Wakin yachayniyoj runasqa, wañupojpa familiaresnin imaynatachus llakikusqankumanta parlanku. Jinapis mana tukuy runaschu kikinta llakikunku. Chaywantaj mana nishanchejchu, wakin pisillata llakikusqankuta chayri llakiyninkuta aguantakullasqankuta. Wakin runasqa llakiyninkuta waqaspa orqhonku. Chaywanpis waqarikoyqa mana tukuytachu yanapan. Runasqa mana kikinchu kanchej. Sapa ujninchej uj jina uywasqa kanchej, kausayninchejpis mana kikinchu, nitaj familianchejpis kikintachu wañupunku.

Ni pipis yachanchejchu, familiarninchej wañupojtin imaynachus kausayninchej kananta. Wakin runas imaspichus rikukusqankumanta parlarinachej.

Llakiywan ni imanakuyta atinkuchu. Wañupojpa familiaresnenqa, waqarikunku, wañusqata faltachanku, allillan kashaspa sinchʼita llakikunku chayri phiñakunku. Astawantaj llakikunkuman wañusqa familiarninkuta yuyarikuspa chayri mosqokuspa. Wakenqa familiarninku wañupusqanta yachaspa, ni imanakuyta atinkuchu. Wakintaj mana creeytapis munankuchu. Taniaj qosanqa jinallamanta wañuporqa. Pay nin: “Qosay wañupojtin tʼuku japʼiwarqa, ni waqaytapis aterqanichu. Sonqoyqa anchatapuni nanawarqa, mana samaytapis aterqanichu. Nipuni qosay wañupusqanta creeyta munarqanichu”, nispa.

Phutikunku, phiñakunku, juchachakunkutaj. Iván nin: “Wawayku Ericqa, 24 watasniyoj kashaspa wañuporqa. Señoraypis noqapis manchayta phiñakorqayku. Noqaykoqa mana jaykʼajpis jinata phiñakuyta yachajchu kayku. Waway mana wañupunanpaj, ‘ichá kayta chayri jaqayta ruwaykuman karqa’, nispa ninakoj kayku”. Alejandroj señoranqa, unayta onqospa wañuporqa. Pay nin: “Señoray wañupunanpaj noqa juchayoj kasqayta yuyaj kani. Nej kani: ‘Ancha sajrachá kani, chayraykuchá Diosqa kay jinata sufrichishawan’, nispa. Chantataj Diosta juchachasqaymanta, manallataj allinchu kaj kani”, nispa. Carlosmanta ñaupajta parlarerqanchejña. Pay jinata nin: “Wakin kutisqa señoraypaj phiñakoj kani. Wañupunanpaj paypis juchayoj kanman jina. Chay jinata yuyasqaymanta, sonqoy juchachallawajtaj”, nispa.

Yuyayninku chinkan. Wakenqa familianku wañupusqantawan, yuyay chinkasqalla kanku. Wakintajrí wañusqa familiarninkuta uyarisqankuta, rikusqankuta yuyanku. Chayrí chay familianku ladonkupi kashasqanta piensanku. Wakin runasrí imatapis qonqakapullanku, yuyayninkupis waj ladopi kanman. Tania nin: “Wakin kutisqa piwanpis parlarishajtiy, ujllata yuyayniy chinkawaj. Qosay wañuporqa chay diasllapi piensaj kani. Qʼala uma muyusqa karqani. Chaytaj mayta llakichiwaj”, nispa.

Sapallanku kayta munanku. Wakin kutis, wañupojpa familiaresninkoqa ni piwan parlayta munankuchu. Carlos nin: “Ni casadoswanpis, ni solteroswanpis kayta atejchu kani”, nispa. Ivanpa señoranqa Yolanda sutikun, paytaj nin: “Pipis problemasninta cuentawajtiyku, sonqoypi nej kani: ‘¿Chaysitumantachu llakikushan? Llakiyniykumanta nisqaqa, llakiynenqa ni imapischu’, nispa. Wakintajrí wawasninku allin kashasqankumanta willariwaj kayku. Kusikuspapis, ‘amallapis willariwankumanchu’ nej kani. Wawayku wañupojtinpis, wajkunawan parlarinaykupuni karqa. Jinapis mana pitapis uyarinaykupajchu kasharqayku”, nispa.

Onqoykunku. Wakin kutis, wañupojpa familiaresninkoqa mana yarqhachikunkuchu, tulluyapunku, nitaj puñuytapis atinkuchu. Aarón nin: “Tatay  wañupusqanmanta watanman, mana puñuyta atejchu kani. Tatay wañupusqallanpi yuyaspa, sapa chʼisi kikin horata rijchʼarej kani”, nispa.

Alejandroqa mana imallamanta onqoykorqa. Pay nin: “Ashkha kutispi doctorpaman rerqani, doctortaj sanolla kasqayta niwaj. Llakiyllamanta onqoykuspa jinarqani”, nispa. Alejandroqa tiemponman sanoyaporqa. Jinapis doctorpaman risqanqa walej karqa. Sinchʼita llakikuspaqa onqoykusunman, onqoyninchej sinchʼiyanman chayri waj onqoy japʼiwasunman.

Wakin imasta mana ruwayta atinkuchu. Iván nin: “Wawayku wañupusqantawan, willanayku karqa familiaresniykuman, amigosniykuman, wawaypaj patronninman, tiyakorqa chay wasej dueñonmanpis. Ashkha papelestataj ruwanayku karqa. Chantapis cosasninwan imatachus ruwanaykuta piensanayku karqa. Tukuy chaykunata ruwanaykupaj, manchay saykʼusqas, llakisqastaj kasharqayku”, nispa.

Chaywanpis wakenqa, familiarninku wañupusqanmanta qhepataraj astawan llakikunku. Imaraykuchus wañupoj imastachus ruwaj, chayta ruwananku tiyan. Tania ajinapi rikukorqa. Pay nin: “Qosallaypuni bancowan entiendenakoj, paylla qolqemanta yachaj. Wañupojtinrí noqallaña chaykunata ruwanay karqa. Chaytaj astawan llakichiwarqa. Mana atinayta yuyarqani”, nispa.

Chay tukuy llakiykunapi piensaspa, ichapis yuyasunman llakiyninchej ni jaykʼaj tukukunanta. Familiarninchej wañupojtenqa, sonqonchej sinchʼitapuni nanawanchej. Jinapis imaspichus rikukunanchejta yachayqa, mayta yanapawasunman. Mana tukuychu kikinta llakikunchej chaypis, tukuypuni llakikunchej. Chayta yachaytaj sonqochawanchej.

Ajina kanqa: Familiaykimanta pipis wañupojtin, mana wiñaypajchu llakisqa kanki. Tiempo pasasqanman jina llakiyniyki pisiyanqa. Jinapis wakin kutisqa llakikullankipuni, nitaj wañusqa familiaykimanta qonqakunkichu. Ichá wañusqa familiaykimanta yuyarikojtiyki chayri wakin fechas chayamojtin llakikunkiraj. Chaywanpis tiempo pasasqanman jina, manaña anchatachu llakikunki. Ashkha runaswan ajina karqa, ruwanasninkutapis ñaupajta jina ruwallankupuni. Chaypajtaj familiaresninku, amigosninku, wakin imasta ruwasqanku ima yanapan.

¿Mashkha unaytataj llakikunki? Wakenqa killas pasasqantawan niña sinchʼitachu llakikunku. Wakintaj wata chayri iskay watas pasasqantawanraj llakiyninkuta qonqarinku. Wakintajrí astawan tiempota necesitanku. * Alejandro nin: “Noqaqa kinsa watatapuni sinchʼita llakikorqani”, nispa.

Pacienciakuy. Sapa día kausakuy, qʼayantinmanta mana llakikuspalla. Mana wiñaypajchu sinchʼi phutisqa kanki. Wakin imasta ruwaspataj, llakiyniykita pisiyachiwaj, manataj unaytachu llakikuwaj.