1, 2. Wakinkunaqa, ¿ima niyantan noviu kayanqan witsampaq?

 NOVIU këqa alläpa kushikuypaqmi. Capaz qampis piwampis reqinakuykanki. Tsënö kaptinqa, casakuyanqëkiyaq llapampis allilla yarqunantachi munanki. Tsëtam munayan llapan noviukunapis. Etiopïa nacionpita Tiina a jutiyoq panim kënö willakun: “Nunäwan o runäwan noviu kayanqä witsanqa alläpa shumaqmi karqan. Noqakunapaq imakuna mas välinqankunapaqmi parlayaq kayä, y hasta asikuyaqmi kayä. Noqa kuyanqänö kuyamaq nunata tariqa alläpa shumaqmi kashqa”.

² Holanda nacionpita Alessio jutiyoq wawqim kënö nin: “Noviu kayanqä witsan, warmïta reqiqa alläpa shumaqmi karqan. Peru höra höraqa imëkakunapam pasayaq kayä”. Këchömi yachakushun noviukuna imakunapa pasayanqanta y noviu kayanqan witsan kushishqa kayänampaq Bibliachö consëjukuna imanö yanapanqanta. Tsënöllam yachakushun wawqi panikuna imanö yanapayänampaq kaqta.

¿IMANÖTAN NOVIU KAYANQAN YANAPAKUN?

3. ¿Imanötan yanapakun noviu kayanqan? (Proverbius 20:25).

³ Noviu kayanqan alläpa shumaq kaptimpis, manam pöcu cäsupaqqa churayänantsu. Noviu kar-ran, casakuyänampaq o mana casakuyänampaqpis decidita puëdiyan. Casakuyanqan junaqqa, noviukunaqa Jehoväpa puntanchömi äninakuyan imëpis kuyanakuyänampaq y respetanakuyänampaq. Tsëta y maskunata manaraq äninakurninmi alliraq pensayänan (leyi Proverbius 20:25). Noviu kayanqanqa yanapan alli reqinakuyänampaq y casakuyänampaq o mana casakuyänampaq kaqta decidiyänampaqmi. Y manana noviu kayänampaq decidirqa,  manam pensayänantsu noviu kayanqan mana yanapakushqa kanqanta. Tsëpa rantinqa, allita decidiyänampaq yanapashqa kanqantam yarpäyänan.

4. Noviu kë imapaq kanqanta alli entiendirqa, ¿imatataq rurashuntsu?

⁴ ¿Imanirtan alli entiendinantsik noviu kë imapaq kanqanta? Tsëta alli entiendirqa, casakuyta mana pensëkarqa manam soltërukuna piwampis noviu këkaqnöna reqinakuyanqatsu ni ishkallanlla puriyanqatsu. Peru manam soltërukunallatsu tsëta entiendiyänan, sinöqa llapantsikmi. Këllaman pensarishun: wakinkunaqa pensayan noviu karninqa, obligädu casakuyänampaq kaqtam. Tsënö pensayanqanqa manam soltërukunata yanapantsu. Estädus Unïduspita Melïssa jutiyoq soltëra panim kënö nin: “Wakin turi nanakunaqa o ñañakunaqa alläpam noviu këkaqkunata exigiyan casakuyänampaq. Tsëmi wakin noviukunaqa mana comprendinakuykarpis noviulla sïguiyan. Y wakin soltërukunanam alläpa exigiyänanta mantsarnin piwampis noviu këta munayantsu”.

ALLI REQINAKUYË

5, 6. Noviu o novia këkaqkunaqa, ¿imakunatataq musyayänan? (1 Pëdru 3:4).

⁵ ¿Imaraq yanapashunki noviuykiwan o noviëkiwan casakuyta decidinëkipaq? Tsëpaqqa allim reqinakuyänëki. Capazchi manaraq noviu karnin reqiparqëkina. Peru noviu karninqa shonqunchö imanö nuna kanqantam alli reqinëki y manam shumaq kanqanllatatsu rikänëki (leyi 1 Pëdru 3:4). Tsë ninanqa Diosnintsikta rasumpa kuyanqanta, imanö kanqanta y imanö pensanqantam alli musyanëki. Y kë tapukuykunamanmi pensanëki: “¿Pëqa alli qowa o alli runa o alli warmitsuraq kanqa? ¿Comprendinakuyäshaqtsuraq?” (Prov. 31:26, 27, 30; Efes. 5:33; 1 Tim. 5:8). “¿Rasumpatsuraq shumaq tratanakuyäshaq y atiendinakuyäshaq? ¿Geniunta aguantashaqtsuraq?” (Rom. 3:23). b Y yarpänëkim, kushishqa kawakoq casädukunaqa manam imëkachöpis igual kayanqampitatsu, sinöqa problëmankunata arreglëta yachayanqampitam.

⁶ ¿Ima maskunatataq alli musyayänan noviu këkaqkuna o novia këkaqkuna? Alläpa kuyarninnaqa, manam imanö kanqanta musyëta puëdinkitsu. Tsëmi alläpa manaraq kuyarnin tapunëki imanö kawakuyta munanqanta, salor asuntuchö imanö këkanqanta, qellë asuntuchö imanö këkanqanta, ima problëmakunapa pasashqa kanqanta y tsë problëmarëkur  imanö sientikunqanta. Tsëkunapaq qallananllapitana parlëta puëdiyaptikiqa, allim kanman (igualaratsi Juan 16:12 textuwan). Peru noviu këta qallarllana tsëkunapaq parlëta mana puëdirqa, clärum ninëki tsë asuntukunapaq parlëta manaraq puëdinqëkita. Peru yarpänëkim, tsëkunata musyanqanmi noviuykita o noviëkitaqa yanapanqa qamwan casakunampaq o mana casakunampaq kaqta decidinampaq. Tsëmi tsë asuntukunapitaqa imë höra karpis parlayänëki.

7. ¿Imatataq noviu këkaqkuna rurayanman maslla reqinakuyänampaq? (Leyiri “ ¿Imatataq rurankiman noviuyki o noviëki karu markachö kaptinqa?” neq recuadruta y rikäri fötukunatapis).

⁷ ¿Ima maskunatataq noviu këkaqkuna rurayänan maslla reqinakuyänampaq? Imatapis mana pakëpam willanakuyänan, tapunakuyänan y juk kaq parlaptinqa pacienciawanmi wiyanan (Prov. 20:5; Sant. 1:19). Tsëpaqqa capazchi juntu juntu mikuyanman, nunakuna mas kayanqan cällikunapa pasiaq yarquyanman o yachatsikoq yarquyanman. Tsënöllam maslla reqinakuyänampaq yanapanqa familiankunawan y amïgunkunawan juntu kayanqampis. Y wakinkunata noviun o novian imanö tratanqanta rikänampaqqa, wakinkunawan juntu kayänampaqmi patsätsiyänan. Tsëtam Païses Bäjospita Albert jutiyoq wawqi rurarqan Aliciawan noviu karnin. Pëmi kënö nin: “Imanöpis kayanqäta maslla reqinakuyänäpaqmi juntu cocinayaq kayä y wayichö rurëkunata rurayaq kayä. Tsënöpam cuentata qokuyarqä imakunachö alli kayanqäta o imachö mejorayänä pishinqanta”.

8. ¿Imanötan noviukunata yanapan Bibliapita juntu yachakuyanqan?

⁸ Tsënöllam noviu këkaqkunataqa reqinakuyänampaq yanapanqa, Bibliapita juntu yachakuyanqan. Tsënöpam Diosta adorayänampaq tiempunkuna rakita yachakuyanqa y casädu vïdankunachö Diospa kaqkunata puntaman churëta yachakuyanqa. Casakuyta decidirqa, tsëtam imëpis rurayanqa (Ecl. 4:12). Tsëqa, ¿manatsuraq alli kanman noviu këkaqkunaqa Diospita yachakuyänampaq tiemputa rakiyänan? Rasunmi, noviukunaqa manam casäduraqtsu kayan y warmi kaqpis manaran ollqupa mandädunchöraqtsu këkan. Peru juntu yachakuyänampaq tiemputa rakirqa, Diospa kaqchö noviun o novian imanö këkanqantam musyayanqa. Estädus Unïdus nacionpita Maxwan Laysam willakuyan Bibliapita yachakuyanqan yanapanqanta. Maxmi kënö nin: “Noviu kayänäpaq parlarirllam noviu këpaq, casädu vïdapaq  y familiapaq parlaq publicacionkunata estudiar qallëkuyarqä. Tsënö yachakuyaptïmi mas fäcil-lla karqan juk tëmakunapitapis mas fäcil-llana parlakuyänäpaq”.

¿IMA MASTATAQ CUENTACHÖ KATSIYÄNAN?

9. Noviu këkaqkunaqa, ¿imatataq cuentachö katsiyänan pitapis willayänampaq?

⁹ ¿Pikunatataq noviu këkäyanqanta willayanman? Tsëtaqa ishkankunam decidiyänan. Tsëraq noviu tikrashqa karqa, capaz wallkaqllata willayanman (Prov. 17:27). Tsënöpam, alläpaqa tapupäyanqatsu ni casakuyänampaq exigiyanqatsu. Peru pitapis mana willayanqanqa, ¿allitsuraq kanman? Manam. Pitapis mana willarqa, musyayänanta mana munarmi wakinkunapita rakikäkuriyanqa, y pakëllapa juntu këta munayanqa; y tsëqa peligrösum kanqa. Tsëmi mas alliqa kanqa familiankunata wakinllatapis o Diospa kaqchö poqushqa amïgunkunata o anciänukunata willayänan, y pëkunaqa mana allikunaman mana chäyänampaqmi yanapayanqa y consejayanqa (Prov. 15:22).

10. ¿Imaraq noviukunata yanapanqa jutsaman mana ishkiyänampaq? (Proverbius 22:3).

¹⁰ ¿Imatataq noviukuna rurayanman jutsa rurëman mana ishkiyänampaq? Mas reqinakurqa masraqmi kuyanakuyanqa. Tsënö karpis, manachi jutsa rurëtaqa munayanqatsu (1 Cor. 6:18). Tsëmi noviukunaqa oqllanakuy asuntupaq parlayänantsu, ishkallanqa mëchöpis kayänantsu o machatsikoq cösaskunata upuyänantsu (Efes. 5:3). Tsëkunata rurarqa, jutsa rurëmanmi ishkiriyanqa. Tsëmi noviukunaqa alli parlayänan Jehovä mandakunqankunata respetar cuidakuyänampaq (leyi Proverbius 22:3). Etiopïa nacionpita Dawitwan warmin Almazmi kënö niyan: “Amïgükunawan y nunakuna mas kayanqan sitiukunachömi imëpis kayarqä. Manam ishkalläqa ni juk wayichö ni autuchö quedakuyaqtsu kayä, tsënömi cuidakuyarqä”.

11. Kuyanakuyänampaq noviukuna decidirqa, ¿imatataq yarpäyänan?

¹¹ Y noviu këkaqkunaqa, ¿imanötan portakuyanman noviunwan o novianwan kuyanakurqa? Maslla reqinakurqa capazchi decidiyanqa, jutsata mana rurëllapa kuyanakuyänampaq (Cant. 1:2; 2:6). Peru kuyanakurnin oqllanakuyman alläpa pensarqa, manam noviunta o novianta imanö kanqanta reqita puëdinqanatsu. Y kuyanakurqa, manam controlakuyta puëdiyanqatsu y fäcil-llam jutsa rurëmampis ishkiriyanqa (Prov. 6:27). Tsëmi noviu kayänampaq parlayanqan witsanllana cläru parlayänan kuyanakuyta decidirqa, Biblia ninqanta respetayänampaq y jutsaman mana ishkiyänampaq (1 Tes. 4:3-7). c Kënömi pensayänan: “Markächö nunakunaqa, ¿imataraq pensayanqa noviüwan o noviäwan kuyanakuykaqta rikäyämar? Kuyanakurqa, ¿mastsuraq oqllanakuyta munashaq?”.

12. ¿Imatataq noviukunaqa yarpäyänan problëma kaptin o imachöpis mana acuerdu karnin?

¹² ¿Imatataq noviukuna rurayanman problëmachö karnin o imachöpis mana acuerdu karnin? Höra höralla imachöpis mana acuerdu karqa, manam pensayänëkitsu noviu kayanqëki mana alli kanqanta. Casädukunapis höra höraqa manam acuerdutsu kayan, peru mana acuerdu kayanqanta juntu arreglarmi alli kawakuyan. Tsëmi noviu kayanqëki witsan problëmëkikunata imanö arreglayanqëki rikätsikunqa, casädu vïdëkikuna imanö kanampaq kaqta. Kënömi pensayänëki: “Ima problëmapis kaptinqa,  ¿pacienciawanku y respëtuwanku parlayä? Imachöpis pantarqa, ¿alliyäyänäpaqku kallpachakuyä? ¿Ninqänölla kanantaku munä, y yachäku disculpata mañakuyta y perdonëta?” (Efes. 4:31, 32). Imachöpis seguïdu mana acuerdu karnin y discutirlla karqa, manam pensayänëkitsu casakuriyaptiki llapampis alli kanampaq kaqta. Mana entiendinakurqa, noviu këta dejayänëkipaqmi decidiyänëki, tsëmi ishkëkipaqpis mas alliqa kanqa. d

13. ¿Imatataq noviukuna cuentachö katsiyänan ëka tiempupa noviu kayänampaq kaqta decidiyänampaq?

¹³ ¿Ëka tiemputan noviu kayanman? Imatapis raslla rurëqa, mana allimanmi chätsikun (Prov. 21:5). Tsëmi casakunëkipaqqa, noviuykita o noviëkitaqa alli reqinëki. Peru alläpa tiempupa noviu këpis manam allitsu. Bibliam kënö nin: “Imatapis shuyaräyanqan prontulla mana cumplikaptinqa, tsëman yarpararmi llakikuyan” (Prov. 13:12). Tsënöllam alläpa tiempupa noviu karqa, oqllanakuy munëninkunata mana aguantar jutsaman ishkiyanqa (1 Cor. 7:9). Tsëmi ëka tiempupana noviu kayanqëkiman pensayänëkipa rantin, kënö pensayänëki: “Noviüwan o noviäwan casakunäpaq o mana casakunäpaqpis decidinäpaqqa, ¿imakunachötan masraq reqinä pishin?”.

¿IMANÖTAN NOVIUKUNATA YANAPASHWAN?

14. ¿Imanötan noviukunata yanapashwan? (Rikäri fötuta).

¹⁴ Noviu këkaqkunawan reqinakurqa, ¿imanötan yanapashwan? Capazchi mikoq o familiantsikwan Diospita yachakunantsik höraman invitashwan o mëllatapis pushashwan (Rom. 12:13). Tsënöpam maslla reqinakuyta puëdiyanqa. Y wanayaptinqa, yanaqëta puëdinqantsikta o mëllatapis pushëta puëdinqantsiktam nirishwan. O manaqa wayintsikman shamuykur parlakuyänampaqmi invitarishwan (Gäl. 6:10). 7 kaq pärrafuchö parlanqantsik Alicia jutiyoq panintsikmi kënö nin: “Albertwanqa alläpam agradecikuyä, ishkalläkuna parlakuyta munarninqa, wayinkunaman ëwëkur parlakuyänäpaq invitayämanqampita. Tsënöpam mëchöpis ishkalläqa kayarqätsu”. ¿Y imatataq rurashwan noviukuna yanaqänata munayaptinqa? Yanaqarninqa, yanapëkanqantsiktam yarpänantsik. Tsënö kaptimpis, manam llapan hörakunaqa lädunkunallachö këkänantsiktsu, tsëpa rantinqa parlëta munayanqanta parlakuriyänampaqmi juk rätu witikurishwan, peru manam ishkallanta dejëkurqa ëwakunantsiktsu (Filip. 2:4).

15. ¿Imanö mastan noviukunata yanapashwan? (Proverbius 12:18).

¹⁵ Juknöpaqa noviukunata yanapashwan,  pëkunapaq imatapis lluta mana parlarninmi. Höraqa allim kanman, parlëta munëkarpis mana parlanqantsik (leyi Proverbius 12:18). Capazchi noviu këkäyanqanta musyarirqa, kushikurnin pïmëta willëta munashwan, peru noviukunaqa capazchi kikinkunaraq willakuyta munayanqa. Manam mëtsëpa willakur purishwantsu, ni asuntunkunaman mëtikur ni rimar purishwantsu (Prov. 20:19; Rom. 14:10; 1 Tes. 4:11). Ni ama casakuyänampaqna kanqanta pensarqa parlar purishuntsu ni tapupäshuntsu. Elise jutiyoq panintsikmi qowanwan o runanwan kënö niyan: “Casakuyänäpaq manaraq decidiyaptïmi, ‘¿imanötan casakuyänëkipaq patsätsipakuykäyanki?’ nir tapupäyämaq. Tsënö tapupäyämaptinqa manam allitsu sientikuyaq kayä”.

16. Manana noviu kayanqanta musyarirqa, ¿imatataq rurashwan?

¹⁶ Y noviu këta dejariyaptinqa, ¿imatataq rurashwantsu? Manam imanir noviu këta dejayanqanta musyëta munar tapukur purinantsiktsu, ni mëqampa biennimpis yarqunantsiktsu (1 Pëd. 4:15). Lea jutiyoq panim kënö nin: “Rasumpa kaqta mana musyëkarmi, noviu këta imanir dejayanqäta parlar qallëkuyarqan. Tsënö parlëkäyanqanta musyarirqa alläpa mana allim sientikurqä”. Puntata yachakunqantsiknöpis, noviu këtaqa dejayan, manam noviu kayanqan mana alli kashqa kaptintsu. Tsëpa rantinqa, alli reqinakuyänampaq yanapashqa kaptinmi. Tsëmi majankunapaqnö mana kanqanta cläru musyarir mana casakuyänampaq decidiyan. Tsënö kaptimpis noviu këta dejarirqa llakikuyanqam y japallankunallam sientikuyanqa, tsëmi alkäbu këkänantsik yanaparkunantsikpaq (Prov. 17:17).

17. ¿Ima rurëtataq noviukuna dejayanmantsu?

¹⁷ Rikärinqantsiknöpis, noviu këqa manam fäciltsu, peru alläpa shumaqmi. Jessicam kënö nin: “Rasumpa kaqchöqa noviu këqa tiempupaqmi y alliran kallpachakunantsik. Peru tsë tiempuchö llapan rurayanqäkunam alläpa yanapayämarqan”. Noviu o novia këkarqa, tsë tiemputa alli provechë noviuykita o noviëkita alli reqinëkipaq. Tsënöpam noviu kanqëkiqa yanapashunki casakunëkipaq o mana casakunëkipaq kaqta decidinëkipaq.