6 YACHAQANA

¿Imaraykutaq cuerpoy tikrakuchkanrí?

“Mayta kusirikurqani pisi tiempollapi mayta wiñasqaymanta. Chaywanpis wiñachkasqayrayku chakisniypi calambres quwasqanqa, ¡mayta ñakʼarichiwarqa!” (Paul)

“Cuerpoyki tikrakuchkasqantaqa ni pi reparananta munankichu. Chayrayku pillapis ‘kʼacha cinturitayuqña’ kanki nispa nisuptinqa..., ¡chay rato chinkapuyta munanki!” (Carla)

¿MAYKʼAQLLAPIS wasiykimanta wak llaqtaman ripurqankichu? ¿Manacharí yachaywasita, wasiykita, amigosniykita ima saqiyta atillarqankichu? Astawanpis maymanchus ripurqanki chay llaqtaman yachaykukunayki karqa. Manataq juk pʼunchayllapichu yachaykukurqanki.

Waynayaywan, chayri sipasyaywanqa kikillantaq. Wiñachkasqaykimanjina cuerpoyki tikrakuchkasqanqa, wak  llaqtamanpis ‘ripuchkawaqjina’ kanman. Wawa kayta saqichkanki, machu runamantaq tikrakuchkanki. Arí, wiñachkasqaykimanta mayta kusikunki, chaywanpis waynayachkasqaykiqa ichá manchachisunkiman, nitaq cuerpoyki tikrakuchkasqanman usqhayllata yachaykukuwaqchu. Chayrayku, imaspichus wiñasqaykimanjina cuerpoyki tikrakuchkasqanta qhawarina.

Warmi wawaspi

Sipasyachkasqaykimanjina cuerpoyki tikrakuchkasqanqa sutʼita rikukunqa. Sutʼinchanapaq; cuerpoyki ukhupi kay hormonas nisqaqa, wiksaykip uranpi chukchatajina lluqsichimusunqa. Chantá, ñuñusniykita, caderasniykita, piernasniykita ima, astawan wiñachinqa. Pisimanta pisi cuerpoykiqa manaña juk imillitaptajinachu kanqa, manaqa juk warmiptajinaña. Chaywanpis ama manchachikuychu, imaraykuchus kayqa tukuy sipasyachkaqkunapi rikukun. Cuerpoykiqa, jinata tikrakuchkan wawasniyuq kayta atinaykipaq.

Chantá sipasyachkasqaykimanta pisi tiemponmanqa sapa killa yawarniyki jamusunqa. Chaypaqtaq ñawpaqmanta wakichisqaña kanayki tiyan, jamusuptin mana mancharikunaykipaq. Samanta nin: “Ñawpaq kuti yawarniy jamuwasqanqa mayta mancharichiwarqa. Manchay chʼichipis kachkaymanjina yuyarqani, kutin kutitataq duchaman mayllakuq yaykuq kani. Sapa killa ajina kanayta yachaspataq mayta llakikurqani”.

Chaywanpis, ama qunqaychu yawarniyki jamuyta qallarisqan, wawasniyuq kayta atinaykipaq cuerpoyki tikrakuchkasqanta. Wawata uywayta  yachanaykipaq watasraq pasanan kaptinpis, kunanmantapacha wiñay tukusqa warmiman tikrakuchkanki. Chayrayku wakin kuti iskaychasqajina sientekunki. Katy nin: “Wakin kuti may kusisqa, wakin kutitaq may llakisqa kasqayqa mayta tʼukuchiwaq. Imaraykuchus ajina kasqayta mana yachasqaymanta mayta llakikuq kani”.

Ajinata sientekuspaqa, ama llakikuychu, pisimanta pisi yachaykukullanki. Anita, 20 watayuq nin: “Juk pʼunchay, wiñay tukusqa warmi kanaypaq cuerpoy tikrakuchkasqanta, wawasniyuq kayta atiytaq Jehovamanta juk sumaq regalo kasqanta, repararqani. Ichá cuerpoyki jinata tikrakuchkasqanman mana yachaykukuyta atillankichu, imaraykuchus wakin sipaskuna, wakkunamanta nisqaqa, pisimanta pisi yachaykukullanku. Chaywanpis tiemponmanqa yachaykukullanki”.

¿Qampatapis cuerpoyki ajinata tikrakuchkanñachu? Imatachus chaymanta astawan yachayta munasqaykita kaypi qillqay.

․․․․․

Qhari wawaspi

Waynayackhasqaykimanjina qampatapis cuerpoyki tikrakullanqataq. Ichá, uyaykipi muchis rikhurinqa. * Matt 18 watayuq nin: “Mayta phiñakuni sapa kuti uyaypi muchis rikhuriwasqanmanta. Ni jaykʼaq chinkananta yuyaq kani. Machkha watayuq kanaykamachus uyaypi muchis rikhurinawanta, chantá tʼirijinachus manachus qhipakunantapis, mana yachanichu.  Chantá uyaypi muchisniyuq kasqaymanta, imastachus ñuqamanta wakkuna ninankuta mana yachanichu”.

Chantá, waynayachkasqaykimanjina, astawan wiñachkasqaykita, astawan kallpayuq kasqaykita, wasayki juk machu runapta wasanmanjina tikrakuchkasqanta ima reparakunki. Chantá uyaykipi sunkha lluqsimusunqa, wallakʼuykipi, pechoykipi, chakisniykipi imataq, pelos lluqsimusunqa. Chaywanpis, cuerpoykipi achkha pelosniyuq kasqaykiqa mana ninayanchu astawan qhari kasqaykita, imaraykuchus achkha pelosniyuq kasqaykiqa tatasniykimanta juk herenciajinalla.

Waynayachkaspa mana tukuy cuerpoyki kikinta wiñasqanrayku, ichá wakin kutiqa imatapis urmachillanki. Chaymanta parlaspa Diego niwanchik: “Cuerpoyqa mana tulluyuqpis kanmanjina karqa chayrayku imatapis urmarparichillaq kani. Imaraykuchus makisniyqa mana ñuqtuy kamachisqamanjinachu ruwaq”.

Chantapis waynayachkasqaykimanjina, rakhuta parlayta qallarinki. Mallqʼayki tikrakuchkasqanrayku, ichá wakin kuti rakhuta parlachkaspa ñañumanta parlarinki. Chaywanpis ama llakikuychu imaraykuchus mana jinallapunichu kanqa. Chaykamataq qammanta asikuyta yachay, chaytaq mana anchata pʼinqakunaykipaq yanapasunqa.

Chantá maynintachus jispʼanki chay parteqa astawan wiñarinqa, wiksaykip uranpitaq pelos lluqsimusunqa. Chantá cuerpoyki ukhupi mujuyki rikhuriyta  qallarinqa, chaytaq sankhu yakitujina lluqsinqa qhariwarmijina puñuykuptiyki. Chay mujuykipitaq mana rikukuq waranqa waranqa espermatozoides nisqa tiyan, kaykunamanta juknillan warmip óvulon nisqaman yaykuptin, warmiqa wiksallisqa rikhurinqa.

Mujuykiqa cuerpoyki ukhupi waqaychasqa kachkan. Wakin kuti cuerpollaykitaq chayta chinkachin, wakin kutitaq puñuchkaptiyki cuerpoyki wikchʼumun, chaywanpis ama llakikuychu imaraykuchus chayqa tukuy waynaspi rikukunpuni. Bibliapis chaymanta parlallantaq (Levítico 15:16, 17). Jinata mujuyki rikhurisqan mirayniyuq kayta atisqaykita, machu runaman tikrakuchkasqaykita ima, ninayan.

¿Qampatapis cuerpoyki ajinata tikrakuchkanñachu? Imatachus chaymanta astawan yachayta munasqaykita kaypi qillqay.

․․․․․

Waynasta chayri sipaskunata munakuyta qallariptiyki

Cuerpoyki tikrakuchkasqanmanjina, juk waynata chayri juk sipasta mana jaykʼaqjina munakuyta qallarinki. Matt nin: “Waynayachkasqaymanjina achkha sipaskuna may kʼachitas kasqankuta repararqani. Chaywanpis juk sipaswan lluqsinaypaq watasraq pasananta yachaspaqa, mayta llakikurqani”. Kay librop 29 yachaqananqa, imaraykuchus sipaskunallapipuni chayri waynasllapipuni yuyasqaykita astawan sutʼinchachkan. Ni ima juchapi urmanaykipaqqa qhariwarmijina puñuykuyta munayniykiwan mana atipachikunaykichu tiyan (Colosenses 3:5). Wakin kuti mana atikuptillanpis, chayta ruwayta atinki.

Mana chayllachu, ichá wiñachkasqaykimanjina wakin kutiqa qam kikiykiwan mana kusisqachu kanki. Achkha waynas,  sipaskuna ima, sapayakunku, wakin kutitaq mayta llakikunku. Qampis ajina sientekunki chayqa, tatasniykiwan chayri atienekusqayki machu runawan parlariwaq. Piwanchus llakiyniykimanta parlariyta munasqaykita, ¿paypa sutinta kaypi qillqawaqchu?

․․․․․

Wiñasqaykimanjina Diosman astawan qayllaykuy

Imayna rikchʼayniyuqchus, sayayniyuqchus ima, kanaykimanta llakikunaykimantaqa, aswan allin kanman, wiñay tukusqa runajina yuyanaykimanta, Diosman astawan qayllaykunaykimanta ima, llakikunayki. Apóstol Pablo nirqa: “Noqaqa wawallaraj kashaspa, wawa jina parlaj kani, wawa jina yuyaj kani, wawa jinataj imatapis unanchaj kani. Jatunña kaspatajri, wawa jina ruwanasta saqeporqani”, nispa (1 Corintios 13:11). Sutʼi, ¿icharí? Mana wiñay tukusqa runallamanchu rikchʼakuna, manaqa wiñay tukusqa runajina, imatapis ruwana, yuyana, parlana ima. Chayrayku imayna cuerpoyuqchus kanaykimanta anchata llakikunaykimantaqa, kawsayniykipi kʼacha kaykunata rikuchinaykipaq kallpachakuy.

 Dios, imayna runachus ‘sunqunchikpi kasqanchikta qhawasqanta’ yuyarikuy (1 Samuel 16:7). Sutʼinchanapaq; Bibliaqa, rey Saúl allin rikchʼayniyuq kasqanta niwanchik, chaywanpis mana allintachu kamachiq, nitaq kʼacha kaykunasniyuqchu karqa (1 Samuel 9:2). Saulmanta nisqaqa Zaqueo, ‘juchʼuy runa’ kaspapis, Jesuspa qhipanta purinanpaq kawsayninta tikrachirqa (Lucas 19:2-10). Rikunchikjina imayna rikchʼayniyuqchus kasqanchikmanta nisqaqa, imayna runachus sunqunchikpi kasqanchikqa aswan sumaq.

Yachakunkijina, cuerpoyki mana tikrakunanpaq chayri usqhayllata tikrakunanpaqqa ni imata ruwayta atinkichu. Chayrayku cuerpoyki tikrakuchkasqanmanta ama phiñakuychu, nitaq manchachikuychu, astawanqa wiñay tukusqa runajina yuyaspa, wakin kutitaq qammanta asirikuspa cuerpoyki tikrakuchkasqanman yachaykukuy. Waynayay chayri sipasyay, mana juk unquyjinachu, nitaq qamllachu waynayachkanki chayri sipasyachkanki. Chayrayku ama anchata llakikuychu: ñawpaqman lluqsiyta atillanki. Waynayaytawan chayri sipasyaytawan, wiñay tukusqa runa kasqaykita reparakunki.

QHIPAN YACHAQANAPI

Espejopi qhawakusqaykimanjina mana kʼachitu cuerpoyuq kaspa, ¿imatá ruwawaq? Chantá, imayna cuerpoyuqchus kasqaykimanta, ¿imaynatá maychus kaqllata yuyawaq?

[Sutʼinchaynin]

BIBLIAMANTA

“Jatunchayki, imaraykuchus tʼukunapaj jina ruwawarqanki.” (Salmo 139:14)

JUK YUYAYCHAY

Wiñasqaykimanjina ‘maychus kaqta allin yuyaywantaq’ pʼachallikuy, amataq aychap munayninta rikchʼarichinapaqjinaqa (1 Timoteo 2:9).

¿YACHARQANKICHU?

Wakinkunaqa, 8 watankumantapacha waynayayta chayri sipasyayta qallarinku, wakinkunataq 14 watankumantapacha, wakinkunataqrí aswan qhipaman.

¡RUYAYTA QALLARIY!

Wiñasqaymanjina, kay kʼacha kaykunata kawsayniypi rikuchinay tiyan: ․․․․․

¿Imatá ruwayman Diosman astawan qayllaykunallaypaqpuni? ․․․․․

Kay yachaqanamanta, ¿imatá tatayta chayri mamayta tapuyta munani? ․․․․․

QHAWASQAYKIMANJINA

● ¿Imaraykutaq cuerpoyki tikrakuchkasqanman mana yachaykukuyta atillankichu?

● Wiñachkasqaykimanjina, ¿imataq astawan ñakʼarichisunki?

● ¿Imaraykutaq wiñachkasqaykimanjina Jehovata munakusqayki pisiyanman? ¿Imatá ruwawaq mana pisiyananpaq?

[61 paginapi sutʼinchaynin]

“Waynayachkaspa chayri sipasyachkaspaqa iskaychasqajina kachkanki. Imaynatachus cuerpoyki tikrakunantaqa mana sutʼita yachankichu. Tiempo pasasqanmanjina cuerpoyki tikrakuchkasqanman yachaykukunki, imayna cuerpoyuqchus kasqaykimantataq kusikunki.” (Anita)

 [63, 64 paginaspi recuadro]

¿Imaynatá tatasniywan qhariwarmijina puñuykuymanta parlariyman?

“Qhariwarmijina puñuykuymanta tatasniyta tapunaymanta nisqaqa, pillatapis tapuyman.” (Bety)

“Mana jaykʼaq qhariwarmijina puñuykuymanta tatasniywan parlaymanchu.” (Dennis)

Ichá Betyjina, Dennisjina chay chʼampayllapitaq rikukunki. Chaywanpis qhariwarmijina puñuykuymanta tatasniyki allinta sutʼinchayta atisuptinkupis, paykunata tapunaykimantaqa wakkunata tapunki. Ichá kaykunata manchikusqaykirayku:

¿Imatá ñuqamanta tatasniy yuyanqanku?

“Tatasniy atienekunallawankupaqpuni, qhariwarmijina puñuykuymanta mana tapuyta munanichu.” (Jessica.)

“Tatasniykiqa wawitallapuni kanaykita munanku. Chayrayku qhariwarmijina puñuykuymanta parlayta qallariptiyki, musqukuchkasqankumantapis rikchʼarichichkawaqjina kanman.” (Bety.)

¿Imatá niwanqanku?

“Qhariwarmijina puñuykuymanta manaraq allinta tapuptiy, mayta yuyaychayta qallariwanqanku.” (Gloria.)

“Tatasniy llakikusqankuqa uyankupi sutʼita rikukun, chayrayku tatasniyta mana llakichinaypaq qhariwarmijina puñuykuymanta mana tapuyta munanichu. Yachaniña niraq parlayta tukuptiy imaynatachus kʼaminawankupi tʼukunankuta.” (Pamela.)

¿Jukjinatachu ñuqamanta yuyanqanku?

“Qhariwarmijina puñuykuymanta tatasniywan parlaspaqa, juk jatun chʼampaytajinaña qhawanankuta yuyani. Pi waynallawanpis puñuykuyta munasqayta chayri yachaywasimanta compañerosniy qhariwarmijina puñuykunaypaq tanqachkawasqankuta yuyanqanku. Chaytaq manajinachu, ñuqaqa chayta ruway allinchus manachus kasqanmanta sutʼinchanallawankuta munani.” (Luisa.)

“Juk waynamanta parlaptiy tatayqa, mayta mancharikun, qhariwarmijina puñuykuymantataq yuyaychayta qallariwan. Sunquypitaq nini: ‘Tatay chay wayna kʼachitu kasqallanta niyki. ¡Paywan mana casarakuytachu, nitaq puñuykuytachu yuyachkani!’” (Ester.)

  Sunquchakunaykipaqqa, ichá tatasniykipis qhariwarmijina puñuykuymanta qamwan mana parlayta atillankuchu. Yachakusqanmanjina 10 tatasmanta 6 tataslla wawasninkuwan qhariwarmijina puñuykuymanta parlanku, chaywanpis 10 wawasmanta 4 wawaslla tatasninku chaymanta paykunawan parlasqankuta ninku.

Ichá tatasniyki qhariwarmijina puñuykuymanta qamwan mana parlayta munankuchu, ichá tatasninkupis paykunawan chaymanta mana parlasqankurayku. Chayraykutaq, ama paykunapaq phiñakuychu. Astawanpis, allin kanman ñawpaqta qam parlarinayki. Ama manchachikuychu, imaraykuchus parlasqaykiqa qampaq, tatasniykipaqpis allin kanqa. Imaynatachus parlayta qallarinaykita, ¿yachayta munawaqchu?

¿Imaynatá tatasniykiwan parlayta qallariwaq?

Tatasniykiqa qhariwarmijina puñuykuymanta sumaqta sutʼinchasunkuman, yuyaychasunkumantaq. Chaypaqqa ichá kay urapi nisqanmanjina tatasniykiwan parlayta qallariwaq:

1 Imachus llakichisusqanta sutʼita niy. “Mana yachanichu imaynatachus nisuyta..., chaywanpis ñuqamanta imatachus yuyanaykimanta mayta llakikuni...”

2 Chantá imaraykuchus payta tapuyta munasqaykita niy. “Juk tapuyniy kan, munaymantaq qam chay tapuyman kutichinawaykita.”

3 Imamantachus yachayta munasqaykita niy. “Yachayta munayman...”

4 Manaraq parlayta tukuchkaspataq, wak kutispi parlarinaykichikta nillawaqtaq. “Astawan yachayta munaspaqa, ¿watiqmanta qamwan parlarillaymantaqchu?”

Tatasniyki qhariwarmijina puñuykuymanta, imatachus ninasunkuta yachaspapis, paykunap siminkumantapuni uyariyqa wak kutipi paykunawan mana manchachikuspa parlarinaykipaq yanapasunqa. Chayrayku, ¡ama manchachikuychu! Ichá, 24 watayuq Teresajina yuyankiman, paytaq nin: “Qhariwarmijina puñuykuymanta mamaywan parlachkaspaqa, mayta manchachikurqani, chaywanpis, mamayman agradecekuni, sutʼita, ni imata pakaspa parlawasqanmanta. Mamaywan parlasqayqa ni ima juchapi urmanaypaq yanapawan”, nispa.

[59 paginapi dibujo/foto]

Waynayayqa chayri sipasyayqa wasiykimanta wak llaqtamanpis ripuchkawaqjina kanman: qallariypi mana yachaykukuyta atispapis, pisi tiempoman yachaykukullanki