A3
¿Imaynatan Biblia kay tiemponchiskama chayamurqan?
Bibliata yuyaychaq Diosqa manan qelqachillarqanchu, mana chinkananpaqpas paymi waqaycharqan. Pay kikintaqmi kayta qelqachirqan:
“Diosninchispa rimasqankunan ichaqa wiñaypaq”(Isaías 40:8).
Manaña kunanqa kanchu qallariypi qelqakusqan hebreo, arameo rimaypi librokuna, a griego rimaypi librokuna chaypas, chay textoq nisqanqa cheqaqmi. Chhaynaqa, ¿imaynapin seguro kashanchis Bibliapi leesqanchis Diospa yuyaychasqan qelqawan kaqlla kasqanmanta?
DIOSPA PALABRAN MANA CHINKANANPAQ COPIAQKUNAMANTA
Ñaupa tiempopin Dios kamachikurqan hebreo rimaypi librokunata copiakunanpaq. b Israel suyupi reykunatapas Jehová Diosqa kamachirqanmi kamachikuy simita copiakunankupaq (Deuteronomio 17:18). Chaymantapas Leví runakunatan Diosqa kamachirqan “kamachikuy qelqata” waqaychanankupaq, llaqta runakunaman yachachinankupaqwan (Deuteronomio 31:26; Nehemías 8:7). Judío runakuna Babiloniaman apasqa kasqanku qhepamanmi rijurirqan soferim nisqa copiaqkuna otaq qelqaqkuna (Esdras 7:6, willakuy). Watakunaq pasasqanman jinan chay qelqaqkunaqa kinsa chunka isqonniyoq hebreo rimaypi librokunamanta askha qelqakunata copiarqanku.
Pachaj-pachaj watakunan qelqaqkunaqa chay librokunata copiarqanku. Jesuspa jamusqan qhepaman 500-1500 watakunapipas judiokunamanta masoretakuna nisqa juj t’aqa runakunan copiashallarqanku. Masoretakunaq copiasqanmanta aswan ñaupaq kaq qelqaqa Códice de Leningrado nispan sutichakun, chay qelqaqa 1008 otaq 1009 watakunapin qelqakunman karqan. Ichaqa 1950 watakunapi jinan Kachi qochapi tarisqa qelqakunapi Bibliamanta iskay pachaj iskay chunka qelqakunata tarikurqan. Chay qelqakunaqa Códice de Leningrado nisqamantapas waranqa watakuna ñaupaqninraqmi karqan. Kachi qochapi tarisqa qelqakunawan Códice de Leningrado nisqawan tupachispan yachakun Kachi qochapi tarisqa qelqakuna chhikan jujnirayña chaypas yachachikuyninqa kaqlla kasqanta.
¿Imanisunmanmi iskay chunka qanchisniyoq griego rimaypi librokunamanta? Chay librokunataqa Jesuspa apostolninkunan qelqarqanku wakin qatikuqninkunapiwan. Chaymantaqa qelqaq judiokuna jinan ñaupa tiempo cristianokuna chay librokunata copiarqanku (Colosenses 4:16). Wakin runakunaña Roma rey Diocleciano jina chay librokunata chinkachiyta munarqanku chaypas, waranqanpi ñaupa qelqakunan wakillanpas kay tiemponchiskunakama kashallan.
Ñaupa cristianokunaq qelqasqankuqa juj simikunamanpas t’ijrakurqanmi. Bibliaqa ñaupa tiempo armenio, copto, etiópico, georgiano, latín, siriaco simikunamanmi t’ijrakurqan.
T’IJRANAPAQ HEBREO, GRIEGO RIMAYPI QELQAKUNATA AJLLAKUSQANMANTA
Manan ñaupa tiempopi Bibliamanta copiasqa qelqakunaqa igual-llapunichu. Chhaynaqa, ¿imaynatan yachasunman imatachus qallariypi qelqakusqan nirqan chayta?
Kaypi yuyaykusun, juj profesormi kamachin pachaj alumnokunata juj libromanta copianankupaq. Sichus chay libro chinkapunman chayqa, alumnokunaq copiasqantan tupanachikunman imamantachus chay libro rimasharqan chayta yachanapaq. Yaqapaschá alumnokunaqa copiashaspa pantankuman, ichaqa manan llapankuchu kaqllapi pantankuman. Chhaynatan allin yachayniyoq runakunapas Bibliamanta waranqanpi wakin qelqakunata copiakunatapas tupanachispa repararqanku imapichus copiaqkuna pantarqanku chayta, imatapunichus qallariypi qelqakuna nirqan chaytapas.
“Mana iskayaspan nisunman, manan mayqen ñaupa tiempo ima qelqapas Biblia jinaqa k’apaqta copiakurqanchu”
Chhaynaqa, ¿iskayasunmanchu Bibliapi yachachikuykuna qallariypi jina kunanpas kaqlla kasqanmanta? Allin yachayniyoq William Green runan hebreo rimaypi librokunamanta nirqan: “Mana iskayaspan nisunman, manan mayqen ñaupa tiempo ima qelqapas Biblia jinaqa k’apajta copiakurqanchu”, nispa. Bibliamanta yachaq Frederick Bruce runapas griego rimaypi librokunamanta, Nuevo Testamento nisqamantan khaynata qelqarqan: “Nuevo Testamento qelqakunamanta pruebakunaqa aswan askhan yachaysapa runakunaq qelqasqankumantapas, chay qelqakunamantaqa manan pipas iskayanchu”, nispa. Qelqallarqantaqmi: “Sichus Nuevo Testamento qelqakuna común qelqakunalla kanman chaypas manan runaqa iskayanmanchu”, nispa.
Manaraq Jesús jamushaqtin 125-100 watakunamanta Kachi qochapi tarisqa qelqakunapi Isaías libromanta capítulo 40.
Waranqa watakuna qhepaman qelqasqa hebreo rimaypi qelqakunawanmi tupanachikurqan, chaypin yachakurqan yaqa kaqlla kasqanta, astawanqa wakin letrakunallatan cambiakusqa.
Jesuspa jamusqan qhepaman Códice de Alepo nisqa qelqapi Isaías libromanta capítulo 40. Chay qelqaqa 930 watakunamanta masoretakunaq ruwasqan qelqan.
Hebreo rimaypi qelqa: Hebreo rimaymanta t’ijrasqa inglés simipi Mosoq Pacha Biblia nisqa Bibliaqa (1953-1960), Rudolf Kittel runaq ruwasqan Biblia Hebraica nisqa hebreo rimaypi qelqawanmi yanapachikurqan. Chaymantapachan revisasqa hebreo rimaypi qelqakuna rijurimurqan (Biblia Hebraica Stuttgartensia, Biblia Hebraica Quinta), Kachi qochapi tarisqa qelqakunata wakin ñaupa qelqakunatapas t’aqwisqankuman jinataqmi ruwakamurqan. Chay allin ruwasqa hebreo rimaypi qelqakunaqa Códice de Leningrado nisqa qelqaman jinan textota ruwarqanku; Pentateuco samaritano, Kachi qochapi tarisqa qelqakuna, Septuaginta, tárgums, Vulgata, Peshitta nisqa qelqakunaq nisqantataq paginaq uranpi churarqanku. Kay Mosoq Pacha Biblia nisqata ruwakunanpaqqa Biblia Hebraica Stuttgartensia, Biblia Hebraica Quinta nisqa hebreo rimaypi Bibliakunatan t’aqwikurqan.
Griego rimaypi qelqa: 1853-1881 watakunapin allin yachayniyoq Brooke Westcott, Fenton Hort runakuna tupanachirqanku Bibliamanta wakin qelqakunata griego rimaypi k’apajta entiendekuq qelqata ruwanankupaq. 1950 watakunapi jinan Mosoq Pacha Bibliata ruwaqkunaqa chay griego rimaypi qelqawan yanapachikurqanku. Chaymantapas ñaupa tiempo papiropi qelqakunatan t’aqwirqanku (chay qelqakunaqa yaqapaschá Jesuspa jamusqan qhepaman 125-300 watakunamanta kanman). Chay qhepamanqa astawanmi papiropi qelqakuna rijurimurqan. Chaymantapas Nestle, Aland runakunaq ruwasqanku griego rimay qelqapipas, Sociedades Bíblicas Unidas nisqaq ruwasqanku griego rimay qelqapipas kashanmi chayllaraq t’aqwikusqan yachachikuykunaqa. Chay yachachikuykunaqa allinmi karqan kay Bibliata ruwakunanpaq.
Chay qelqakunata t’aqwispan sut’ita reparakurqan griego rimay librokunapi wakin versiculokunataqa qhepaman copiaqkuna yapasqankuta. Ñaupa tiempo King James Version nisqa Bibliapi, La Biblia del Oso nisqa Bibliapipas kashanña chay versiculokuna chaypas manan Diospa yuyaychasqanchu karqan. 1550 watakunapaq jinaqa ñan versiculokunayoqtaña Bibliakunataqa ruwakurqan. Chayraykun qhepaman lloqsimusqan yaqa llapan Bibliakunapiqa manaña chay textokunata churarqankuchu. Kaykunan chay textokuna: Mateo 17:21; 18:11; 23:14; Marcos 7:16; 9:44, 46; 11:26; 15:28; Lucas 17:36; 23:17; Juan 5:4; Hechos 8:37; 15:34; 24:7; 28:29; Romanos 16:24. Kay Bibliapiqa sapanka versiculokunapaqmi paginaq uranpi juj willakuyta churakurqan.
Chaymantapas, qallariypi qelqakusqan qelqakunapiqa manan kanchu Marcos 16:9-20 textokunaqa, chay capitulopi pisillapi tukukuyninpas. Manallataqmi kanchu Juan 7:53-8:11 textokunapas. Chayraykun kay Bibliapiqa chay versiculokunata mana churakurqanchu. c
Allin yachayniyoq runakunaq confiasqanku qelqakunata t’aqwispan inglés simipi Mosoq Pacha Biblia nisqa Bibliapi textokunata allichakurqan. Wakin ñaupa qelqakunapin Mateo 7:13 textopi nin: “K’illku punkunta jaykuychis, ama jatun punkuntaqa; chayninta jaykuq anchollaña jatun ñanqa wañuymanmi apan”, nispa. Ñaupaq ruwasqa Mosoq Pacha Biblia nisqa Bibliakunapiqa manan “jatun punku” palabraqa karqanku. Ñaupa qelqakunata allinta t’aqwispan yachakurqan chay palabrataqa qallariy qelqakunapi churasqankuta, chayraykun kay Bibliapipas churakurqan. Askha textokunataña allichapakurqan chaypas Diospa yachachikuyninkunaqa manan cambianchu.
Papiropi 2 Corintios 4:13-5:4 textokuna. Chay qelqaqa Jesuspa jamusqan qhepaman 200 watakunamantan.
a Kaymanta ñaupaqmanqa “hebreo rimaypi librokuna” nillasunmi.
b Chaytan ruwakullaqtaq qelqa k’uyukuna thantakuq kasqanrayku.
c Imaraykuchus chay versiculokunata mana churakurqanchu chayta astawan yachanaykipaq qhaway Traducción del Nuevo Mundo de las Santas Escrituras (con referencias) nisqa Bibliaq willakuyninkunata, chay Bibliaqa 1987 watapin lloqsimurqan.
