1, 2. ¿Jas kriqitaj wi ri Jesús are chiʼ xubʼij ri kʼisbʼal taq utzij?

PA RI 14 re ri ikʼ nisán re ri junabʼ 33 ri Jesús tajin kuriq kʼax kumal ri ukʼulel, rumal che xmol tzij chrij y xqʼat tzij pa uwiʼ rech kkamisaxik. Chachomajampeʼ ri kʼax tajin kuriqo rumal che are chiʼ kujikʼ ruxlabʼ y kchʼawik kunaʼ jun nimalaj qʼoxom rumal che bʼajital ri raqan y ri uqʼabʼ chuwach jun cheʼ. Are kʼu rajawaxik kʼo jastaq kubʼij rumal laʼ kkun taj mat kchʼawik.

² Chqanikʼoj ri e tzij xubʼij ri Jesús are chiʼ xekebʼam cho ri cheʼ y jas kqetaʼmaj chrij ri xubʼij. Pa nikʼaj chi tzij chqatatabʼej ri xubʼij (Mat. 17:5).

3. ¿Jachin chkij xchʼaw wi ri Jesús are chiʼ xubʼij ri e tzij: «Tat, sacha la kimak»?

³ Ri xubʼij ri Jesús. Are chiʼ bʼajital chi cho ri cheʼ, ri Jesús xuta che ri Jehová: «Tat, sacha la kimak». ¿Jachin chkij xchʼaw wi? Ri e nikʼaj chi tzij riʼ kojutoʼ che uchʼobʼik: «Ketaʼm ta kʼut jas ri kkibʼano» (Luc. 23:33, 34). Weneʼ tajin kchʼaw chkij ri achijabʼ ri xebʼajin re chuwach ri cheʼ. Ketaʼm taj jachin ri Jesús. Xuqujeʼ weneʼ chkij ri e winaq tajin kchʼaw wi ri xkaj che kkamisaxik are kʼu chiʼ kqʼax ri tiempo kekojon na chrij (Hech. 2:36-38). Ri Jesús xuya ta bʼe che ri kʼax xbʼan che xukʼiyisaj taneʼ oyowal pa ranimaʼ (1 Ped. 2:23). Xaneʼ xuta che ri Jehová che kukuy kimak ri e winaq riʼ.

4. ¿Jas xukʼut ri Jesús chqawach are chiʼ xukuy kimak ri ukʼulel?

 ⁴ Ri kqetaʼmaj. Rajawaxik kqabʼan qe junam rukʼ ri xubʼan ri Jesús kqakuy kimak ri e nikʼaj chik (Col. 3:13). Weneʼ e kʼo winaq itzel kojkilo —weneʼ e jun ri qachalaxik— rumal che kkichʼobʼ ta ri qakojonik y ri ubʼanik ri qakʼaslemal. Weneʼ kkibʼij molom taq tzij chqij, kojkiyoqʼ chkiwach e nikʼaj chik, kkibʼan kʼax che ri taq qawuj o weneʼ kkaj kojkichʼayo. Kqakʼol ta oyowal pa qanimaʼ chkij. Xaneʼ kqata che ri Jehová che kujaq ri kibʼaqʼoch rech weneʼ pa jun qʼij kkichʼobʼ uwach (Mat. 5:44, 45). Weneʼ kʼax kqariq che ukuyik kimak, más na we sibʼalaj kʼax kibʼanom chqe. Are kʼu we kqaya bʼe che ri oyowal kkʼiy más pa qanimaʼ, xa oj kqabʼan kʼax che qibʼ. Jun qachalal xubʼij: «Are chiʼ kinkuy kimak ri e nikʼaj xa ta tajin kinqʼalajisaj che utz kwil ri tajin kkibʼano xuqujeʼ xa ta kinya wibʼ pa kiqʼabʼ, xaneʼ kwaj kinsach uwach ri oyowal pa ri wanimaʼ» (Sal. 37:8). Are chiʼ kqakuy umak jun winaq, xa tajin kqesaj bʼi ri itzel taq jastaq pa ri qachomanik y pa ri qanimaʼ y jeriʼ kojkikotik (Efes. 4:31, 32).

5. ¿Jas xubʼij ri Jesús che ri elaqʼom che xkʼojiʼ chuxukut y jasche xubʼij che?

⁵ Ri xubʼij ri Jesús. Xexekebʼax kebʼ elaqʼomabʼ rukʼ ri Jesús. Are chiʼ kʼate xexekʼebʼax ri kebʼ elaqʼomabʼ xkitzeʼj uwach ri Jesús (Mat. 27:44). Are kʼu chiʼ xqʼax ri hora, jun chke xuchʼobʼo che ri Jesús kʼo ta jun itzelal ubʼanom (Luc. 23:40, 41). Y xaq xiw ta wariʼ, xuqujeʼ xuchʼobʼo che kux na qʼatal tzij y kkʼastajisax na rumal, rumal laʼ xubʼij che: «Jesús, chinnaʼtaj che la are taq lal kʼo chi pa ri Ajawbʼal la» (Luc. 23:42). Xqʼalajinik che nim ri ukojonik chrij ri Jesús, rumal laʼ xbʼix che: «Qastzij kinbʼij chawe [...] katkʼojiʼ na wukʼ pa ri jeʼlalaj kʼolbʼal» (Luc. 23:43). * Ri e tzij «katkʼojiʼ na wukʼ» kukʼutu che xaq xiw che areʼ tajin kubʼij wi y wariʼ kubʼano che nim ubʼanik. ¿Jasche xubʼij waʼ we tzij riʼ ri Jesús che ri achi are chiʼ majaʼ kkamik? Rumal che ri uTat sibʼalaj kutoqʼobʼisaj kiwach ri winaq (Sal. 103:8).

6. ¿Jas kqetaʼmaj chrij ri xubʼij ri Jesús che ri elaqʼom?

⁶ Ri kqetaʼmaj. Ri Jesús xukʼut ri ubʼantajik ri uTat (Heb. 1:3). Ri Jehová kukuy qamak y kutoqʼobʼisaj qawach we kqabʼan ta chi ri jastaq xqabʼan kan ojer y kojkojon chrij ri Jesús (1 Juan 1:7). Are kʼu, ¿jas kojkunik kqabʼano we kqachomaj che ri Jehová ukuyum ta ri qamak rumal ri jastaq xqabʼan ojer? Chojchoman chrij wariʼ: we ri Jesús xutoqʼobʼisaj uwach ri elaqʼom, ¿la mat qastzij che ri Jehová kutoqʼobʼisaj kiwach ri upatanelabʼ che kkikoj ronojel kichuqʼabʼ che unimaxik? (Sal. 51:1; 1 Juan 2:1, 2).

7. Junam rukʼ ri kubʼij Juan 19:26, 27, ¿jas xubʼij kan ri Jesús che ri María y che ri Juan, y jasche?

⁷ Ri xubʼij ri Jesús (chasikʼij uwach Juan 19:26, 27). Jesús xraj che  ri unan kuriq ta kʼax. Weneʼ kilix kumal ri rachalal, are kʼu pa ri tiempo riʼ weneʼ majaʼ kekojon chrij. Rumal laʼ, ¿jachin kʼu kkanaj kan riʼ che uchajixik ri María pa ri ukojonik? Kʼo jun utzalaj rapóstol y utzalaj rachiʼl ri Jesús, are ri Juan. Ri winaq che xeril ri Jesús junam rukʼ ri qas ufamilia are ri keqʼijilan che ri Jehová (Mat. 12:46-50). Rumal che kraj taj kuriq kʼax ri unan xubʼij kan che ri Juan che krilij rech kuya ta kan upatanexik ri Jehová. Xubʼij che ri María: «Chawilampeʼ ri awal», tekʼuriʼ xubʼij chi che ri Juan: «Chawilampeʼ ri anan». Pa ri tiempo riʼ ri María xrilo che jetaneʼ ral ri Juan y ri areʼ xuchajij  ri María jetaneʼ junam rukʼ unan. Ri Jesús xukʼutu che kuloqʼoqʼej ri xkʼiyisan re y ri xkʼojiʼ rukʼ kʼa pa ri kamikal.

8. ¿Jas kqetaʼmaj chrij ri xubʼij kan ri Jesús che ri María y che ri Juan?

⁸ Ri kqetaʼmaj. Weneʼ más kqanaʼ ri kiloqʼoqʼebʼal ri e qachalal re ri congregación chuwach ri kkikʼut ri qachalaxik chqe. Weneʼ jujun chke ri qachalaxik itzel kojkilo o weneʼ kojkiwonobʼaʼ kan qatukel. Are kʼu junam rukʼ ri xubʼij kan ri Jesús, we kojkʼojiʼ chunaqaj ri Jehová y pa ri utinamit kqariq na kʼi tewchibʼal. E kʼi keʼux na junam rukʼ qamiʼal, qakʼojol, qatat qanan (Mar. 10:29, 30). ¿Jas kqanaʼo rumal che oj kʼo pa jun familia che kʼo kikojonik y kkiqʼijilaj ri Jehová? (Col. 3:14; 1 Ped. 2:17).

9. ¿Jas kukʼut ri utzij ri Jesús kʼo pa Mateo 27:46?

⁹ Ri xubʼij ri Jesús. Are chiʼ xa jubʼiqʼ chi kraj kkamik ri Jesús xuraq uchiʼ y xubʼij: «NuDios, nuDios, ¿jasche xinya la kanoq?» (Mat. 27:46). Ri Biblia kuqʼalajisaj taj jasche ri Jesús xubʼij ri e tzij riʼ. Are kʼu chojchoman chrij ri kukʼut chqawach. Jun rumal, are che tajin kutzʼaqatisaj ri tzʼibʼam kan pa Salmo 22:1. * Y jun chi jastaq kukʼutu che ri Jehová amaqʼel taj xutoʼ ri Jesús (Job 1:10). Ri Jesús xuchʼobʼo che xya kan rumal ri uTat pa kiqʼabʼ ri ukʼulel rech kukʼutu che qas kʼo ukojonik chrij kʼa pa ri kamikal y wariʼ kʼo ta jun winaq qʼaxinaq chupam. Xuqujeʼ rukʼ wariʼ xukʼutu che kʼo ta jun makaj xubʼano rech xkamisaxik.

10. ¿Jas kqetaʼmaj chrij ri xubʼij ri Jesús che ri uTat?

¹⁰ Ri kqetaʼmaj. Rajawaxik kqachʼobʼo che ri Jehová ronojel tiempo taj kojuchajij chuwach ri kʼax. Junam rukʼ ri Jesús rajawaxik kqakʼutu che kqaya ta kan ri Jehová paneʼ kojkamisaxik (Mat. 16:24, 25). Are kʼu qetaʼm che ri Dios kuya taj che kqariq jun kʼax che mat neʼ kqachʼijo (1 Cor. 10:13). Jun chi jastaq kqetaʼmaj are che junam rukʼ ri Jesús, weneʼ kbʼan jun kʼax chqe are kʼu kʼo ta qamak (1 Ped. 2:19, 20). Ri e winaq itzel kojkilo xa rumal che kqabʼan ri kraj ri Dios y kqatzijoj ri utzij (Juan 17:14; 1 Ped. 4:15, 16). Ri Jesús xuchʼobʼo jasche ri Jehová xuya bʼe che kuriq kʼax. Are kʼu kʼo jujun upatanelabʼ ri Jehová je ta xkibʼano, rumal che xkitaʼ jasche xkiriq kʼax (Hab. 1:3). Rumal che ri Jehová kutoqʼobʼisaj wachaj y nim ukochʼonik, xuchʼobʼo che xa ta rumal che kʼo ta kikojonik xaneʼ xkaj xkubʼsax kikʼuʼx rumal (2 Cor. 1:3, 4).

11. ¿Jasche xubʼij ri e tzij ri Jesús che kʼo pa Juan 19:28?

¹¹ Ri xubʼij ri Jesús (chasikʼij uwach Juan 19:28). ¿Jasche xubʼij ri Jesús che kchaqij uchiʼ? Rech ktzʼaqat ri tzʼibʼam kan pa Salmo 22:15, kubʼij: «Chaqiʼj chik ri upa nuchiʼ jachaʼ jun xot re uwiʼ ja; nakʼal ri waqʼ pa nuchiʼ». Xuqujeʼ rumal che sibʼalaj nim ri qʼoxom tajin kunaʼo rumal che xekebʼam cho  ri cheʼ y bʼanom kʼax che, qas qʼalaj che rajawaxik tobʼanik che rumal laʼ xubʼij che kchaqij uchiʼ.

12. Are chiʼ ri Jesús xubʼij: «Kchaqij nuchiʼ», ¿jas kqetaʼmaj chrij?

¹² Ri kqetaʼmaj. Are chiʼ Jesús xubʼij ri xunaʼo xa ta rumal che xuchomaj che kʼo ta uchuqʼabʼ chuwach ri kʼax, rumal laʼ rajawaxik kojchoman junam rukʼ ri Jesús. Weneʼ kqachomaj che utz taj kqabʼij chke e nikʼaj chik ri kajwataj chqe, are kʼu we kajwataj tobʼanik chqe chqataʼ chke ri e qachalal. Jun kʼutbʼal, weneʼ oj yawabʼ, nim chi qajunabʼ y kajwataj tobʼanik chqe che uloqʼik nikʼaj jastaq qe o chiʼ kojbʼe rukʼ ri kunanel chqataʼ tobʼanik che jun utz qachiʼl. We kojbʼisonik weneʼ utz kojchʼaw rukʼ jun kʼamal bʼe re ri congregación o jun qachalal che ko pa ri ukojonik rech kukubʼsaj qakʼuʼx (Prov. 12:25). Chnaʼtaj chqe che ri e qachalal kojkaj y kkaj kojkitoʼ «pa taq kʼu ri qʼijol re riqoj kʼax» (Prov. 17:17). Are kʼu kkil taj ri kʼo pa qanimaʼ, rumal laʼ rajawaxik kqataʼ ri tobʼanik chke.

13. ¿Jas xuriq ri Jesús rumal che xuya ta kan ri Jehová kʼa pa ri ukamikal?

¹³ Ri xubʼij ri Jesús. Weneʼ a las tres bʼenaqʼij pa ri 14 re nisán are chiʼ xubʼij wariʼ ri Jesús: «Xtzʼaqatik» (Juan 19:30). Are chiʼ xa jubʼiqʼ chi kraj kkam ri Jesús xretaʼmaj che xubʼan ronojel ri xqaj chuwach ri Jehová. ¿Jas xuchʼako rumal che xuya ta kan ri Jehová paneʼ xkamisaxik? Nabʼe, xukʼutu che ri Satanás xa jun molol tzij rumal che xukʼutu che jun tzʼaqat winaq kkunik kuya ta kan ri Jehová paneʼ kuriq kʼax. Ukabʼ, xuya ri ukʼaslemal che utojik ri qamak. Rumal ri ukamikal ri Jesús ri winaq kekunik kkʼojiʼ jun utz kachilanik rukʼ ri Dios y kkʼojiʼ kikʼaslemal che kʼo ta ukʼisik. Y ri urox, ri Jesús xutoʼ uwiʼ ri uqʼatbʼal tzij y ri ubʼiʼ ri Jehová.

14. Chayaʼ ubʼixik jas kqabʼan che rilik ri qakʼaslemal ronojel taq qʼij.

¹⁴ Ri kqetaʼmaj. Rajawaxik ronojel taq qʼij kqabʼan ri kqaj chuwach ri Jehová rech kqaya ta kanoq. Chqilampeʼ ri xubʼij ri qachalal Maxwell Friend, jun ajtij re ri tijobʼal re Galaad pa jun nim riqbʼal ibʼ chrij ri sukʼilal: «Kachomaj taj che kʼateʼ chweʼq kabʼano o kabʼij jun jastaq we katkunik kabʼan kimik. ¿La qas awetaʼm che at kʼasal na chweʼq? Chachomaj che jetaneʼ are ri kʼisbʼal qij che at kʼaslik rech kakʼutu che qas kawaj kariq ri kʼaslemal kʼo ta ukʼisik». Junam che xubʼij ri qachalal chqakʼutuʼ che jetaneʼ are ri kʼisbʼal qʼij che oj kʼaslik rech kqaya ta kan ri Jehová. Jeriʼ paneʼ kojkamik kojkunik kqabʼij wariʼ che ri Jehová: «Xinkoj ronojel nuchuqʼabʼ che ukʼutik che katinya ta kanoq, che ukʼutik che ri Satanás are jun molol tzij y utoʼik uwiʼ ri aqʼatbʼal tzij y ri abʼiʼ».

15. Junam rukʼ ri kubʼij Lucas 23:46, ¿jas qas retaʼm ri Jesús?

¹⁵ Ri xubʼij ri Jesús (chasikʼij uwach Lucas 23:46). Rukʼ nim kubʼsal kʼuʼx ri Jesús xubʼij: «Tat, kinjach ri wuxlabʼal pa qʼabʼ la». Retaʼm che ri ukʼaslemal  pa uqʼabʼ ri Jehová kʼo wi y retaʼm che ksach ta pa ujolom ri uTat.

16. ¿Jas kqetaʼmaj chrij ri a Joshua?

¹⁶ Ri kqetaʼmaj. Chqayaʼ ri qakʼaslemal pa uqʼabʼ ri Jehová. Rech kojkunik kqabʼan wariʼ rajawaxik kqakubʼsaj qakʼuʼx chrij rukʼ ronojel qanimaʼ (Prov. 3:5). Chojchoman chrij ri qachalal Joshua che kʼo 15 ujunabʼ y uriqom jun nimalaj yabʼil. Xuxutuj kunabʼal che ri Biblia kubʼij che utz taj kkojik. Are chiʼ xa jubʼiqʼ chi kraj kkamik, xubʼij kan wariʼ che ri unan: «In kʼo pa uqʼabʼ ri Jehová». Xuqujeʼ xubʼij: «Qastzij kinbʼij chawe mamá, wetaʼm che ri Jehová kinukʼastajisaj na. Retaʼm ri kʼo pa wanimaʼ retaʼm che qas kinloqʼoqʼej». * Qonojel utz kqachomaj wariʼ: «We kinriq jun kʼax y weneʼ kinkamik, ¿la kinkʼutu che qas kinkubʼsaj nukʼuʼx chrij ri Jehová che kinukʼastajisaj na?».

17, 18. ¿Jas xqetaʼmaj chrij ri kʼisbʼal taq utzij ri Jesús? (Xuqujeʼ chawilaʼ ri recuadro « Ri kukʼut ri kʼisbʼal taq utzij ri Jesús chqawach»).

¹⁷ Ri kʼisbʼal taq utzij ri Jesús kukʼut chqawach che rajawaxik kqakuy kimak ri e nikʼaj chik y kqakubʼsaj qakʼuʼx che ri Jehová kukuy ri qamak. Are jun tewchibʼal che e kʼo ri qachalal che qatoʼik, are kʼu we kajwataj tobʼanik chqe rajawaxik kqata chke. Qetaʼm che ri Jehová kojutoʼ rech kqachʼij apastaneʼ kʼax che kqariqo. Qetaʼm che rajawaxik kqachʼobʼo che ronojel qʼij jetaneʼ are ri kʼisbʼal qʼij oj kʼaslik rech kqakʼutu che kqaya ta kan ri Jehová y kqakubʼsaj qakʼuʼx che kojukʼastajisaj na.

¹⁸ We kqabʼan pa qakʼaslemal ronojel ri xqetaʼmaj, tajin kqabʼan ri xubʼij ri Jehová chrij ri Jesús: «Chitatabʼej bʼaʼ ri utzij» (Mat. 17:5).