De Dalmatin-bijbel — Zeldzaam maar niet vergeten

DOOR EEN ONTWAAKT!-MEDEWERKER IN SLOVENIË

DE LAATSTE van de vaten met hun kostbare inhoud kwamen eind zestiende eeuw in Slovenië aan. Twee jaar lang waren ze langs verscheidene routes onderweg geweest. Om hun inhoud te verhullen, stond er op de buitenkant „speelkaarten” of „magazijnvoorraad”. Binnenin zaten in leer gebonden exemplaren van de eerste complete bijbel in het Sloveens verborgen.

De waardevolle zending was de vervulling van de droom van twee toegewijde mannen — Jurij Dalmatin en Primož Trubar, die hun leven wijdden aan het vertalen van de bijbel in de omgangstaal van hun volk. Hoewel deze mannen misschien niet in veel geschiedenisboeken worden genoemd, kunnen hun namen worden toegevoegd aan de lijst van personen die een grote bijdrage hebben geleverd aan bijbelvertalingen van het eerste uur.

Dalmatin, de man die verantwoordelijk was voor het geheime bijbeltransport, had er een speciaal, prachtig gebonden exemplaar bij gedaan voor Trubar, zijn vriend en adviseur. Laten we eens zien met welke uitdagingen deze twee mannen te maken kregen bij het beschikbaar maken van de bijbel in de omgangstaal van hun landgenoten.

Een vertaler in wording

In de zestiende eeuw was het Heilige Roomse Rijk, dat nauwe banden onderhield met de Rooms-Katholieke Kerk, in het grootste deel van Europa nog steeds stevig verankerd. Maar de protestantse Reformatie was in volle gang en de gevolgen van de beweging waren langzaam merkbaar geworden in de steden en dorpen van wat tegenwoordig Slovenië is. Trubar, een plaatselijke geestelijke, was een van de eersten die de protestantse geloofsovertuiging aanvaardden.

Omdat het Latijn de taal van de Katholieke Kerk was, konden slechts een paar bevoorrechte personen die in die oude taal waren onderricht de kerkdiensten en de bijbel begrijpen. De hervormers zeiden echter dat kerkdiensten moesten worden gehouden in een taal die iedereen kon begrijpen. Daarom werden er halverwege de zestiende eeuw tijdens kerkdiensten enkele bijbelpassages in de plaatselijke Sloveense taal voorgelezen. Dit was mogelijk geworden doordat het Sloveense equivalent van bepaalde teksten in de kantlijn werd geschreven van het door de geestelijken gebruikte Latijnse missaal of misboek.

Trubar wilde echter de hele bijbel in het Sloveens hebben. Aangezien er nog geen Sloveens alfabet bestond, ontwierp Trubar er een, en in 1550 schreef hij het eerste boek dat in het Sloveens werd gedrukt. Daarin nam hij enkele bijbelverzen uit Genesis op. Later vertaalde hij ook de Psalmen in het Sloveens en uiteindelijk het hele Nieuwe Testament, oftewel de christelijke Griekse Geschriften.

Niettemin zag Trubar in dat hij niet de taalvaardigheid bezat die nodig was voor de verwezenlijking van zijn streven om de hele bijbel in het Sloveens te vertalen. In Jurij Dalmatin, een getalenteerde jonge student, zag hij iemand die hem kon helpen zijn doel te bereiken.

Vroege achtergrond

Dalmatin werd omstreeks 1547 geboren in een arm gezin in een dorp in het huidige Zuid-Slovenië. Als jongen bezocht hij de plaatselijke school die werd geleid door een vroege bekeerling tot het protestantisme en dit was van grote invloed op zijn latere religieuze voorkeuren. Met de steun van zowel Trubar als een leraar en de plaatselijke parochie, bezocht  Dalmatin een religieuze school en ging hij later naar een universiteit in Duitsland. Zo verbeterde hij zijn Latijn en zijn Duits, leerde hij Hebreeuws en Grieks en voltooide hij zijn studies filosofie en theologie.

Hoewel Dalmatin in het buitenland studeerde, werd hij door Trubar aangespoord zijn moedertaal, Sloveens, naar waarde te schatten en bij te schaven. Toen Dalmatin nog in de twintig was en aan de universiteit studeerde, begon hij aan de gigantische opgave de bijbel in de taal van zijn landgenoten te vertalen. Trubars vurige wens om de volledige bijbel in het Sloveens te hebben, werd nu het voornaamste doel in Dalmatins leven.

Het vertalen begint

Dalmatin, die zich met veel enthousiasme op het project stortte, begon met het vertalen van de Hebreeuwse Geschriften. Hij vertaalde blijkbaar uit de oorspronkelijke talen maar raadpleegde daarbij nauwlettend Maarten Luthers Duitse vertaling van de Latijnse Vulgaat. Wat Trubar betreft, rond 1577 had hij zoals eerder vermeld de gehele christelijke Griekse Geschriften in het Sloveens vertaald. Die tekst werd nu door Dalmatin gecorrigeerd en verbeterd, waarbij hij zich opnieuw sterk verliet op Luthers Duitse bijbelvertaling. Hij verwijderde veel van Trubars germanismen en maakte er een consequentere vertaling van. Dalmatin kan bij zijn vertaalwerk gebruik hebben gemaakt van zijn kennis van het Grieks, maar geleerden zijn het er nog steeds niet over eens of hij al dan niet vroege Griekse teksten heeft geraadpleegd.

Hindernissen op het pad

Omdat het Sloveense alfabet slechts enkele tientallen jaren daarvoor was ingevoerd, stond Dalmatin voor een overweldigende opgave. Bovendien was het vocabulaire klein en bestonden er geen Sloveense naslagwerken. Daarom was er behoorlijk veel vindingrijkheid nodig om de tekst in begrijpelijk Sloveens te vertalen.

Ook de Contrareformatie droeg bij tot de moeilijkheden. Omdat de drukker in Slovenië was verbannen, moest het drukken van bijbels in het buitenland plaatsvinden. Dat verklaart waarom het nodig was de bijbels te camoufleren alvorens ze in het land in te voeren. Niettemin bereikte Dalmatin ondanks de hindernissen in slechts tien jaar zijn doel. Kennelijk was hij toen pas begin dertig.

Onder supervisie van Dalmatin werd de eerste druk van 1500 exemplaren van de bijbel in zeven maanden voltooid. Velen noemden de bijbel een literair meesterwerk en een kunstwerk omdat hij prachtig geïllustreerd was met 222 houtsneden. Veel van de oorspronkelijke bijbels zijn bewaard gebleven en de vertaling is als basis gebruikt voor moderne vertalingen van de bijbel in het Sloveens. Het werk van die twee mannen heeft ertoe bijgedragen dat Slovenen tegenwoordig Gods Woord in hun moedertaal kunnen lezen.

[Kader/Illustratie op blz. 15]

DE GODDELIJKE NAAM

Dalmatin nam de volgende uitleg op in het voorwoord van zijn vertaling van de Heilige Schrift: „Daar waar het woord HEER in hoofdletters staat gedrukt, betekent dit alleen de HEER God wiens naam is יהוה, Jehovah, in de joodse taal. Die naam behoort alleen toe aan de HEER God en aan niemand anders.”

[Illustraties op blz. 14, 15]

Primož Trubar

Titelpagina van de Sloveense bijbel

[Verantwoording]

All pictures except Tetragrammaton: Narodna in univerzitetna knjižnica—Slovenija—Ljubljana