1. ¿Jas kukʼut chqawach Eclesiastés 3:1, 7?

JUJUN chqe sibʼalaj utz kqilo kojchʼawik, are kʼu nikʼaj chik qas ta kechʼawik. Junam ri kubʼij ri texto re wajun kʼutunem riʼ, kʼo tiempo kchʼaw ri winaq xuqujeʼ kʼo tiempo che kchʼaw taj (chasikʼij uwach Eclesiastés 3:1, 7, TW). Paneʼ jeʼ wariʼ, jujun taq mul kqaj che ri e qachalal che qas ketzijonik kechʼaw ta más xuqujeʼ ri qas ketzijon taj are kechʼaw más.

2. ¿Jachin yaʼtal che kbʼinik jampaʼ utz kojchʼawik?

² Ri tzijonem are jun sipanik uyaʼom ri Jehová chqe (Éx. 4:10, 11; Apoc. 4:11). Pa ri uTzij, kukʼut chqawach ri kqabʼan che ukojik wajun sipanik riʼ. Wajun kʼutunem riʼ kukʼut bʼantajik re ri Biblia che kojutoʼ che retaʼmaxik jampaʼ utz kojchʼawik xuqujeʼ jampaʼ kojchʼaw taj. Xuqujeʼ kqil ri kuchomaj ri Jehová chrij ri kqabʼij chke ri e nikʼaj chik. Nabʼe chqilaʼ jampaʼ rajawaxik kojchʼawik.

3. Junam rukʼ ri kubʼij Romanos 10:14, ¿jampaʼ rajawaxik kojchʼaw chrij ri Jehová xuqujeʼ ri uQʼatbʼal tzij?

³ Rajawaxik che amaqʼel kojchʼaw chrij ri Jehová xuqujeʼ ri uQʼatbʼal tzij (Mat. 24:14; chasikʼij uwach Romanos 10:14). Are chiʼ kqabʼan wariʼ, tajin kqesaj uwach ri Jesús. Jun rumal che xpe cho ri uwach Ulew are che xukʼut ri qastzij chrij ri uTat Jehová (Juan 18:37). Rumal laʼ, rajawaxik knaʼtaj chqe che ri tzij kqakojo nim ubʼanik. Are chiʼ kojtzijon chrij ri Jehová kukʼ ri winaq, rajawaxik kqabʼan «rukʼ chʼuchʼuj tzij e rukʼ utzil» xuqujeʼ nim chqilaʼ wi ri kkinaʼo  xuqujeʼ ri kikojonik (1 Ped. 3:15, 16, TW). Rukʼ wariʼ kqakʼutu che qas kojchoman chkij ri e winaq, rumal che kʼo kqakʼut chkiwach xuqujeʼ weneʼ kopan pa kanimaʼ ri xqabʼij chke.

4. Junam rukʼ ri kubʼij Proverbios 9:9, ¿jachiʼ kojkunik kqakoj wi ri qatzij?

⁴ We ri e kʼamal bʼe kkilo che kʼo jun qachalal kajwataj jun pixabʼ che, utz taj che xaq kkiya kan chilaʼ. Utz kkitzukuj jun tiempo rech kkiya ri tobʼanik che, weneʼ kkiya ri pixbʼenik che pa utukel, rech kkesaj ta ukʼixbʼal. Are chiʼ kyaʼ pixbʼenik che jun winaq, are utz che ri kʼamal bʼe nim kkil wi. Are kʼu kkikʼut pixabʼ re ri Biblia chuwach rech kkunik kubʼan ri utzilal (chasikʼij uwach Proverbios 9:9). ¿Jasche rajawaxik kkʼojiʼ ukowil qakʼuʼx xuqujeʼ kojchʼawik are chiʼ kajwatajik? Chqilaʼ kebʼ bʼantajik kʼo pa ri Biblia che junam ta xkibʼano. Nabʼe, are chrij jun achi che xuqʼil ta ri e ukʼojol. Ukabʼ, are chrij jun ixoq che xukoj uchuqʼabʼ rech xchʼaw rukʼ jun winaq che kux na qʼatal tzij.

5. Paneʼ ri kojol tabʼal toqʼobʼ Elí xeʼuyaj ri ralkʼwal, ¿jasche kqabʼij che xchʼaw taj?

⁵ Ri kojol tabʼal toqʼobʼ Elí e kʼo kebʼ ukʼojol che sibʼalaj keʼuloqʼoqʼej. Ri e kebʼ achijabʼ riʼ nim ta kkil wi ri Jehová. Pa ri tabernáculo, yaʼom nim eqelen chke. Tekʼuriʼ, kkesaj uwiʼ ri taqanik yaʼom chke, nim ta kkil wi ri tabʼal toqʼobʼ che kyaʼ che ri Jehová xuqujeʼ kʼo ta kikʼixbʼal kemakun kukʼ ixoqibʼ (1 Sam. 2:12-17, 22). Junam che kubʼij pa ri taqanik che xyaʼ che Moisés, ri kkibʼan wariʼ kekamisaxik, are kʼu Elí xaq xuya bʼe chke. Xaq xiw xeʼuyajo xuqujeʼ xuya bʼe che kepatanin pa ri tabernáculo (Deut. 21:18-21). ¿La xqaj wariʼ chuwach ri Jehová? Xubʼij che ri Elí: «¿Jasche are nim keʼawil ri akʼojol chnuwach in?». Rumal laʼ ri Dios xeʼukamisaj ri e kebʼ achijabʼ riʼ (1 Sam. 2:29, 34).

6. ¿Jas kqetaʼmaj chrij ri xukʼulmaj ri Elí?

⁶ Ri xukʼulmaj ri Elí kuya jun utz kʼutbʼal chqe. We kqato che kʼo jun qachiʼl o jun qafamiliar xmakun chuwach ri Dios, rajawaxik kojtzijon rukʼ xuqujeʼ kqanaʼtasaj che ri e taqanik che kʼo pa ri Biblia. Tekʼuriʼ rajawaxik kqilo che kyaʼ ri tobʼanik che kumal ri e ukojom ri Jehová che ukʼamik qabʼe (Sant. 5:14). Kqaj taj kqabʼan qe junam rukʼ ri Elí che más nim keqil ri e qachiʼl o ri qafamiliar chuwach ri Jehová. Qas kajwataj chuqʼabʼ rech  kojtzijon rukʼ ri kajwataj pixbʼenik che, are kʼu are utz che kqaya ubʼixik. Chqilaʼ ri kjunamataj ta wi ri xubʼan Elí rukʼ ri xubʼan jun ixoq israelita ubʼiʼ Abigaíl.

7. ¿Jasche xtzijon Abigaíl rukʼ David?

⁷ Ri rachajil ri Abigaíl are Nabal, jun qʼinomalaj achiʼ xuqujeʼ kʼi rulew kʼolik. Are chiʼ David xuqujeʼ ri rajchʼojabʼ xeʼanimaj chuwach ri qʼatal tzij Saúl, xekʼojiʼ nikʼaj taq qʼij kukʼ ri rajyuqʼ ri Nabal xuqujeʼ xkichajij ri uchij ri Nabal chkiwach ri elaqʼomabʼ. ¿La xumaltyoxij Nabal ri tobʼanik xyaʼ che? Jeʼ taj. Are chiʼ ri rajchʼojabʼ ri David xekitaʼ joron xuqujeʼ rikil che, Nabal xpe royowal chkij, xeʼuyajo xuqujeʼ xeʼuyoqʼo (1 Sam. 25:5-8, 10-12, 14). Rumal che Nabal xubʼan wariʼ, ri David xubʼij che kukamisaj ri Nabal xuqujeʼ ri e kʼo pa rachoch (1 Sam. 25:13, 22). ¿Jas kbʼanik rech kbʼan ta wajun kamisanik riʼ? Ri Abigaíl xrilo che rajawaxik kchʼawik. Rukʼ kowil ukʼuʼx xbʼe che ukʼulaxik ri David xuqujeʼ ri 400 achijabʼ che kekam che numik, e qʼaqʼarnaq xuqujeʼ kekʼam kichʼayibʼal, paneʼ jeʼ wariʼ Abigaíl xtzijon kukʼ.

8. ¿Jas kqetaʼmaj chrij ri xubʼan Abigaíl?

⁸ Are chiʼ Abigaíl xtzijon rukʼ David, xukʼutu che nim kril wi xuqujeʼ xchʼaw rukʼ, rukʼ kowil kʼuxaj. Paneʼ areʼ kʼo ta umak che ri tajin kkʼulmatajik, xutaʼ kuybʼal umak che David xuqujeʼ xubʼij che, che kʼo utz taq ubʼantajik tekʼuriʼ Abigaíl xukubʼsaj ukʼuʼx che Jehová kutoʼ (1 Sam. 25:24, 26, 28, 33, 34). Junam rukʼ Abigaíl, are chiʼ kqil jun qachalal che weneʼ kubʼan jun makaj rajawaxik kojtzijon rukʼ, rukʼ kowil kʼuxaj (Sal. 141:5). Nim chqilaʼ wi, are kʼu chqabʼij ri qastzij. Are chiʼ kqapixbʼej jun winaq che kajwataj che, tajin kqakʼutu che kqaj kojux rachiʼl (Prov. 27:17).

9, 10. ¿Jas rajawaxik nabʼe kkil na ri kʼamal taq bʼe are chiʼ kkiya jun pixabʼ chke nikʼaj chik?

 ⁹ Qas nim ubʼanik che ri e kʼamal bʼe ketzijon rukʼ kowil kʼuxaj kukʼ ri e qachalal che tajin kkibʼan jun mak (Gál. 6:1). E areʼ kkimachʼ kibʼ xuqujeʼ ketaʼm che e ajmakibʼ taq winaq, weneʼ kopan jun qʼij che e areʼ kepixbʼexik. Keʼuqʼatej ta wariʼ che uyaʼik pixabʼ chke ri qachalal che kajwataj chke (2 Tim. 4:2; Tito 1:9). Are chiʼ kkiya jun pixbʼenik, kkikoj kichuqʼabʼ rech utz ubʼixik kkibʼan che xuqujeʼ kkikʼut paciencia. Sibʼalaj kkiloqʼoqʼej ri e qachalal rumal laʼ kkaj kkitoʼ (Prov. 13:24). Ri rumal che kkibʼan wariʼ are kkitoʼ chuwach kʼax ri congregación xuqujeʼ kkaj kkitoʼ uwiʼ ri utaqanik ri Dios xuqujeʼ kkiya nimal uqʼij ri Jehová (Hech. 20:28).

¹⁰ Ya qilom chik jampaʼ kojchʼawik. Are kʼu jujun taq mul are utz che kʼo ta kqabʼij. ¿Jachike tiempo are utz kqabʼan wariʼ?

11. ¿Jas kʼutbʼal xukoj Santiago, xuqujeʼ jasche are jun utz kʼutbʼal?

¹¹ Kʼax ujikʼik ri qaqʼ. Ri xtzʼibʼan ri wuj Santiago xukoj jun kʼutbʼal rech kqachʼobʼo. Xubʼij wariʼ: «Jeʼ kʼu riʼ we kʼo jun man kqaj ta pa jun sachinaqil pa ri kubʼij are riʼ tzʼaqatalaj winaq, ri kkunik rukʼ jikʼibʼal rij wiʼaj ktaqan pa uwiʼ ronojel ri ucuerpo» (Sant. 3:2, 3). Santiago xchʼaw chrij ri chʼichʼ che kkoj pa kichiʼ ri e kej. Are chiʼ ri winaq kujikʼ ri chʼichʼ kubʼano che ktakʼiʼ ri kej o kukoj che ukʼamik ubʼe ri kej. Are kʼu we utz ta kbʼan che ujikʼik ri kej kubʼano che ri awaj riʼ kuriq kʼax xuqujeʼ ri winaq che bʼenaq chrij. Junam kkʼulmataj rukʼ ri qaqʼ, we kqachajij ta ri kqabʼij kkunik kubʼan kʼax chke ri e nikʼaj chik. Chqilaʼ jujun kʼutbʼal che kojutoʼ che uchʼobʼik jampaʼ rajawaxik kojchʼaw taj.

12. ¿Jampaʼ rajawaxik kojchʼaw taj?

 ¹² ¿Jas kqabʼano we qetaʼm uwach jun qachalal che retaʼm jastaq che yaʼtal taj kbʼixik? Jun kʼutbʼal, we qetaʼm uwach jun qachalal che kʼo pa jun tinamit jachiʼ qʼatem wi uwach ri qachak, weneʼ kqaj kqetaʼmaj jas ubʼanom ri chak re utzijoxik utzij ri Dios chilaʼ, qastzij che xa ta rukʼ itzelal kqabʼano. Rumal che kqaloqʼoqʼej ri e qachalal kqaj kqetaʼmaj jas kikʼulmam chilaʼ. Xuqujeʼ kqaj kqabʼij pa qachʼawem ri keriqitaj wi ri e qachalal, are kʼu pa wajun jastaq riʼ are utz che kojchʼaw ta chrij. We kqakʼot uchiʼ jun qachalal che retaʼm jastaq che utz taj kyaʼ ubʼixik tajin kqakʼutu che kqaloqʼoqʼej taj xuqujeʼ ri kikubʼsam kikʼuʼx chrij. Qastzij wi, kqaj taj keqaya pa kʼax ri e qachalal che e kʼo pa jun tinamit jachiʼ qʼatem wi uwach ri qachak. Xuqujeʼ ri e qachalal riʼ qastzij riʼ che kkiqʼalajisaj ta ronojel ri kbʼan che utzijoxik ri utzij ri Dios xuqujeʼ nikʼaj chi jastaq.

13. Junam rukʼ ri kubʼij Proverbios 11:13, ¿jas rajawaxik kkibʼan ri kʼamal bʼe xuqujeʼ jasche?

¹³ Ri e kʼamal bʼe rajawaxik kkinimaj ri pixabʼ kʼo pa Proverbios 11:13 (chasikʼij uwach). Kkinimaj wariʼ are chiʼ kkiya ta ubʼixik jastaq che utz taj kbʼixik. Qas kʼax ubʼanik wariʼ are chi jun kʼulanik, rumal che ri e kʼulaj kʼo jun utzalaj kachilanik ketzijon chrij ri kkichomaj, kkinaʼ xuqujeʼ kkibʼisoj. Are kʼu ri e kʼamal bʼe ketaʼm che kkiya ta ubʼixik jastaq che kkʼulmataj pa ri congregación, rumal che we kkibʼano kkubʼsax ta chi kʼuʼx chkij xuqujeʼ kketzelaj ri kibʼantajik. Ri kʼo keqelen pa ri congregación rajawaxik «kebʼ metzijonik» (1 Tim. 3:8). Kraj kubʼij che kkisubʼ ta nikʼaj chik rukʼ ri kkibʼij, keyoqʼon taj xuqujeʼ kkesaj ta utzijol. We jun kʼamal bʼe kuloqʼoqʼej ri rixoqil kuya ta ubʼixik jastaq che, che rajawaxik taj kretaʼmaj.

14. ¿Jas ktobʼan wi ri rixoqil jun kʼamal bʼe rech kkʼojiʼ jun utz chomanik chrij ri rachajil?

¹⁴ Ri rixoqil ri kʼamal bʼe kkunik ktobʼanik rech kʼo utz ubʼantajik ri rachajil. ¿Jas kkunik kubʼano? Rajawaxik kukʼot ta uchiʼ ri rachajil chrij jastaq che yaʼtal taj kretaʼmaj. Jeriʼ, xaq xiw ta kutoʼ ri rachajil rech kʼo utz ubʼantajik xaneʼ kukʼutu che nim keril ri e qachalal che kikubʼsam kikʼuʼx chrij ri rachajil. Are kʼu ri más nim ubʼanik are che kuya kikotemal che ri Jehová xuqujeʼ ktobʼanik rech kʼo jamaril xuqujeʼ utz achilanik pa ri congregación (Rom. 14:19).

15. ¿Jas xuchomaj ri Jehová chkij ri oxibʼ achijabʼ che xekilaʼ ri Jobʼ xuqujeʼ jasche?

¹⁵ Ri wuj re Job kukʼut kʼi jastaq chqawach che kojutoʼ che rilik jampaʼ utz kojchʼawik xuqujeʼ jas kqabʼij. Are chiʼ Job xuriq kʼi kʼax pa ukʼaslemal, kajibʼ achijabʼ xeʼopan che ukubʼsaxik ukʼuʼx xuqujeʼ che uyaʼik pixbʼenik che. Xqʼax kʼi tiempo kʼo ta xkibʼij che. Are kʼu ri xkibʼij ri oxibʼ achijabʼ riʼ —Elifaz, Bildad xuqujeʼ Zofar— xkikʼutu che xkikoj ta ri tiempo che uchomaxik ri kkibʼan che utoʼik ri Job. Xaneʼ, xkichomaj ri kkibʼan che ukʼutik chuwach ri Job che xa xubʼan jastaq che utz taj. Jujun chke ri jastaq che xkibʼij are qastzij, are kʼu kʼi chke ri xkibʼij chrij ri Job xuqujeʼ ri Jehová are ta ri qastzij xuqujeʼ xkikʼut ta utzilal. Xuqujeʼ, rukʼ itzelal xkiqʼat tzij pa uwiʼ ri Job (Job 32:1-3). ¿Jas xubʼan ri Jehová? Sibʼalaj xpe royowal kukʼ ri oxibʼ achijabʼ riʼ. Xubʼij che xa kechoman taj xuqujeʼ xubʼij chke che kkibʼij che ri Job che kubʼan jun chʼawem pa kiwiʼ (Job 42:7-9).

16. ¿Jas kqetaʼmaj chrij ri utz ta kʼutbʼal xkiya kan ri Elifaz, Bildad xuqujeʼ Zofar?

 ¹⁶ ¿Jas kqetaʼmaj chrij ri utz ta kʼutbʼal xkiya kan ri Elifaz, Bildad xuqujeʼ Zofar? Nabʼe, kqaqʼat ta tzij pa kiwiʼ ri e qachalal (Mat. 7:1-5). Xaneʼ, rajawaxik qas nabʼe kqatatabʼej tekʼuriʼ kojchʼawik. Rukʼ wariʼ kqachʼobʼ ri tajin kkikʼulmaj (1 Ped. 3:8). Ukabʼ, are chiʼ kojchʼawik rajawaxik kqilo che ri kqabʼij are utz xuqujeʼ qastzij (Efes. 4:25). Urox, Jehová qas kok il che ri kqatzijoj chbʼil taq qibʼ.

17. ¿Jas kqetaʼmaj chrij ri ukʼutbʼal ri Elihú?

¹⁷ Ri ukaj achi che xopan che rilik ri Job are Elihú, are jun rijaʼlil ri Abrahán. Are chiʼ Job xuqujeʼ ri e nikʼaj achijabʼ tajin ketzijonik, Elihú tajin kutatabʼej. Qas xutatabʼej ri xkibʼij, rumal laʼ xuya utz taq pixabʼ che ri Job rech kukʼex ri uchomanik (Job 33:1, 6, 17). Ri más nim ubʼanik chuwach ri Elihú are uyaʼik uqʼij ri Jehová, are ta kutzukuj uqʼij areʼ o rech jun winaq chik (Job 32:21, 22; 37:23, 24). Ri ukʼutbʼal kukʼut chqawach che kʼo tiempo kojchʼawik xuqujeʼ kʼo tiempo kojtatabʼenik (Sant. 1:19). Xuqujeʼ xqetaʼmaj che, are chiʼ kqaya jun pixabʼ che jun winaq kqabʼano rech kyaʼ uqʼij ri Jehová are ta kqatzukuj qaqʼij oj.

18. ¿Jas kqabʼan che ukʼutik che kqamaltyoxij ri sipanik che kojkunik kojchʼawik?

¹⁸ Are chiʼ kqabʼan ri kubʼij ri Biblia chrij ri jampaʼ utz kojchʼawik xuqujeʼ jas kqabʼij kqakʼutu che kqamaltyoxij ri sipanik uyaʼom ri Jehová chqe che kojkunik kojchʼawik. Ri qʼatal tzij Salomón rukʼ ri utobʼanik ri Dios xutzʼibʼaj: «Jun tzij pa ri joqʼotaj ri rajawaxik xaq junam rukʼ jun mansaʼn re qʼan pwaq ri nakʼom chupam saq pwaq» (Prov. 25:11). We qas kqatatabʼej ri kkibʼij ri e nikʼaj chik xuqujeʼ kqachomaj na ri kqabʼij, ri e qatzij keʼux junam rukʼ mansaʼn re qʼan pwaq: sibʼalaj e jeʼlik xuqujeʼ nim ubʼanik. Jeʼ wariʼ, paneʼ sibʼalaj kojchʼawik o qas ta kojchʼawik, rukʼ ri e qatzij kqaya kichuqʼabʼ ri e nikʼaj chik xuqujeʼ kqabʼano che ri Jehová kkikot qukʼ (Prov. 23:15; Efes. 4:29). Qastzij wiʼ, sibʼalaj nim ubʼanik che kqamaltyoxij che ri Dios ri sipanik uyaʼom chqe.