1. ¿Imamantan Jesús astawan rimaran wañuchinanku tuta?

WAÑUCHINANKU tutatan Jesús llakisqa kasharan qatikuqninkuna qhepaman imayna kanankumanta. Paykunaraykun Taytanmanta khaynata mañakuran: “Manan kay pachamanta paykunata horqonaykipaqchu mañakuyki, aswanpas saqramanta paykunata waqaychanaykipaqmi. Manan kay pachamantachu kanku, ñoqapas manallataqmi kay pachamantachu kani”, nispa (Juan 17:15, 16). Chhayna mañakusqanpin Jesusqa rikuchiran qatikuqninkunata anchatapuni munakusqanta. Manaraq chaykunata mañakushaspan qatikuqninkunata niran: ‘Manañan kay pachaqchu kankichis’ nispa, chaymi chay mañakusqanwan rikuchishallarantaq chay nisqan ancha chaniyoq kasqanta (Juan 15:19). Arí, Jesusqa manapunin munaranchu qatikuqninkuna kay pacha kawsaypi chhaqrukunankuta.

2. ‘Kay pacha’ nispa, ¿imamantan Jesús rimasharan?

² ‘Kay pacha’ nispa, ¿imamantan Jesús rimasharan? Satanaspa makinpi kaq llapa runakunamantan, paykunaqa Jehová Diosmantan karunchasqa kanku, Satanás hinataq paykunallapaq munaq kanku, hatunchakuqtaq kankupas (Juan 14:30; Efesios 2:2; 1 Juan 5:19). Chayraykuchá Biblia nin: “Kay pacha kaqkunaman kʼaskakuyta munaqqa Diospa awqanmi kapun”, nispa (Santiago 4:4). Llapallanchismi munanchis Diospa munakuyninpi allin takyasqa kayta, chaymi allinta yachananchis kay pacha kawsaypi mana chhaqrukuspa kawsayta. Chaypaq qhawarisun kay phisqa yanapaykunamanta: Cristoq makinpi kaq Diospa Reinonpaqmi llankʼana manataqmi política nisqapi chhaqrukunachu, kay pacha espíritu contra  qaqata sayana, allin hapʼiq pʼachawan pʼachakuna, necesitasqallanchiswan kawsana, Diospa qosqan tupapakuna pʼachawantaq churakuna.

3. a) ¿Imaynatan Jesús kay Hallpʼapi kashaspa qhawariran política nisqata? b) ¿Imarayku akllasqa cristianokunata Biblia nin Cristoq rantinpi kaqkuna, nispa? (Willakuyta qhawariy.)

³ Jesusqa Diospa Reinonpin kamachikamunqa, chaymi payqa mana política nisqapi chhaqrukuranchu aswanmi chay Reinomanta predicaspa puriran (Daniel 7:13, 14; Lucas 4:43; 17:20, 21). Chaymi Poncio Pilato kamachikuqta niran: “Qhapaqsuyuyqa [reinoyqa] manan kay pachamantachu”, nispa (Juan 18:36). Qatikuqninkunaqa paypa ejemplontan qatikunchis. ¿Imaynata? Reinota kamachikuq Jesucristotawan yanapakuspa, hinallataq chay Reinomanta teqsimuyuntinpi predicaspa (Mateo 24:14). Chaymi Pablo kayta qelqaran: “Chay hinaqa, Cristoq rantinpi willanaykupaq [“embajador”, NM] churasqan kayku [...] Cristoq sutinpin qankunata valekuykiku: Dioswan allipunaychis”, nispa (2 Corintios 5:20). *

4. ¿Imakunapin cheqaq cristianokuna rikuchinku Diospa Reinonpaq huntʼaq kasqankuta? ( Ñawpa cristianokunaqa manan pimanpas sayapakurankuchu nisqa recuadrota qhawariy.)

⁴ Embajador nisqakunaqa suyunpi kamachikuqpa rantinpin huk suyupi kanku. Chaymi chay embajador nisqakunaqa mana chhaqrukunkuchu llankʼasqanku suyupi ima ruwaykunamanpas. Aswanmi suyunkurayku llankʼanku. “Hanaq pachapi llaqtayoq” cristianokunapas kaqllatataqmi ruwanku (Filipenses 3:20). Chay cristianokunaqa tukuy sonqowanmi Reinomanta willashanku. Chaywanmi waranqanpi kaq ‘wak ovejakunata’ yanapanku Dioswan allipunasqa kanankupaq (Juan 10:16; Mateo 25:31-40). Chay ‘wak  ovejakunapas’ hanaq pachapaq akllasqa cristianokunaq umallisqanmi Cristoq kamachisqanta huntʼashanku. Iskaynin tʼaqan huk michiqllayoq kanku, paykunan Reinorayku llankʼashanku manataqmi chhaqrukunkuchu política nisqapipas (leey Isaías 2:2-4).

5. ¿Imapin hukniray ñawpa tiempopi Israel suyu kay tiempopi Diospa llaqtanwan, chayrayku imapi tarikunku cristianokuna?

 ⁵ Qhawarisqanchis hina cristianokunaqa Jesuspa kamachikusqantan kasukunchis ichaqa manan chayraykullachu polí­tica nisqamanta karunchakunchis. Ñawpa tiempopi israelitakunaqa Diospa qosqan huk suyullapin tiyaranku. Ñoqanchismi ichaqa teqsimuyuntinpi chʼeqerisqa tiyanchis (Mateo 28:19; 1 Pedro 2:9). Chayrayku, ¿imataq sucedenman mayqen suyupi kamachikuqmanpas sayapakuqtinchis? Cristianokuna huk hinalla kasqanchismi peligropi kanman hinallataq Reinomanta llapa runaman willasqanchispas (1 Corintios 1:10). Hinaspapas guerra qallariqtinqa iñiqmasinchiskuna munakunanchismantaqa paykunawanmi wañuchinakusunman (Juan 13:34, 35; 1 Juan 3:10-12). ¡Chaychá Jesusqa qatikuqninkunata kamachiran ama maqanakunankupaq, aswanqa awqankuta munakunankuta! (Mateo 5:44; 26:52; “ ¿Sayapakushanichu pimanpas?” nisqa recuadrota qhawariy.)

6. ¿Imaynatan Jehová Diosman qokuq cristianokuna qhawarinchis Cesarpa kaqta?

⁶ Chaymantapas cheqaq cristianokunaqa Jehová Diosmanmi qokunku, manan huk suyumanchu, manan runakunamanchu, nitaq mayqen institución nisqamanpaschu. Chaymi 1 Corintios 6:19, 20 texto paykunamanta nin: “Qankunaqa manan cuerpoykichispa dueñonchu kankichis. Diosmi preciowan rantirqasunkichis”, nispa. ‘Cesarmanña’ qonku paypa kaqta —respetota, impuesto pagayta, kasukuytawan— chaypas, ‘Diospa kaqta Diosman’ qoymi paykunapaqqa aswan allin (Marcos 12:17; Romanos 13:1-7). ‘Diospa kaqninkunapin’ kashan: yupaychay, tukuy sonqowan munakuy, kasukuy, paypaq huntʼaq sonqo kay, wañunanchis kaqtinpas payrayku wañuypiwan (Lucas 4:8; 10:27; leey Hechos 5:29; Romanos 14:8).

7, 8. ¿Iman ‘kay pacha espíritu’? ¿Imaynatan mana kasukuq runakunata “kallpachashan”?

⁷ Iskay kaqpi, kay pachamanta tʼaqakuyqa millay espíritu  contra qaqata sayaymi. Pablon kayta qelqaran: “Ñoqanchisqa manan kay pacha espiritutachu chaskirqanchis, aswanpas Diosmanta kaq Espiritutan chaskirqanchis”, nispa (1 Corintios 2:12). Éfeso llaqtapi cristianokunatapas kaytan niran: “Chay tiempopin [...] purirqankichis, kay pachaq purisqanta qatikuspa, wayrapi atiyniyoq espirituq kamachikusqanta kasukuspa, chay espiritun kunan kallpachashan Diosta mana kasukuqkunata”, nispa (Efesios 2:2, 3).

⁸ ¿Iman chay ‘wayra’ otaq espíritu? Chayqa mana rikuna kallpan, chaymi runakunata mana allinman tanqan. ¿Imaynata? Jehová Diosta mana kasukunankupaqmi kallpachan, ‘aychaq millay munayninkunata, ñawiq rikusqan millay munapakuykunata’ munachispa (1 Juan 2:16; 1 Timoteo 6:9, 10). ¿Imaynapin chay espíritu “atiyniyoq”? Chay espíritu otaq kallpaqa huchasapa kasqanku tumpan runakunata urmachin, ruwasqanqa manan reparakunchu, manan haykʼaqpas samanchu, wayra hinataq tukuyneqpi kashan. ¿Imaynatan mana kasukuq runakunata “kallpachashan”? Runakunaq sonqonpi kaykunata wiñachispa: pay kikinku munakuyta, hatunchakuyta, mana kasukuyta, payllapaq kananta munayta, munasqanman hina kawsaytawan. * Chay wayran otaq espiritun pisi-pisillamanta Satanás hina kanankupaq runakunaq sonqonkupi millay kaqkunata wiñachin (Juan 8:44; Hechos 13:10; 1 Juan 3:8, 10).

9. ¿Imaynatan kay pacha espíritu yuyayninchispi sonqonchispipas saphichakunman?

⁹ ¿Saphichakunmanchu kay pacha espíritu sonqonchispi yuyayninchispipas? Mana makillachu kasunman chayqa saphichakunmanmi (leey Proverbios 4:23). Qallariypiqa manan reparakunchu. Chay millay espirituqa Jehová Diosta mana munakuq allin runaman tukuq runakunawanmi waqllichiwasunman (Proverbios 13:20; 1 Corintios 15:33). Waqllichiwallasunmantaqmi: mana allin qelqakunawan, Internet nisqapi millay qhelli ruwaykunawan otaq Diospa llaqtanmanta tʼaqakuqkunaq  qelqankunawan, mana allin qʼochukuykunawan, atipanakunapaq pukllaykunawan, Satanaspa munayninman otaq kay pachaq ruwayninkunaman tanqaq runakunapiwan.

10. ¿Imatan ruwananchis kay pacha espíritu contra qaqata sayanapaq?

¹⁰ ¿Imatan ruwananchis kay pacha espíritu contra qaqata sayanapaq, chhaynapi Diospa munakuyninpi allinta takyanapaq? Chaypaqqa Jehová Diospa tukuy qowasqanchistan chaskikunanchis santo espirituntataq mañakushanallanchis.  Saqrapas kamachikusqan pachapas atiyniyoqmi, Jehová Diosmi ichaqa tukuy atiyniyoq (1 Juan 4:4). Chaymi paymantaqa manapuni haykʼaqpas karunchakunanchischu aswanmi mañakushanallanchis.

11. ¿Imaynatan kay pacha runakuna pʼachakunku?

¹¹ Chay espirituq kallpachasqanqa rikukullantaqmi runakunaq pʼachakusqanpi. Askha suyukunapin runakuna manaña allintachu pʼachakunku. Chaymi televisionpi llankʼaq runa kay hinata niran, sipaskunapas rabona warmikuna hinan pʼachakunku chaymi rabona warmikunaqa manaña yachanqakuchu qharikuna qhawarinanpaq imayna pʼachawan churakuyta, nispa. Chaykunata qhawarispan noticiata willaqkuna nillankutaq, “mana pʼenqakuspa yaqa qʼalalla puriq warmikuna” hinan erqekunapas pʼachakuyta qallarishanku, nispa. Chaymantapas kallantaqmi mana hapʼiq pʼachawan, millay pʼachawan, qhelli pʼachawan pʼachakuqkuna, chaywanmi rikuchinku kikinku mana munakusqankuta.

12, 13. ¿Ima kamachikuykunatan kasukunanchis pʼachakuyninchispi allichakuyninchispipas?

¹² Ñoqanchisqa Jehová Diospa munaynintan ruwanchis chaymi maytaña rispapas imata ruwaspapas chaypaq hina allinta pʼachakunanchis, limpio pʼachawan, allin hapʼiq pʼachawan. Tukuy ruwasqanchispin rikuchinanchis “iman pʼachakunata hinalla [“modestia”, NM] allin yuyaywan” pʼachakusqanchista, chaykunata ruwasqanchiswan ‘allinkunata ruwasqanchispiwanmi’ rikuchisun ‘Diosta yupaychaq [...] hinapuni kawsasqanchista’. ‘Diospa munakuyninpi allinta takyananchispaqqa’ manan runakuna qhawariwananchispaqchu pʼachakunanchis (1 Timoteo 2:9, 10; Judas 21). ‘Sonqonchispas sumaqchasqan kanan [...] [chaymi] Diospa ñawpaqenpiqa ancha chaniyoq’ (1 Pedro 3:3, 4).

¹³ Hinaspapas kaytan mana qonqananchischu, imayna allichakusqanchispi imayna pʼachakusqanchispin rikunqaku cheqaq cristianokuna kasqanchista. “Modestia” nisqa simiqa griego rimaymantan hamun, modestia nispan nikullantaq hukkunaq sientesqanta imatapas yuyaykusqankuta  respetayta. Chaymi munasqanchisman hina pʼachakunanchismantaqa hukkunaq conciencianta ñawpaqta qhawarinanchis. Ñoqanchispaqqa Jehová Diosta llaqtantawan allinta qhawarichiymi paypa kamachinkuna kasqanchista reqsichikuypiwanmi aswan chaniyoq kanan. Arí, ‘lliwtapas ruwananchis Diosta hatunchanapaq’ hinapunin (1 Corintios 4:9; 10:31; 2 Corintios 6:3, 4; 7:1).

14. ¿Ima tapukuykunatan tapukunanchis pʼachakunanchismanta limpio kananchismantapas?

¹⁴ Huñunakuyman rispa predicaq rispan astawanqa allin allichasqa limpio pʼachawan purinanchis. Chayrayku kaykunata tapukunanchis: “¿Imaynatan hukkuna qhawarishanku pʼachakusqayta? ¿Pʼenqakunkuchu ñoqamanta? ¿Munasqayman hinachu pʼachakushani, icha Diospa llaqtanpi llankʼaykunata chaskikunaypaq hinachu kallpachakushani?” nispa (Salmo 68:6; Filipenses 4:5; 1 Pedro 5:6).

15. ¿Imanaqtinmi Jehová Dios mana Bibliapi qelqachiranchu imayna pʼachakunamanta, imayna maqllikunamanta, imayna allichakunamantapas?

¹⁵ Jehová Diosqa manan Bibliapi qelqachiranchu imayna pʼachakunamanta, imayna maqllikunamanta, imayna allichakunamantapas. ¿Imarayku? Allinta yuyaykuspa ima ruwananchistapas kikillanchis akllakunanchista munasqanrayku. Arí, payqa munan iñiyninchispi allin poqosqa cristianokuna kananchistan, Bibliapi kamachikuykunata allinta tʼaqwispa ‘yuyayninchispi allinkaqta mana allinkaqta reparaq’ kananchistawan  (Hebreos 5:14). Astawanqa pay munakusqanchista runamasinchis munakusqanchistawan rikuchinanchistan munan (leey Marcos 12:30, 31). Chhaynaña kaqtinpas kanmi munay pʼachakuna akllarikuspa rantikunapaq. May suyukunapipas Jehová Diospa testigonkunaq hatun huñunakuyninkunapin rikukun sumaq pʼachasqa kusisqa cristianokunata.

16. ¿Imaynatan kay pacha espíritu churapakun Jesuspa yachachisqanman? ¿Imakunatan tapukunanchis?

¹⁶ Kay pacha espirituqa qʼotukuqllañan. Millonninpi runakunatan kallpachan qhapaq kayllata maskhanankupaq. Jesusmi ichaqa kayta niran: “Runaq kawsayninqa manan askha kaqniyoq kaspallachu allin kanqa”, nispa (Lucas 12:15). Jesusqa manan runakuna wakcha kanankutachu munaran nitaqmi harkʼaranchu imakunayoq kanankutapas. Ichaqa willaranmi ‘Diosta maskhaqkunalla’ necesitasqallankuwan kawsaqkunalla otaq espiritualpi kaqkunata ñawpaqta maskhaqkunalla  cheqaq kusikuyta qespichiytapas tarinankuta (Mateo 5:3; 6:22, 23). Chayrayku tapukunanchis: “¿Jesuspa yachachisqantachu sonqoypi hapʼikushani, icha ‘llullakunaq taytanwanchu’ qʼotuchikushani? ¿Imatan rikuchishani rimasqaywan, ruwasqaywan, qhepa tiempopaq imakuna munasqaywan, imayna kawsasqaywanpas?” nispa (Juan 8:44; Lucas 6:45; 21:34-36; 2 Juan 6).

17. ¿Ima saminchaykunatan chaskinku necesitasqallankuwan kawsaqkuna?

¹⁷ Jesusmi niran ‘yachayqa ruwasqankunawanmi reqsichikun’, nispa (Mateo 11:19). ¿Ima saminchaykunan kan necesitasqallankuwan kawsaqkunapaq? Ñawpaqtaqa, Jehová Diospa Reinonmanta willaypin thak kayta tarinku (Mateo 11:29, 30). Hinaspapas manañan imamantapas llakikunkuchu nitaq ñakʼarinkuchu (leey 1 Timoteo 6:9, 10). Imachus kapuqnillankuwan kawsasqankuraykun tiemponku kan familiankuwan kuska kanankupaq iñiqmasinkuwanpas kallpachanakunankupaq. Miskʼitan puñukunkupas (Eclesiastés 5:12). Runamasinkuta yanapanankupaq tiemponkutapas kaqninkutapas qosqankuwanmi aswan kusisqa kawsanku (Hechos 20:35). Chaymantapas ‘suyakuyninkun phoqchirinraq’, sonqonkupas thakpin kashan (Romanos 15:13; Mateo 6:31, 32). Qhapaq runaña kasunman chaypas chay saminchaykunataqa manan tarisunmanchu.

18. ¿Imaninmi Biblia awqanchiskunamanta, maqanakuyninkumanta, paykunawan imaynapi maqanakusqanchismantapas?

¹⁸ Sichus Diospa munakuyninpi allinta takyasun chayqa Satanasmantan pakaykusqa kasun, payqa manan munanchu kusisqa kawsananchista wiñay kawsayman aypananchistapas (1 Pedro 5:8). Pablon willaran ‘maqanakuypi’ tarikusqanchista, ichaqa “manan runawanchu maqanakunchis, aswanpas kamachikuqkunawanmi, atiyniyoqkunawanmi, kay laqhayaq pachapi kamachikuqkunawanmi, hanaqkunapi kaq mana allin espiritukunawanmi” (Efesios 6:12). Griego rimaypi ‘maqanakuy’ nisqa simiqa manan karumanta pakakuspalla maqanakuymantachu rimashan aswanmi uya-uyapura maqanakuymanta. Chaymantapas  hanaqkunapi awqanchiskunamanta rimaspan willan, ‘kamachikuqkunamanta’ ‘atiyniyoqkunamanta’ ‘laqhayaq pachapi kamachikuqkunamantawan’. ¿Imatan chay rikuchin? Supaykuna maqanakunankupaq allin allichasqa kasqankuta.

19. Willay cristianoq churakunan sapanka tupapakuna pʼachamanta.

¹⁹ Huchasapa runakunaña kanchis pisi kallpayoqkunaña kanchis chaypas atipasunmanmi maqanakuypi. ¿Imaynata? ‘Tupapakuna pʼachawan churakuspa.’ (Efesios 6:13.) Chay pʼachamantan Efesios 6:14-18 texto kayta willan: “Allintapuni sayashaychis, cheqaq-kaywan chumpiwan hina allin chumpiykusqa, chanin-kaywan fierro unkuwan hina churaykusqa. Usutʼasqa soldado hina listolla kashaychis thak-kay allin willakuykunata usqhaylla willamunaykichispaq. Astawanraqqa iñiyniykichista harkʼapakuna escudota hina hapʼiychis, chaywanmi saqraq llapa rawrashaq wachʼisqankunatapas thasnuyta atinkichis. Diospa qespichiyninwanpas cascowan hina churakuychis umaykichista harkʼananpaq, hinallataq Santo Espirituq espadantapas hapʼiychis, chay espadaqa Diospa Simin Qelqan. Diosmanta sapa pʼunchay mañakuychis tukuy rogakuywan valekuywan, Santo Espirituq yanapasqan”, nispa.

20. ¿Imapin hukniray kanchis kay pachapi soldadokunamanta?

²⁰ Espiritualpi tupapakuna pʼachaqa pakaykuwasunpunin, Jehová Diospa qoykuwasqanchis kasqanrayku. Chaypaqmi ichaqa churakushanallanchispuni chay pʼachawan. ¿Imarayku? Maqanakuypi kaq soldadokunaqa maqanakuy tukupuqtinqa samankun huk maqanakuy qallarinankama, ñoqanchismi ichaqa mana samaspa wañuy kawsay maqanakushanchis. Chay maqanakuyqa tukunqa Satanaspa kamachikusqan pachata Jehová Dios chinkachipuqtinmi, payta supayninkunatapas chinkay-chinkay ukhuman wikchʼuyapuqtin (Apocalipsis 12:17; 20:1-3). Sichus kunan huchayoq kayniykipi sonqoykiq millay munapayasqankunata atipanaykipaq kallpachakushanki chayqa kallpachakushallay. Llapallanchismi kallpachakunanchis cuerponchiswan kasuchikunapaq, chhaynapin Jehová Diospaq huntʼaq sonqo kasunchis (1 Corintios 9:27). Mana kallpachakushasunmanchu chayqa llakikunapaqmi kanman.

21. ¿Imakunata ruwaspallan atipasunman espiritualpi maqanakuyta?

 ²¹ Ñoqallanchismantaqa manan haykʼaqpas chay maqanakuypi atipasunmanchu. Chaymi Pablo yuyaychawanchis ‘Diosmanta sapa pʼunchay mañakunanchispaq’. Hinaspapas Jehová Diospa kunkantan uyarinanchis. ¿Imaynatan uyarisunman? Simin Qelqata tʼaqwispa, huñunakuykunapi espiritualpi maqanakuqmasinchiskunawan huñunakuspa. Arí, chay maqanakuypiqa manan sapallanchischu kashanchis (Filemón 2; Hebreos 10:24, 25). Chaykunata ruwashallasun chayqa atipasunmi chay maqanakuypi, allin preparasqataqmi kasun iñiyninchis contra hatariqkunaman kutichinanchispaq.

22, 23. a) ¿Imaraykun iñiyninchismanta allinta kutichinapaq allin preparasqa kananchis? ¿Ima tapukuykunatan tapukunanchis? b) ¿Imamantan qatimuq capitulopi yachasun?

²² Jesusmi niran: “Runakunaqa cheqnikusunkichis manaña kay pachaqchu kasqaykichisrayku”, nispa (Juan 15:19). Chaymi cristianokunaqa allin preparasqa kashananchis llampʼu sonqowan respetowan iñiyninchismanta allinta kutichinapaq (leey 1 Pedro 3:15). Chayrayku kaykunata tapukunanchis: “¿Yachanichu imarayku Jehová Diospa testigonkuna mana chhaqrukunchischu kay pacha runakunaq ruwasqanpi? ¿Cheqaqpaqchu qhawarini kay pacha ruwaykunapi mana chhaqrukunapaq Bibliaq nisqanta huntʼaq kamachiq nisqantapas? Jehová Diosmanta rimaspa, ¿rikuchinichu paypa munasqanman hina ruwasqaymanta kusisqa kasqayta?” nispa (Salmos 34:2; Mateo 10:32, 33; 24:45; Juan 17:17).

²³ Satanasqa imaymana toqllakunawanmi kay pachaq ruwayninkunapi urmachiyta munawanchis. Ñawpaqpi yachasqanchis hina millay qʼochukuykunatan paqarichin urmachiwananchispaq. ¿Iman yanapawasun allin qʼochukuykunata akllakunapaq chhaynapi kallpachasqa allin concienciayoq kananchispaq? Chaymanta qatimuq capitulopi yachasun.