Julya * apangwa kuti anagumana basa yadidi yakutsalakana tsisi ku Europa. Mbwenye pidafika iye kweneku iye amenywa mu ntsiku khumi mbathuswa kuti acibale ace adasala kunyumba mbadacitwa pyakuipa, buluka penepo iye akakamizwa toera kucita basa yaulukwali.

Patrau wankazi akhaphatira Julya akhali na mangawa akupiringana maeuro 40.000, * natenepa iye akhadikhira kuti Julya awine maeuro 200 peno 300 namasiku mabodzi. Julya alonga: “Kazinji kene ndanyerezera kuthawa, mbwenye ndikhagopa kuti panango iwo mbadacita pyakuipa acibale anga. Ine ndikhali pa nsampha.” Ninga Julya cifupi na mamiliyau manai a anthu asakwatwa ninga mabitcu toera kucita basa yaulukwali.

Cifupi na pyaka pikwi 4 nduli, m’phale unango akhacemerwa Zuze aguliswa na abale ace. Iye adzakhala bitcu ku Ejito panyumba ya mamuna wacidzo. Mwakusiyana na Julya, pakutoma Zuze nee akhatsalakanwa mwakuipa na patrau wace. Mbwenye mu ndzidzi udaphatwa Zuze na nkazi wa patrau wace toera kupita naye m’mabonde, iye akhonda. Natenepa nkazi ampambizira kuti ndiye adankakamiza toera kucita pyenepi, buluka penepo Zuze amangwa na maunyolo mbaikhwa n’kaidi.—Genesi 39:1-20; Masalmo 105:17, 18.

Zuze akhali bitcu mu ndzidzi wakale; Julya akhala bitcu mu seklu 21. Mbwenye onsene athabuswa na nsambo wakale wakukwata anthu mbaendeswa ku ubitcu, nsambo wakuti usacitisa anthu anango kukhala akupfuma, anango mbatsalakanwa mwakuipa.

Nkhondo ikhali njira yakukhonda nentsa toera kugumana mabitcu. Mwacitsandzo, Mambo wa ku Ejito Tutmés III akhadakwata Akanani 90.000 ninga mabitcu pidamala iwo kucita nkhondo. Aejito aphatisira mabitcu anewa toera kuphata mabasa akuwanga ninga kukumba ouro, kumanga matemplo na kuphola miseu.

 Utongi Waciroma, wakwatambo mabitcu azinji ku nkhondo, pontho mu dzidzi unango, ceneci cikhali cifuniro ca nkhondo. Anango asalonga kuti mu pyaka dzana yakutoma, hafu ya anthu a ku Roma akhali mabitcu. Aejito na Aroma azinji pikhali iwo mabitcu akhathabuswa kakamwe. Na thangwi ineyi, mabitcu akhaphata basa yakukumba ouro ku Roma akakhala maso basi ene pyaka 30.

Mukupita kwa pyaka, makhaliro a mabitcu nee acinja. Mu pyaka 1500 mpaka 1800, kucita malonda akukwata anthu ninga mabitcu mu Afrika toera kuenda kaagulisa ku Amerika kukhabweresa kobiri izinji. Lipoti ya UNESCO yalonga kuti cifupi na mamiliyau 25 na 30 a amuna, akazi na anapiana akhaguliswa ninga mabitcu. Anthu azinji afa mu ndzidzi ukhacita iwo ulendo mu Atlântico. Bitcu unango akhacemerwa Olaudah Equiano adapulumuka pa ulendo unoyu alonga: “Kukhuwa kukhacita akazi na kulira kwa ale akhafuna kufa, pikhacitisa anthu kugopa kakamwe.”

Mwakutsukwalisa, ubitcu nee ukhacitwa kale basi tayu. Mwakubverana na Organização Internacional do Trabalho cifupi na mamiliyau 21 a amuna, akazi na anapiana asapitiriza kuphata basa ninga mabitcu, mbalipwa pang’ono peno nee lipwa cinthu. Mabitcu a ntsiku zino asakakamizwambo toera kuphata basa yakuwanga ninga kukumba ouro, kuumba mabhuloko, kuphata basa n’nyumba zinacitirwa ulukwali na n’nyumba zinango za anthu apidzo. Maseze basa ya ubitcu nkhabe bverana na mwambo, mbwenye iyo isaoneka ninga ikuthimizirika.

Thangwi ya kuthabuswa, mabitcu azinji asawangisira toera akhale na ufulu. Mu pyaka dzana yakutoma Kristu mbadzati kubwera, nyankhondo Espártaco na mabitcu anango 100.000 akhafuna kupandukira Aroma, mbwenye acimwana. Mu seklu 18, mabitcu a ku ntsuwa ya Hispaniola apandukira mapatrau awo. Kuthabuswa kwa mabitcu mu ndzidzi ukhatceka iwo misale kwatomesa nkhondo ya pyaka 13 toera kumala. Pakumalisa nkhondo ineyi yacitisa kuti mu caka 1804 dziko ya Haiti ikhale na ntendere.

Mwakukhonda penula, kubuluka kwa Aisraeli mu Ejito, kukhali kusudzulwa mu ubitcu kwakudzumatirisa kakamwe m’mbiri ya anthu. Panango mamiliyau matatu a anthu—mbumba yonsene—akhadasudzulwa mu ubitcu ku Ejito. Mwandimomwene iwo akhadathema kukhala na ufulu unoyu. Bhibhlya isalonga kuti umaso wawo ku Ejito ukhali ‘wakusikimiza’ peno wakunentsa m’makhundu  onsene. (Eksodo 1:11-14) Ntsiku inango, Farao atonga kupha akhombwani Aisraeli toera mbumba ikhonde kunjipa.—Eksodo 1:8-22.

Kusudzulwa kwa Aisraeli kukhali kwakusiyana kakamwe na pidacitikirwa na anango thangwi iwo akhali na ciphedzo ca Mulungu. Natenepa, Mulungu alonga kuna Mose: ‘Ine ndinaenda kaaombola, thangwi ndisadziwa kuthabuka kwawo.’ (Eksodo 3:7, 8) Mpaka lero, pyaka pyonsene Ayuda asacita Paskwa toera kukumbuka ntsiku idabuluka iwo ku Ejito.—Eksodo 12:14.

Bhibhlya isalonga: ‘Yahova Mulungu wathu ndi wakulinganira,’ pontho iyo isalonga kuti Mulungu nee acinja. (2 Pya dziko ya Israele 19:7; Malakiya 3:6) Mulungu atuma Yezu toera ‘kupulumusa ali n’kaidi na kuacitisa kukhala aufulu.’ (Luka 4:18) Kodi pyenepi pisabveka kuti Yezu apulumusa mwaunyama mabitcu onsene? Nkhabe. Yezu atumwa toera kudzaombola anthu ku ubitcu wa madawo na kufa. Iye alonga: ‘Undimomwene unadzakusudzulani.’ (Jwau 8:32) Undimomwene udapfundzisa Yezu ukupitiriza kusudzula anthu lero munjira zizinji.—Onani bokosi yakuti “ Apulumuswa ku Ubitcu wa Ntundu Unango.”

Pidacitikira Zuze na Julya pisapangiza kuti Mulungu aapulumusa munjira zakusiyana. Toera kudziwa pidacitikira Zuze munakwanisa kuleri Bhibhlya pa Genesi kapitulu 39 mpaka 41. Pontho kuwangisira kwa Julya toera kukhala waufulu ndi kwakudzumisa kakamwe.

Pidathamangiswa Julya ku Europa, iye aenda ku Espanya. Kweneku iye agumanikana na Mboni za Yahova mbatoma kupfundza Bhibhlya. Nakuti iye akhali dzololo toera kucinja umaso wace, asaka basa inango mbaphemba nkazi akhaphatira iye basa toera abweze kobiri ikhafunika iye kulipa pa mwezi. Ntsiku inango, Julya amenyerwa ntokodzi na nkazi akhaphatira iye basa. Iye akhafuna kumpanga kuti akhonde dzudzumika na mangawa akhali na iye, pontho aphemba toera kulekererwa thangwi ya pikhadacitika. Thangwi yanji iye acita pyenepi? Thangwi iye akhadatomambo kupfundza Bhibhlya na Mboni za Yahova! Julya alonga: “Undimomwene usatisudzula munjira yakudzumatirisa.”

Yahova Mulungu atsukwala pidaona iye kuti mabitcu Aciisraeli ku Ejito akhatsalakanwa mwakuipa. Munjira ibodzi ene, iye asatsukwalambo lero angaona anthu mbakathabuswa. Toera kumalisa mitundu yonsene ya ubitcu, pasafunika kucitwa macinjo makulu pakati pa anthu. Mbwenye Mulungu asapikira kucita macinjo anewa. ‘Ife tikudikhira thambo ipswa na pantsi pano papswa, panakhala ulungami ninga mudapikirira Mulungu.’—2 Pedro 3:13