Ɛzonlenlɛ Ngakyile Nwo Ngyegyelɛ
Kɛ kilehilevolɛ la, ɛyia ngyegyelɛ bie mɔɔ ɛvoya dɔɔnwo mɔɔ ɛze ɛhɔ la anu kilehilevolɛma annyia ye dɔɔnwo la—ɛzonlenlɛ ngakyile.
FANE dɔɔnwo ne ala, wɔ ɛvolɛ 500 kɔdwu 1500 Y.M. anu amuala, ɛnee menli mɔɔ wɔ maanle ko anu la kɔsɔɔti wɔ ɛzonlenlɛ ko anu. Kenle nsa ye ala, wɔ ɛvoya 19 ne awieleɛ, ɛnee ɛzonlenlɛ titile ekyi bie ala a wɔ Europe a: ɛnee Katelek nee Protestant ɛzonlenlɛ wɔ adɔleɛ, Orthodox nee Ngɛnlamo ɛzonlenlɛ wɔ aduduleɛ, yɛɛ Dwuuma ɛzonlenlɛ. Ɛnɛ, Kpolerazulɛ biala ɛnle nwolɛ kɛ ɛzonlenlɛ ngakyile ɛbu zo wɔ Europe nee ewiade amuala. Ɛzonlenlɛ ngakyile dɔɔnwo ɛlie ebia, bie mɔ vi menli mɔɔ wɔ maanle ne anu yɛɛ bie mɔ noko vi nyɛvolɛ mɔɔ ɛdu ɛradɛnla maanle ne anu anzɛɛ menli mɔɔ bɛdu bɛ bɛvi bɛ maanle nu la.
Zɔhane ati, ɛnɛ Ngɛnlamoma, Buddhama, nee Hinduma dɔɔnwo wɔ maanle le kɛ Australia, Britain, France, Germany, nee United States anu. Mekɛ ko ne ala, Gyihova Alasevolɛ mɔɔ bɛle Keleseɛnema la, anye ɛbolo ɛlɛsonle wɔ maanle 239 anu; bɛrayɛ ɛzonlenlɛ mɔɔ to zo nwiɔ wɔ Italy nee Spain. Wɔ maanle 14 anu, bɛlɛ nolobɔlɛma mɔɔ bo 150,000 la wɔ ko biala anu.—Nea ɛlɛka “ Gyihova Alasevolɛ—Ɛzonlenlɛ Mɔɔ Wɔ Ewiade Amuala.” la.
Ɛzonlenlɛ ngakyile mɔɔ wɔ ɛleka mɔɔ kilehilevolɛ bie wɔ la, bahola ayɛ ngyegyelɛ amaa ye. Kɛ neazo la, bɛbahola bɛabiza kpuyia bɛavane ɛvoyia mɔɔ menli dɔɔnwo die to nu la anwo: Asoo ɔwɔ kɛ sukulu kakula biala—fa ɔ nwo wula ɛvoyia kɔsɔɔti anu ɔnvane nwolɛ ye ɛzonlenlɛ mɔɔ ɔwɔ nu la ɔ? Menli dɔɔnwo baha kɛ nvonleɛ biala ɛnle ɛvoyia zɛhae mɔ anwo. Noko akee, asoo ɔnle kɛ bɛbu adwenle ngakyile mɔɔ ekpunli mɔɔ anwo anzo lɛ la noko ɔ? Eza debie bieko wɔ ɛkɛ mɔɔ ɔwɔ kɛ bɛsuzu nwo a: Wɔ maanle mɔɔ ye mɛla te ɛzonlenlɛ fi maanle nwo yɛɛ mɔɔ ɔnle kɛ bɛfa ɛzonlenlɛ nu nyɛleɛ bɛboka ninyɛne mɔɔ bɛkile ye sukulu nwo la anu, asoo ɔle kpalɛ kɛ bɛkɛyɛ
ɛvoyia zɛhae mɔ kyengye wɔ sukulu nu ɔ?Awolɛ Kenle
Menli dɔɔnwo adwenle ɛnrɛyia wɔ ɛvoyia mɔɔ ye foa ko ekyi bie a fane ɛzonlenlɛ nwo la anwo. Ɛhye le nɔhalɛ wɔ awolɛ kenle mɔɔ bɛdi ye sukulu dɔɔnwo anu la anwo. Ɔnvane nwolɛ kɛ Gyihova Alasevolɛ die adenle mɔɔ awie mɔ lɛ di awolɛ kenle to nu la, kpolerazulɛ biala ɛnle nwo kɛ ɛze ye wienyi kɛ bɛnva bɛ nwo bɛnwula ɛvoyia zɛhae mɔ anu. Noko bie a ɛnze deɛ mɔɔ ɔti bɛ nee bɛ ngakula ne mɔ ɛzi kpɔkɛ kɛ bɛnrɛva bɛ nwo bɛnrɛwula ɛvoyia ɛhye mɔ anu la.
Le livre des religions (Ɛzonlenlɛ Ngakyile Nwo Buluku), mɔɔ le encyclopedia bie mɔɔ bɛyɛ ye dɔɔnwo wɔ France la, fɛlɛ amaamuo ɛhye maandeɛ na ɔtia ye ɔboka “ewiade maandeɛ” nwo. Ɔwɔ nuhua kɛ ɛnɛ menli dɔɔnwo bu awolɛ kenle ɛlilɛ kɛ ewiade amaamuo mɔɔ esiane biala ɛnle nu ɛdeɛ, noko nɔhalɛ nu ɔvi awozonle ɛzonlenlɛ nu.
TThe Encyclopedia Americana ne (mɔɔ bɛyɛle ye 1991 la) ka kɛ: “Tete Yigyibitima, Gilikima, Wulomuma yɛɛ Pɛhyeama lile awozonle, arelemgbunli nee menli titile awolɛ kenle.” Mbuluku kɛlɛvolɛma Ralph nee Adelin Linton da adwenle titile mɔɔ bɛvale bɛyɛle ɛhye la ali. Bɛhɛlɛ ye wɔ bɛ buluku The Lore of Birthdays ne anu kɛ: “Ɛnee Mɛsɔpɔteemea nee Yigyibiti, ɛleka mɔɔ anyedelɛ bɔle ɔ bo la eza le maanle mɔɔ menli lumuale hakyele na bɛlile bɛ awolɛ kenle a. Ɛnee awolɛ kenle nwo kɛlɛtokɛ nwo hyia mɔmoane amra titile ɔluakɛ ɛnee nwɔlɔra kengavoma dua awolɛ kenle zo bɔ munzule.” Ngitanwolilɛ fɔɔnwo ɛhye mɔɔ bɛ nee nwɔlɔra ɛgengalɛ nyia la le debie mɔɔ ɔwɔ kɛ awie biala mɔɔ koati nwɔlɔra ɛgengalɛ ɔlua mɔɔ Baebolo ne ka ye wɔ nwo la ati nea boɛ kpalɛ wɔ nwo a.—Ayezaya 47:13-15.
Yemɔti, ɔnyɛ azibɛnwo kɛ yɛkenga ye wɔ The World Book Encyclopedia ne anu kɛ: “Keleseɛnema anli Ye [Kelaese] awolɛ kenle ɔluakɛ bɛbule awolɛ kenle ɛlilɛ kɛ awozonle ɛzonlenlɛma amaamuo.”—Foa 3, mukelɛ 416.
Edwɛkɛ ɛhye mɔɔ wɔ bɛ adwenle nu la ati, Gyihova Alasevolɛ ɛnva bɛ nwo ɛnwula awolɛ kenle nwo ɛvoyialilɛ nu. Nɔhalɛ nu, kenle mɔɔ bɛkɛwo kakula la le anyelielɛ nee fɛlɛkolilɛ mekɛ. Kpolerazulɛ biala ɛnle nwolɛ kɛ, awovolɛ kɔsɔɔti anye die saa bɛ mra ɛlɛnyi na ɛvolɛ biala to bɛ a. Gyihova Alasevolɛ noko dua bɛ mbusua nee bɛ gɔnwo mɔ mɔɔ bɛkyɛ bɛ ninyɛne na bɛ nee bɛ die bɛ nye bɔ nu la azo da bɛ ɛlɔlɛ ali, na ɛhye maa bɛ nye die kpole. Noko akee, ɔlua ɛleka mɔɔ awolɛ kenle ɛvoyia ne vi la ati, bɛkulo kɛ bɛyɛ ɛhye wɔ mekɛ gyɛne nu wɔ ɛvolɛ ne anu.—Luku 15:22-25; Gyima ne 20:35.
Bolonyia
Bɛdi Bolonyia wɔ ewiade amuala, bɔbɔ maanle mɔɔ bɛnle Keleseɛnema la anu. Kɛmɔ Keleseɛnemaanle ne anu ɛzonlenlɛ dɔɔnwo die ɛvoyia ɛhye to nu
la ati, bie a ɔbazi ɛ nwo kɛ Gyihova Alasevolɛ ɛnva bɛ nwo ɛnwula nu la. Duzu ati a ɔle zɔhane ɛ?Kɛmɔ encyclopedia dɔɔnwo ka ye wienyi la, menli a kpale December 25 kɛ Gyisɛse awolɛ kenle a, amaa ɔ nee Wulomuma awozonle ɛzonlenlɛma ɛvoyia bie ayia. Yɛ edwɛkɛ mɔɔ doɔdoa zo mɔɔ bɛvale bɛvile neɛnleanu mbuluku ngakyile nu la nzonlɛ:
“Bɛnze kenle mɔɔ bɛwole Kelaese la. Edwɛkpa ne ɛngile kenle anzɛɛ siane ne.”—New Catholic Encyclopedia, Foa III, mukelɛ 656.
“Amaamuo mɔɔ bɛbu ye Bolonyia nu ɛnɛ wɔ Europe anzɛɛ mɔɔ ɛnee wɔ ɛkɛ wɔ tete ne la anu dɔɔnwo ɛnle nɔhalɛ Keleseɛnema amaamuo, emomu bɛle awozonle ɛzonlenlɛma amaamuo mɔɔ bɛva bɛra Asɔne ne anu anzɛɛ Asɔne ne ɛlie ɛdo nu a. . . . Saturnalia ne mɔɔ bɛdi ye Wulomu la anu a anyelielɛ ninyɛne dɔɔnwo mɔɔ bɛyɛ ye Bolonyia mekɛ nu la vi a.”—Encyclopædia of Religion and Ethics (Edinburgh, 1910), mɔɔ James Hastings, le ye kpanuvolɛ la Foa III, mukelɛ 608-9.
“Ɔvi ɛvoya nna ne anu, bɛli Bolonyia wɔ Keleseɛne asɔne ne kɔsɔɔti anu wɔ December 25. Wɔ zɔhane mekɛ ne, ɛnee ɛhye a le kenle mɔɔ awozonle ɛzonlenlɛma fa di bɛ winter-solstice ɛvoyia ne mɔɔ bɛfɛlɛ ye ‘Sɛnzɛne ne Awolɛ’ (Latin, natale) ne la a, ɔluakɛ kenle ne mɔ yɛ tendenle bieko kɛ asɛɛ bɛwo sɛnzɛne ne fofolɛ la. Wɔ Wulomu, Asɔne ne liele ɛvoyia ɛhye mɔɔ menli dɔɔnwo anye die nwo la dole nu . . . ɔlua ngilenu fofolɛ mɔɔ ɔvale ɔmanle ye la azo.”—Encyclopædia Universalis, 1968, (Fenlanze) Foa 19, mukelɛ 1375.
“Ngakyile mɔɔ wɔ awozonle ɛzonlenlɛma Sol Invictus (Mithra), sɛnzɛne ne mɔɔ bɛngola ɔ nwo zo konim di anu la a vale Bolonyia ɛvoyia ne rale a. Noko, ɛnee bɛfa wienyi bie mɔɔ vi Kelaese ɛkɛ ɔba ewiade ye la a bɛkile December 25 mɔɔ le winter solstice kenle ne la a, na akee bɛhakyile Sol Invictus sɛkɛlɛneɛ ne bɛmanle Kelaese.”—Brockhaus Enzyklopädie, (German) Foa 20, mukelɛ 125.
Mekɛ mɔɔ bie mɔ zukoale nɔhalɛ mɔɔ fane Bolonyia nwo la, duzu a bɛyɛle a? The Encyclopædia Britannica ne ka kɛ: “Wɔ 1644 ne anu Nrelenza protestantema luale Mɛladivolɛma
anwo zo duale ɛvoyia anzɛɛ ɛzonlenlɛ nu nyɛleɛ biala, bɛhanle kɛ ɔle [Bolonyia] awozonle ɛzonlenlɛma ɛvoyia, na bɛmanle bɛvale bɛhyele ɛhɔne. Charles II eza vale ɛvoyia ne ziele ɛkɛ bieko, noko Scotma lile Protestantema edwɛkɛ ne azo.” Alumua Keleseɛnema anli Bolonyia, na Gyihova Alasevolɛ noko ɛnli ye ɛnɛ yɛɛ bɛnva bɛ nwo bɛnwula debie biala mɔɔ fane Bolonyia nwo la anu.Noko akee, Baebolo ne ka ninyɛne mɔɔ yɛfa yɛahyɛ anzɛɛ mbusua nee agɔnwolɛma mɔɔ yɛto ɛsalɛ yɛavɛlɛ bɛ yɛ nee bɛ abɔ nu ali aleɛ anyelielɛ nu wɔ mekɛ bie mɔ anu la anwo edwɛkɛ kpalɛ. Ɔmaa awovolɛ anwosesebɛ kɛ bɛtete bɛ mra bɛmaa bɛvi ahonle nu bɛyɛ nyele, emomu tɛ mekɛ mɔɔ awie mɔ kulo kɛ bɛkɛyɛ zɔ la. (Mateyu 6:2, 3) Bɛtete Gyihova Alasevolɛ ngakula kɛ bɛnyia abotane na bɛbu debie, na mɔɔ boka ɛhye anwo la a le adenle mɔɔ awie mɔ lɛ di Bolonyia mɔɔ bɛdie bɛado nu la. Zɔhane ala a saa bɛdie bɛ kpɔkɛ mɔɔ bɛzi kɛ bɛnrɛli Bolonyia la bɛto nu a, bɛdabɛ noko bɛ nye die a.
Ɛvoyia Gyɛne
Zɔhane ala a Gyihova Alasevolɛ yɛ ye ɛzonlenlɛ nu ɛvoyia gyɛne anzɛɛ ɛvoyia mɔɔ ye foa bie vi ɛzonlenlɛ nu mɔɔ bɛdi ye sukulu wɔ ɛvolɛ ne anu wɔ maanle ngakyile nu mɔɔ bie a le June ɛvoyia wɔ Brazil, Epiphany wɔ France, Carnival wɔ Germany, Setsubun wɔ Japan, yɛɛ Halloween wɔ United States la anwo a. Ɔda ali kɛ awovolɛ mɔɔ bɛle Alasevolɛ anzɛɛ bɛ ngakula ne mɔ anye balie kɛ bɛbabua ɛvoyia ɛhye mɔ anzɛɛ gyɛne biala mɔɔ bɛambɔ bɛ duma wɔ ɛke mɔɔ gyegye wɔ la anwo kpuyia biala mɔɔ ɛlɛ la.