye ni so asi dä lani.” Ti mû maboko na ala so aye tongaso asi na ala, aita so ayeke na akodro so a yeke yamba aréfugié abezoin ti ‘hinga ti zia terê ti ala na place ti mba ti ala, ti ye terê na popo ti ala na yengo terê ti aita, ti bâ mawa ti mba mingi nga ti sara terê ti ala kete.’ (1 Pi. 3:8). Aye ti ngangu so a sara na ambeni réfugié asara si ala ye ti duti na popo ti azo ape nga peut-être kamene asara ala ti sara tënë na ndö ti pasi so ala bâ, mbilimbili tongana amolenge ti ala ayeke na terê ti ala. Hunda terê ti mo: ‘Tongana mbi la mara ti ye so asi na mbi, mbi ye ti tene a sara ye na mbi tongana nyen?’—Mat. 7:12.

17. Tongana nyen la fango tënë ti e adë bê ti aréfugié?

¹⁷ Aréfugié mingi laso alondo na akodro so akanga lege na kua ti e ti fango tënë. Grâce na aTémoin so ayapu na yâ ti akodro so aréfugié aga dä, aréfugié saki na saki ayeke mä “tënë ti Royaume” ti kozo ni (Mat. 13:19, 23). Mingi ti ala so “kungba ane ala” awara dengo bê na ngoi ti abungbi ti e nga hio ala tene: “Nzapa ayeke biani na popo ti ala.”—Mat. 11:28-30; 1 aCor. 14:25.

18, 19. Tongana nyen la e lingbi ti sara ye na ndara tongana e yeke fa tënë na aréfugié?

¹⁸ Azo so ayeke fa tënë na aréfugié abezoin ti “sara ye na hange” nga même ti tene “lê ti [ala] ahan”. (Mat. 10:16; aProv. 22:3). Kanga bê mo mä ala na ngoi so ala yeke fa na mo agingo bê ti ala, me sara tënë na ndö ti poroso ape. Sara ye alingbi na aye so filiale nga na akota zo ti ndo ni afa si mo zia fini ti mo wala ti amba ti mo na yâ ti kpale ape. Gi ti hinga ye na ndö ti abungbi ti nzapa ti ala nga na angobo ti ala nga bâ na nene ni abango ndo ti ala. Na tapande, azo ti ambeni kodro ayeke na fason so a lingbi awali ayü bongo alingbi na ni. Ni la tongana e yeke fa tënë na ala, a yeke nzoni e yü bongo na mbeni lege so ayeke son bê ti ala ape.

¹⁹ Legeoko tongana ti zo ti Samarie ti yâ ti toli ti Jésus, e ye ti mû maboko na azo so ayeke bâ pasi, même azo so ayeke aTémoin ape (Luc 10:33-37). Nzoni lege ti sarango ni ayeke ti fa nzoni tënë na ala. Mbeni ancien, so amû maboko na aréfugié mingi, atene: “A yeke kota ye ti fa na ala polele nga hio so e yeke aTémoin ti Jéhovah nga so kozo ye so e yeke sara ayeke ti mû maboko na ala na lege ti yingo, me pëpe ti mû na ala aye ti sese. Tongaso ape, ambeni alingbi ti bungbi oko na e gï ti wara aye na maboko ti e.”

20, 21. (a) Tongana e fa na aréfugié so e ye ala, aye ti nzoni wa ayeke ga na pekoni? (b) E yeke bâ ande nyen na yâ ti article ti peko?

²⁰ Tongana e fa na “awande” so e ye ala biani, a yeke ga na aye ti nzoni. Mbeni ita-wali atene so sewa ti lo akpe Érythrée so a sara aye ti ngangu na azo dä. Amolenge ti lo osio asara lango miombe na lege na yâ ti désert, na pekoni ala si na Soudan na ala fatigué mingi. Ita-wali ni atene: “Aita ti kâ asara ye na ala tongana atâ fami ti ala, ala mû na ala kobe, bongo, ndo ti lango nga ala mû na ala nginza ti futango na lege. Azo wa la alingbi ti yamba awande na ndo ti ala gï ndali ti so ala na ala avoro Nzapa oko? Gï aTémoin ti Jéhovah oko!”—Diko Jean 13:35.

²¹ Ka ti gbâ ti amolenge so ala na ababâ na amama ti ala la aga? Na yâ ti article ti peko, e yeke bâ tongana nyen la e kue e lingbi ti mû maboko na ala ti sara na Jéhovah na ngia na bê.