1-3. a) ¿Maypi kashaspan wañurqan Eutico? b) ¿Imatan ruwarqan apóstol Pablo, imaynatan chaypi kaqkunatapas yanaparqan?

 PABLOQA Troas llaqtapin kasharqan, chaypin altos cuartopi juñunakusharqanku. Chaypiqa askhan runakuna kasharqan, kuska tutañan kasharqanpas. Pabloqa mana sayaspan rimashallarqan, payqa yacharqanmi manaña kutimunanta, chaymi iñiqkunata kallpachayta munasharqan. Chaypiqa askhan mecherokunapas k’anchasharqan, chhaynaqa q’oñichá kasharqan chay cuartoqa. Chaypin juj ventanapi Eutico sutiyoq wayna tiyasharqan. Chaypin payqa Pabloq rimashanankama pisi-pisimanta puñuywan aysachikusharqan. Chhaynapin secota puñurapurqan. Chayllamanmi qonqaylla kinsa piso altosmanta pampaman pasaykamurqan.

² Lucasqa doctortaq karqan chayqa apuraychá lloqsirqan Euticota yanapaq. Pay kikinmi qelqasqanpi willarqan: “Wañusqatañan paytaqa oqarirqanku”, nispa. Arí, Euticoqa wañusqan kasharqan (Hech. 20:9). Ichaqa juj milagron chaypi pasarqan. Apóstol Pablon uraykuspa payman k’umuykurqan, abrazaykuspataq nirqan: “Ama llakikuychischu, payqa kausashanmi”, nispa. ¡Pablon Euticota kausarichipurqan! (Hech. 20:10).

³ Chaypin rikukurqan imaynas Pablopi Diospa atiynin kasharqan chayta. Manan Pablochu juchayoq karqan Eutico wañunanpaqqa, ichaqa manan munarqanchu chay munay p’unchay mana allin jina yuyarisqa kananta, nitaqmi munarqanchu Euticoq wañusqan causa pipas Diosta saqepunanta. Euticota kausarichispan Pabloqa chaypi iñiqkunata sonqochasharqan kallpachasharqan ima, yanaparqantaqmi Diosmanta willashanallankupaq. Payqa valorarqanmi runakunaq vidanta, chaychá nirqanpas: “Piqpa wañunanmantapas manapunin juchayoqchu kani”, nispa (Hech. 20:26). Noqanchispas Pablo jinapunin kananchis, chaymi kunan astawan paymanta yachasunchis.

4. ¿Ima sasachakuypin apóstol Pablo tarikurqan?

⁴ Iskay chunka yachachikuypi yachamusqanchis jina, apóstol Pabloqa Éfeso llaqtapi kashaspan mancharikunapaq jina sasachakuypi tarikurqan. Chay llaqtapi runakunan sinchita phiñakurqanku Diosmanta yachachisqanrayku. Ártemis diosata yupaychanankupaq qolqemanta idolokunata ruwaq runakunapas, sinchi ch’aqwatan jatarichirqanku. Paykunaqa chaykunata vendespan kausaqku, chaymi mana munarqankuchu apóstol Pablo chay llaqtapi Diosmanta willananta. Ichaqa manaña ch’aqwa kaqtinmi “Pabloqa iñiqkunata wajachimurqan, jinaspa paykunata kallpachaspa despedikapurqan, chaymantataq Macedonia provinciaman rirqan” (Hechos 20:1).

5, 6. a) ¿Jayk’a tiempon Macedonia llaqtapi apóstol Pablo karqan, imaynatan iñiqmasikunata yanaparqan? b) ¿Imaynatan apóstol Pablo iñiqmasikunata qhawarirqan?

⁵ Macedonia llaqtaman rishaspan apóstol Pabloqa Troas llaqtaman chayarqan. Chaypin juj ratu qhepakurqan Diosmanta willaspa, payqa chay llaqtapin Titowan tupayta munasharqan, Titoqa Corinto llaqtapin kasharqan (2 Cor. 2:12, 13). Ichaqa Tito mana chayamuqtinmi Pabloqa Macedonia ladoman purirqan. Chaypin qhepakurqan yaqa wata jina “chaypi kaq iñiqkunata allinta [kallpachaspa]” (Hech. 20:2). a Tiempowanqa Macedonia llaqtapin Titoqa apóstol Pablowan tuparqan. Chaypin willarqan Corinto llaqtapi iñiqkunaqa allintapuni ñaupaq kaq carta apachisqanta chaskikusqankuta (2 Cor. 7:5-7). Chay willakuykunata uyarispan apóstol Pabloqa juj cartatawan qelqarqan Corinto llaqtapi iñiqkunaman. Chay cartataqa iskay kaq Corintios sutiwanmi reqsikun.

⁶ Apóstol Pabloqa Éfeso llaqtapi kashaspapas Macedonia llaqtapi kashaspapas, allintan iñiqkunata kallpacharqan. ¡Chay ruwasqanqa may allinpunin karqan! Payqa manan fariseo runakuna jinachu jatunchakuspa jujkunata pisichaspa karqan, aswanmi payqa iñiqmasikunawan kuska kusisqa Jehová Diosta servirqan (Juan 7:47-49; 1 Cor. 3:9). Chaymantapas payqa manan jayk’aqpas iñiqkunamanta aswan allinpaqqa qhawarikuqchu. Ichaqa consejota qonan kaqtinqa mana manchakuspan qoq (2 Cor. 2:4).

7. ¿Imaynatan umalliqkunapas watukuq umalliqkunapas apóstol Pablo jina kankuman?

⁷ Kay tiempopi iñiq t’aqapi umalliqkunapas watukuq umalliqkunapas kallpachakunkun apóstol Pablo jina kanankupaq. Mayninpiqa mayqen iñiqpas imatapas mana allinta ruwashan chayqa yaqapaschá sut’ita imatapas ninanku kanqa, ichaqa kallpachaq jinan chaytaqa ruwananku. Paykunaqa manan juchachanankuchu aswanmi iñiyninkupi yanapananku. Askha watakunaña iñiq t’aqakunata visitaq juj watukuq umalliqmi nin: “Yaqa llapa iñiqkunan tukuy atisqankuta kallpachakunku imatapas allinta ruwanankupaq. Ichaqa mayninpi ima ruwasqankupas mana allin lloqsiqtinmi  mana atinankupaq jina qhawarikunku, mayninqa manchasqan kanku, mana valeqpaq jinan qhawarikunku”, nispa. Chhaynapi tarikuq iñiqkunata yanapanankupaqmi umalliqkunaqa kashanku (Heb. 12:12, 13).

8, 9. a) ¿Imaraykun Pablo mana Siria ladoman rirqanchu? b) ¿Imaraykun Pablota judiokuna nishuta cheqnikuqku?

⁸ Macedonia llaqtamantan Pabloqa Corinto llaqtaman rirqan, chaypin kinsa killa karqan. b Chaymantapachan Cencreas llaqtanta pasaspa Siria ladoman barcopi riyta munasharqan. Chaymantataq Jerusalenman chayayta munasharqan iñiqkunaman yanapaykunata apaykusqa (Hech. 24:17; Rom. 15:25, 26). c Ichaqa cambiananmi karqan imachus piensasqanta, juj ladontan kutipunan karqan. ¿Imarayku? Kutipunanña kashaqtinmi  yacharurqan “judiokuna payta wañuchinankupaq rimanakusqankuta” (Hech. 20:3).

⁹ Corinto llaqtapi judío runakunaqa cheqnikuqkun Pablotaqa, paykunapaqqa apóstata runa jinan karqan Pabloqa. Chaymantapas manan unayraqchu kasharqan sinagogankupi presidentenku Crispota Pablo iñiqman tukuchisqanqa (Hech. 18:7, 8; 1 Cor. 1:14). Chaymantapas juj kutinmi Pablota aparqanku Acaya provinciapi kamachikuq Galionman, chaypin imaymanamanta Pablota tumparqanku; Galionmi ichaqa mana paykunata kasurqanchu, chaywanmi chay judiokunaqa sinchita phiñakurqanku (Hech. 18:12-17). Chaychá chay judío runakunaqa Pablo Cencreas llaqtanta barcopi rinanta yacharuspa wañuchiyta munarqanku. ¿Imatan Pablo ruwanman karqan chay runakuna imachus ruway munasqankuta yacharuspa?

10. ¿Imaraykun nisunman “Pabloqa manan manchakuq kaspachu juj ladonta kutipurqan” nispa?

¹⁰ Pabloqa manan munarqanchu yuyaypi wañuy pataman churakuyta, manataqmi munarqanchu yanapay apasqanwan imapas pasananta. Chaymi payqa mana Cencreas llaqtaman jaykurqanchu, aswanmi maynintachus jamurqan chaynillanta kutipurqan. Chay Macedonia llaqtanta puriypas manan facilchu karqan. Chay ñankunapiqa kaqmi suwakuna, alojakuna wasikunapipas imaymanan pasaq. Chhaynaña karqan chaypas manan judío runakunaq trampanman jaykuyta munarqanchu. Chaymantapas manan payqa sapallanchu risharqan, paywan kuskan risharqanku Aristarco, Gayo, Segundo, Sópater, Timoteo, Tíquico, Trófimo ima (Hech. 20:3, 4).

11. ¿Imaynatan rikuchisunman Pablo jina kasqanchista, imatan yachasunman Jesusmantapas?

¹¹ Noqanchispas Pablo jinan kananchis, allin yuyaywanmi Diospaq llank’ayninchista aparinanchis. Wakin partekunapiqa askhamantan Diosmanta willaspa purinanchis, manataqmi sapallanchisqa maymanpas jaykunachu. Qatikachay qallariqtinpas manan comuntachu imatapas ruwananchis. Manapaschá chaykuna kanantaqa jark’ayta atisunchu, ichaqa manan yuyaypiqa ima mana allinmanpas churakunanchischu (Juan 15:20; 2 Tim. 3:12). Jesuspas chaypiqa allin ejemplotan qowarqanchis. Juj kutinmi Jerusalenpi kashaqtin runakunaqa rumikunata oqarikuyta qallarirqanku payta ch’aqeyta munaspanku. ¿Imatan Jesús ruwanman karqan? Bibliaq willasqan jina “pakakurqanmi jinaspa templomanta lloqsipurqan” (Juan 8:59). Chaymantapas juj kutinmi yacharurqan payta wañuchiy munasqankuta. ¿Imatan ruwanman karqan? Biblian nillantaq: “Jesusqa judiokunawan mana rikuchikuq jinallan puriq. Chaymantapas ch’inneq lado qayllamanmi ripurqan”, nispa (Juan 11:54). Rikusqanchis jina, Jesuspas manan comuntachu imatapas ruwaq; Diospa munayninchus karqan chayqa ayqekuqmi ima mana allinmantapas. Pay jinan noqanchispas kananchis (Mat. 10:16).

12, 13. a) ¿Imaynan iñiqkuna tarikurqanku Euticoq kausarimpusqanta rikuspa? b) ¿Iman kallpachan wañupuqniyoq runakunata?

¹² Pablopas compañeronkunapas kuskan Macedonia ladonta rirqanku. Ichaqa yaqachus jinan ñanpi t’aqanakunkuman karqan, Bibliaq willasqan jina Troas llaqtapin jujmanta tuparqanku. d Chaypin nin: “Jinaspa pisqa p’unchaypi Troas llaqtaman chayarqayku”, nispa (Hech. 20:6). e Chay Troas llaqtapin Pabloqa qallariypi willamusqanchis Euticotaqa kausarichirqan. ¡Maytachá chaypi iñiqkunaqa kusikurqanku Euticoq kausarimpusqanta rikuspaqa! Bibliapipunin nin: “Chaywanmi paykunaqa ancha kusisqa qhepakurqanku”, nispa (Hech. 20:12).

¹³ Kay tiempopiqa manañan chhayna milagrokunaqa kanñachu. Chhaynaña kanman chaypas, kausarimpuymanta yachaspankun wañupuqniyoq runakunaqa ancha kusisqa kanku (Juan 5:28, 29). Yachasqanchis jina, Euticoqa chaymantaqa wañupullarqanmi, paypas noqanchis jina juchasapa runan karqan (Rom. 6:23). Qhepaman kausarimpuq runakunan ichaqa manaña wañunqakuchu; llapankupaqmi wiñay kausay suyakuy kashan. Jesuswan kuska gobiernamuqkunaqa mana jayk’aq wañuy p’achawanmi churasqa kanqaku. Arí, wiñay-wiñaypaqmi kausanqaku (1 Cor. 15:51-53). Chhaynaqa “waj ovejakunapaqpas” janaq pachaman ripuqkunapaqpas kanmi razón kusisqa kanankupaq, llapankun wiñaypaq kusisqa kausanqaku (Juan 10:16).

14. ¿Imanirqanmi apóstol Pablo Éfeso llaqtapi umalliqkunata Mileto llaqtapi juñukuqtinku?

¹⁴ Pablowan compañeronkunawanqa Troas llaqtamantaqa Asón llaqtamanmi rirqanku, chaymantataq Mitilene, Quíos, Samos, Mileto llaqtakunaman. Pabloqa manaraq Pentecostés fiesta chayamushaqtinmi Jerusalén llaqtaman chayayta munasharqan, chaymi mana Éfeso llaqtanta pasaq barcomanchu seqarqan. Ichaqa chay llaqtapi umalliqkunatan wajachimurqan Mileto llaqtaman jamunankupaq (Hech. 20:13-17). Chaypin paykunata nirqan: “Qankunaqa allintan yachashankichis Asia provinciaman chayamusqaymantapacha imaynatachus qankuna ukhupi kausarqani chayta; noqaqa kamachi jinan ancha k’umuykukuywan waqaspa imaraq Señorta servirqani, chaymantapas judiokuna wañuchiyta munawasqankuraykun imaymana pruebakunapi tarikurqani. Yachallankichistaqmi imapas allinniykichispaq  kaqkunataqa mana upallakuspa qankunaman willasqayta, runa qayllapipas wasin-wasinpipas mana upallakuspa qankunaman yachachisqayta. Noqaqa judiokunamanpas griegokunamanpas llapankumanmi allintapuni yachachirqani juchankumanta pesapakuspa Diosman kutirikunankupaq, Señor Jesuspi iñinankupaqwan”, nispa (Hech. 20:18-21).

15. ¿Imaraykun allinpuni wasin-wasinta Diosmanta willay?

¹⁵ Kay tiempopiqa imaymana formapin Diospa simintaqa runakunaman chayachishanchis. Apóstol Pablo jinan maypichá runakuna kashanku chayman rinchis. Carrokunaq sayasqanman, askha runakunaq purisqan callekunaman, mercadokunaman ima. Chaykunataña ruwanchis chaypas, wasin-wasintan mastaqa runamasinchismanqa Diospa siminta apanchis. ¿Imarayku? Kinsa razonmi chaypaq kan. Juj, wasin-wasinta purispan rikuchishanchis imaynas Jehová Diosqa siminta llapa runakuna yachanankuta munasqanta. Iskaypi, Bibliamanta llapa yachay munaqkunatan wasinpipuni Diosmanta yachachikun. Kinsapi, chayta ruwaspan Diosmanta yachachiqkunaqa astawanraq kallpachakunku, astawanmi iñiyninkupipas wiñarinku. Diosta cheqaqtapuni serviqkunaqa mana manchakuspan kallpawan willashanku “runa qayllapipas wasin-wasintapas”.

16, 17. a) ¿Imaynatan Pablo rikuchirqan mana manchakuq kasqanta? b) ¿Imaynatan noqanchispas rikuchisunman pay jina kasqanchista?

 ¹⁶ Pabloqa manan yacharqanchu Jerusalén llaqtapi imapichus pay tarikunqa chayta. Chaytan chay umalliqkunaman willarqan, khaynatan nirqan: “Manan valorniyoqpaqchu vidaytaqa qhawarini, aswanmi imachus ruwanayta, Señormanta chaskisqay llank’aytawan junt’ayta munani, chay llank’ayqa Diospa ancha sumaq sonqo kayninmanta allin willakuykunata llapa runakunaman willaymi”, nispa (Hech. 20:24). Rikusqanchis jina, Pabloqa mana manchakuqmi karqan. Payqa manan munarqanchu ni onqoypas ni pipas ni imapas imachus ruwananta jark’anantaqa.

¹⁷ Kay tiempopi wakin iñiqkunapas imaymana llakipin tarikushanku, chaywanpas mana manchakuspan kallpawan chaykunata aguantashanku. Wakin partekunapiqa jark’asqa qatikachasqa iman kashanku. Wakintaq imaymana onqoywan, llakiq nit’isqan ima kashanku. Wayna-sipaskunapas imaymana sasachakuykunapin escuelankupi tarikunku. Noqanchispas yaqapaschá chhayna llakiq qatirisqan kashanchis. Ichaqa, imapiña tarikushanchis chaypas Pablo jinan manapuni imaraykupas Diospaq llank’ananchistaqa saqenanchischu. Aswanpas tukuy atisqanchistan ruwananchis “allintapunin Diospa gobiernonmanta” willamushanallanchispaq.

18. a) ¿Imaraykun Pablo nirqan “noqaqa manan piqpa wañunanmantapas juchayoqchus kani” nispa? b) ¿Imatan Éfeso llaqtapi umalliqkuna ruwananku karqan?

¹⁸ Rimayta tukushaspa jinan Pabloqa paypa ejemplonmanta willaspa chay umalliqkunaman imaymana consejota qorqan. Imaynas paywanqa manaña tupanankuchu karqan chayta willasqan qhepamanmi nirqan: “Noqaqa wajachimurqaykichis piqpa wañunanmantapas manapuni juchayoqchu kanaymanta kunan p’unchay testigo kanaykichispaqmi, noqaqa mana upallaspan lliutapuni qankunaman Diospa munayninmanta willarqaykichis”, nispa. Chaymantataq willarqan imaynas paykunapas mana juchayoqchu kankuman chayta, khaynatan nirqan: “Qankuna kikiykichista allinta waqaychakuychis, allinta qhawaychis llapa ovejakunatapas, paykuna qhawariq kanaykichispaqmi santo espirituqa churarqasunkichis, chhaynapi Diospa iñiq t’aqanta michinaykichispaq, payqa Churinpa yawarninwanmi chay iñiq t’aqata rantirqan”, nispa (Hech. 20:26-28). Chaymantapas willarqanmi imaynas paykuna “ukhumanta yarqasqa lobokuna jaykunan” karqan chayta. Imaynas chay lobokunaqa “q’ewisqata yachachispanku iñiqkunata qhepankuta aysananku” karqan chaytapas. ¿Imatan ruwananku karqan chaykunamanta waqaychasqa kanankupaq? Pablon nirqan: “Rijch’asqalla kashaychis, amapuni qonqankichischu kinsa watata tuta-p’unchay sapankaykichista waqasparaq yuyaychasqayta”, nispa (Hech. 20:29-31).

19. ¿Iman pasasharqanña Diospa llaqtanpi pachaj wata qayllapiña kashaqtinku, imaynan chay kashanman karqan iskay pachaj watapaq jina?

 ¹⁹ Pachaj wata chayamushaqtinqa ñan Diospa llaqtanpiqa kasharqanña “yarqasqa lobokuna”. 98 watapi jinan apóstol Juanqa nirqan: “Kunanqa askhaña rijurimunku Cristoq contranpi kaqkunaqa [...]. Paykunaqa noqanchis ukhumantan lloqsipunku, ichaqa manan noqanchis t’aqamantachu paykunaqa karqanku; noqanchis t’aqamantachus kankuman karqan chayqa, noqanchiswan kuskallachá kashankuman karqan”, nispa (1 Juan 2:18, 19). Iskay pachaj watapaq jinaqa ñan chay runakunaqa askhaña karqanku. Chay tiempokunapin rijurimurqan clero nisqa, chaykunaqa falso cristianokunan karqanku. Kinsa pachaj wata pasayta jinataq Romapi kamachikuq Constantino escribichirqan juj religionta jina. Chay religionta pusariqkunaqa imaymana panta yachachikuykunata costumbrekunata iman chaskirqanku, chhaynapin “q’ewisqata” yachachiyta qallarirqanku. Kay tiempopi yaqa llapa religionkunapas chay tiempopi pantasqa yachachisqankuman costumbrenkuman jinan ruwashanku.

20, 21. a) ¿Imaynatan apóstol Pablo rikuchirqan jujkunapi piensasqanta? b) ¿Imaynatan kay tiempopi umalliqkunapas rikuchinku Pablo jina kasqankuta?

²⁰ Apóstol Pabloqa jujniraymi karqan chay yarqasqa lobokunamantaqa. Payqa pay kikinmi llank’aq chhaynapi iñiqkunapaq ama gasto kananpaq. Payqa manan imatapas chaskinanraykuchu iñiqkunataqa serviq. Pay jina kanankupaqmi Éfeso llaqtapi umalliqkunatapas kallpacharqan. Paykunatan nirqan: “Tukuy imapin rikuchirqaykichis chhayna tukuy kallpawan llank’aspa necesitaqkunata yanapanaykichis kasqanta. Yuyallankichistaqmi Señor Jesuspa nisqantapas, paymi nirqan: Qoypin aswan kusikuyqa kan, manan chaskiypichu”, nispa (Hech. 20:35).

²¹ Kay tiempopi Diospa llaqtanpi umalliqkunapas Pablo jinan kanku. Juj religionkunapi umalliqkunan ichaqa ovejankuta aycha-aychantintaraq rutunku, imaymanankutan chayman riqkunata ch’utinku. Diospa llaqtanpi umalliqkunaqa tukuy sonqon “Diospa ovejankunata” michinku, mana imata mañakuspan sumaqta qhawarinku. Diospa cheqaq llaqtanpiqa manan campo kanchu jatunchakuqkunapaq ni ambicioso runakunapaqpas. Pipas “pay kikinta jatunchakuyta munaqqa” k’umuchisqan kanqa (Prov. 25:27). Arí, “jatunchakuq kayqa pisichasqa kaytan apamun” (Prov. 11:2).

22. ¿Imaraykun Éfeso llaqtapi umalliqkuna Pablota anchatapuni munakurqanku?

²² Apóstol Pabloqa sonqomantapunin Éfeso llaqtapi iñiqkunata munakurqan. Chaymi iñiqkunaqa apóstol Pablotaqa mayta munakurqanku, chaychá despedinakushaqtinkupas “llapanku khuyayta waqaykurqanku”. Paykunaqa “Pablota abrazaykuspan ancha munakuywan much’aykurqanku” (Hech. 20:37, 38). Noqanchispas anchatan valorananchis munakunanchis ima Pablo jina llank’aq hermanokunataqa; paykunaqa tukuy atisqankutan ruwanku iñiqkunata qhawarinankupaq. Kaypi yachasqanchismi sut’ita rikuchin imaynas Pabloqa “piqpa wañunanmantapas manapunin juchayoqchu kani” nispaqa mana yanqachu rimasharqan chayta (Hech. 20:26).