HARRIETMI 2006 watapi wañupurqan 175 watanpi. Harrietqa Galápagos islamanta huk tortugan karqan, chay animalqa Australia zoologicopin tiyarqan. Kawsasqanchismantaqa aswantaraqmi kawsarqan ichaqa huk kawsaqkunamantaqa pisillatan kawsarqan. Wakinmanta yachasun.

• Perlakunata ruwaq ch’urun 200 watata kawsan, chaytan ninku Finlandia nacionmanta estudiaq runakuna.

• Islandia nacionmanta ch’urun kawsan 100 watakuna mastaraq wakintaq 400 watakuna mastaraq.

• Waranqa watakunata kawsaq sach’akunapas kanmi, wakinmi unayta kawsaq pino, hatunkaray secuoya, hukkunapas.

Runakunataqmi ichaqa 80 otaq 90 watakunallata kawsanchis, chay animalkunamanta sach’akunamanta aswan allinña kashaspapas.

¿Allinchu chhayna pisi tiempolla kawsasqanchis icha atisunmanraqchu aswan unay kawsayta? Askha runan confianku cienciawan medicokunaq utilizanan imaymana maquinakunawan wiñaypaq wayna-sipaslla kawsayta tarinankupi.

Cienciaqa anchatapunin yanapakushan saludninchis allin kananpaq, medicokunaq imaymana maquinakuna utilizasqanta horqomuspanku. Huk revistan nin: “[Estados Unidos nacionpin] pisi runallaña wañushan contagiaq onqoykunawan otaq wawata onqokuspapas [...]. Wawakunapas 1960 watakunamantaqa aswan pisillañan wañushanku”, nispa. Ichaqa cienciaqa manan yanapawanchischu aswan unayta kawsanapaq, kaq revistallataqmi huk kutinpi chaymanta rimaspa nirqan: “Unayña estudiashanku chaypas kunankaman mana yachakunchu imarayku machuyapusqanchista. [...] Pruebakunata ruwaspan yachakun celulanchiskuna ukhupi imapas mana allinta llank’aqtin machuyapusqanchista”, nispa. Nillantaqmi: “Sichus machuyanchis celulanchiskuna ukhupi imapas mana allinta llank’aqtin chayqa, hayk’aqllapas atikunmanmi allichakuyta”, nispa.

Runakunaqa yachaytan munanku imarayku machuyasqanchista, machuyaqtinchis onqoykuna hap’iwasqanchismantapas, chaytan nikun epigenética nisqa. ¿Imatan chay estudian?

Celulanchiskuna ukhupin grabasqa kashan huk celulakunata imaynata kamakunanpaq. Chay grabasqa kaqmi yaqa llapan tarikun genoma nisqapi, chayqa ADN nisqan. Kay qhepa watakunapin wakin cientificokuna astawan estudiashallankutaq celulanchiskuna ukhunpi hukkuna sucedesqantapas, chay sucedesqankunan sutichakun epigenoma nispa. Epigenética nisqataq epigenomata estudian.

Epigenoma nisqapi kaqkunaqa hukniraymi ADN nisqamanta. ADN nisqaqa q’ewisqa otaq k’uyusqa escalera hinan, epigenomataq ADN nisqaman k’askasqa markachakuna hina. ¿Imatan ruwan epigenoma nisqa? ADN nisqapi willakuykunatan kamachin imaynan wasi hatarichiypi maestroqa llank’aqninkunata kamachin hinata. ADN nisqapi willakuykunatan kamachin “llank’anankupaq” otaq “mana llank’anankupaqpas” chayqa kanqa celulaq necesitasqanman hinan otaq imachus mikhusqanchismanta, imayna sientekusqanchismanta hukkunamantapas. Epigenética nisqapi chayllaraq imaymana tarisqankun biología nisqata astawanraq ñawparichishan, chaymi epigenoma nisqaman tunpashanku wakin onqoykunamanta machuyaymantapas.

Nessa Carey investigadoran nin: “[Epigenoma nisqamanmi] tunpakun locoyapuqkunaq onqoyninta, artritis reumatoide onqoyta, cancer onqoyta, unay tiempo nanaykunata huk onqoykunatapas, astawanqa machuyaytan apamun”, nispa. Chhaynaqa allinta estudiaspaqa tarinkumanmi ima hampillatapas saludninchista allinyachinanpaq, onqoykunata chinkachinanpaq chhaynapitaq astawan kawsasunman. Ichaqa manaraqmi chaykunaqa rikukunchu. Chaymi Carey nin: “Tukuy tiempon nishallanchis [ama machuyanapaqqa] askha verdurakunatan mikhuna ejerciciotataq ruwana nispalla, chay niyllapin muyurishanchis”, nispa.

¿Imaraykutaq unaytari kawsayta munanchis? ¿Imanaqtinmi wiñaypaq kawsayta munanchis? Huk periodicopas nirqanmi: “Lliw runan mana wañuyta munanchu, otaq wañuspapas kawsarimpuytan munanku, wañusqanku qhepaman huk ladopi kawsashallayta otaq huk cuerpopi kutimuytapas, ¿imaraykun chhaynata yuyaykunku?”, nispa. Chayta kutichinapaqmi yachasun imaraykupuni machuyasqanchista.

Unaymantañan askha runakuna chayta yachayta munarqanku. Wakintaqmi tapukunku imarayku wiñayta kawsanapaq hina kamasqa kasqanchista. ¿Kanchu sut’i kutichiy chay tapuyman?  Millonninpi runakunan “arí” nispa kutichinkuman, ¿imarayku? Bibliapi kutichiyta tarisqankurayku.

Qallariyninmantapachan Bibliaqa sut’ita willan animalkunamanta hukniray kasqanchista, chaytan Génesis 1:27 textopas nin, ‘Diosqa payman rikch’akuqtan runata kamarqan’ nispa. Runatan ruwarqan munakuyniyoq, yachayniyoq chanin kananpaq. Eclesiastés 3:11 texton nin: ‘Payllataq runaq sonqonman wiñay kasqanta churarqan’, nispa (Diosmanta Qhelqasqa). Wiñay kawsaq Diosqa runakunaq sonqonpin churarqan wiñay kawsayta munanankupaq.

Runaqa wiñaypaq kawsananpaq hinan kamasqa kashan. ¿Imaynapin chayta reparanchis? Hukninmi ñosqhonninchis imayna ruwasqa kasqan, chayqa imaymanata yachananpaq hinan kashan. Huk libron ñosqhonmanta onqoyninkunamantawan rimaspa nin: “Ñosqhonqa unayta imatapas yuyananpaq hinan, mana yupana atiytan chaykunata waqaychan”, nispa. Wañupunanchiskamaqa pisichallatan ñosqhonninchistaqa utilizanchis. Chaypin rikunchis wiñaypaq kawsanapaq Dios kamawasqanchista. Chhaynaqa, ¿imaraykun machuyaspa wañupunchis?

Ñawpa qharipas warmipas ch’uya cuerpoyoqmi karqanku atirqankutaqmi imatapas akllakuyta. Ichaqa mana allinta akllakuspan Kamaqninkuta qhepancharqanku (Génesis 2:16, 17; 3:6-11). * Chay mana kasukusqankuqa huchan karqan chaymi p’enqasqa llakisqa sientekurqanku, hinaspapas cuerponkun manaña ch’uyachu kapurqan hinan machuyaspanku wañupurqanku. 1 Corintios 15:56 textoq nisqan hina huchan wañuyta paqarichirqan.

Adán Evaq mirayninkuna kasqanchisraykun mana ch’uyachu nacerqanchis, herenciata hinan saqewarqanchis huchata. Romanos 5:12 texton nin: “Imaynan huk runallawan huchaqa kay pachapi qallarirqan, huchawantaq wañuypas rikhurirqan, chay hinallataqmi, wañuyqa llapa runaman chayarqan llapallan huchallikusqankurayku”, nispa.

¿Imatan chaymanta yachasunman? Manan hayk’aqpas cienciawanqa atikunmanchu wiñaypaq wayna-sipaslla kayta. Hucharayku wañuy kasqantaqa Diosllan atin tatichiyta allichaytapas, ichaqa ¿munanchu chay ruwayta? Arí munanpunin, chaytan Biblia sut’ita willan.

Diosqa huchatapas wañuytapas tukuchinanpaqmi Churinta kachamurqan ñoqanchisrayku wañunanpaq. ¿Imaynatan yanapawanchis Cristoq wañusqan? Payqa mana huchayoqmi nacerqan (1 Pedro 2:22). Chaymi wiñay kawsananpaq derechoyoq karqan, ichaqa huchanchisraykun wañurqan. Chhaynapin “askha runa kacharichisqa” karqanku (Mateo 20:28). Pisi tiempollamantan chay sacrificio ruwasqan tukuypi allinninchispaq kanqa, wakinkunan qatimuq textokunapi tarikun.

• “Diosqa anchatapunin runakunata munakurqan, chaymi sapan Churinta kachamurqan, pipas paypi iñiqqa [...] wiñay kawsayniyoq kananpaq” (Juan 3:16)

• “Diosqa wiñaypaqmi wañuytapas chinkachinqa, llapaq ñawinmantan waqaytapas ch’akichinqa” (Isaías 25:8)

• “Qhepallataña ch’usaqyachina awqaqa wañuymi” (1 Corintios 15:26)

• “Runakunawanñan Diosqa tiyan [...] paykunaq ñawinkumanta tukuy weqeta pichanqa, manan wañuypas kanqañachu” (Apocalipsis 21:3, 4)

Chhaynaqa, ¿atisunmanchu unaypaq kawsayta? Biblian sut’ita nin runaqa wiñaypaq kawsayniyoq kananta, chaymi hunt’akunqa kay pachapi mana allin kaqkunata Dios chinkachiqtin (Salmo 37:28, 29). Jesusqa chayta yuyaspan ladonpi warkusqa runata nirqan paywan paraisopi kananta (Lucas 23:43).

Wiñaypaq kawsay munasqanchisqa manan huchachu. Chhaynatan Diosqa kamawarqanchis, chay munasqanchistataqmi qowasunchis (Salmo 145:16). Ichaqa ñoqanchispas kallpachakunanchismi. Diospin iñinanchis, Hebreos 11:6 texton nin: “Pipas mana iñiyniyoq kaspaqa manan Diospa sonqonman chayaqtapuni ruwayta atinmanchu. Chhaynaqa, pipas Diosman asuykuqqa iñinanpunin Diospa kasqanta, Diosqa maskhaqninkunata saminchaq kasqantapas”, nispa. Iñiyqa manan creeyllachu aswanpas Bibliaq yachachisqan sut’i kasqanta reparaspa creeymi (Hebreos 11:1). Sichus chay hina iñiyniyoq kayta munanki chayqa, Jehová Diospa testigonkunata maskhay tiyasqayki llaqtapi otaq haykuy www.jw.org/quz nisqapi.