De grote witte haai belaagd

De grootste vleesetende vis ter wereld, de grote witte haai, boezemt de mens misschien meer angst in dan enig ander levend wezen. Toch is deze haai tegenwoordig een beschermde diersoort in minstens een deel van de wateren rond Australië, Brazilië, Namibië, de Verenigde Staten en Zuid-Afrika en ook in de Middellandse Zee. Andere landen en staten overwegen eveneens bescherming te verlenen. Maar waarom zou men een beruchte moordenaar beschermen? Zo simpel ligt het niet, zoals wij zullen zien. En ook is het algemene beeld van de witte haai niet geheel op feiten gebaseerd.

DE GROTE witte haai * staat samen met de orka en de potvis aan de top van de voedselketen in zee. Binnen de haaienfamilie is de witte haai de koning der haaien, de superhaai. Hij eet alles — vissen, dolfijnen en zelfs andere haaien. Als hij echter ouder, groter en trager wordt, ontwikkelt hij een voorkeur voor zeehonden, pinguïns en kadavers — het liefst dode walvissen.

Om hun voedsel op te sporen, gebruiken de meeste haaien al hun zintuigen, met inbegrip van hun uitmuntende gezichtsvermogen. Wat hun reukvermogen betreft — welnu, een zwemmende neus zou een zeer passende metafoor zijn! Bovendien ontsnapt er ook nog nauwelijks iets aan hun oren — zo weinig dat haaien net zo goed zwemmende oren genoemd zouden kunnen worden.

De oren van de haai worden geassisteerd door drukgevoelige cellen langs beide zijden van zijn lichaam. Niets ontsnapt aan dit afluistersysteem, dat speciaal afgesteld is op de trillingen van heftige bewegingen — zoals die van een spartelende vis aan het eind van een harpoen. Daarom is het voor harpoenjagers verstandig om bloedende, spartelende vissen zo snel mogelijk het water uit te krijgen.

Haaien hebben nog een zesde zintuig. Dankzij de ampullen van Lorenzini — zeer kleine buisjes rondom de neus — kunnen ze  de zwakke elektrische velden detecteren die veroorzaakt worden door de hartslag, de beweging van de kieuwen of de bij het zwemmen gebruikte spieren van een mogelijke prooi. Dit zesde zintuig is feitelijk zo gevoelig dat het haaien zelfs in staat zou kunnen stellen de wisselwerking tussen het magnetische veld van de aarde en de oceaan waar te nemen. Hierdoor weten haaien wellicht wat noord en wat zuid is.

De witte haai identificeren

Hoewel men hem de grote witte haai noemt, is alleen zijn onderkant wit of vaalwit. Zijn rug heeft normaal gesproken een donkergrijze tint. De grens tussen beide kleuren, langs de zijkant van de vis, verloopt langs een onregelmatige lijn die van haai tot haai verschilt. Dit kenmerk verbetert zijn camouflage maar is tevens een hulp voor wetenschappers om afzonderlijke haaien te herkennen.

Hoe groot kunnen witte haaien worden? „De grootste witte haaien die nauwkeurig zijn gemeten,” zegt het boek Great White Shark, „hebben een lengte van tussen de 5,8 en 6,4 meter.” Vissen van deze grootte kunnen ruim 2000 kilo wegen. Dankzij hun naar achteren gerichte, sikkelvormige vinnen die vastzitten aan een torpedovormig lichaam, kunnen deze reuzen toch nog als een raket door het water schieten. Hun vrijwel symmetrische staartvin — ontworpen voor krachtexplosies — is een andere bijzonderheid voor de haaienwereld, aangezien de meeste soorten juist een typerend asymmetrische staartvin hebben.

De meest opvallende en ook de meest gevreesde kenmerken van de witte haai zijn de enorme kegelvormige kop, zijn meedogenloze zwarte ogen en zijn bek vol messcherpe driehoekige tanden met zaagranden. Als deze tweesnijdende „messen” afbreken of uitvallen, schuift een dentale ’lopende band’-constructie vervangende exemplaren naar voren.

Aangedreven door warmer bloed

Het vaatstelsel van de Lamnidae-haaienfamilie waaronder de makreelhaai, de haringhaai en de witte haai, is heel anders dan dat van de meeste andere haaien. De temperatuur van hun bloed ligt ongeveer drie tot vijf graden boven die van het water. Hun warmere bloed versnelt de spijsvertering en geeft extra kracht en uithoudingsvermogen. De makreelhaai, die zich voedt met snelle diepzeevissen zoals de tonijn, kan door het water heen racen met korte uitschieters van wel honderd kilometer per uur!

Zolang haaien blijven zwemmen, ondervinden ze een opwaartse druk van hun twee borstvinnen. Als ze te langzaam zwemmen, wordt de opwaartse kracht te klein en zakken ze net als een vliegtuig, en dit ondanks een lever met een levertraanreservoir voor drijfvermogen, die zo groot is dat deze wel een kwart van het totaalgewicht van de haai kan bedragen! Veel haaiensoorten moeten bovendien blijven zwemmen om te kunnen ademen, want op deze manier persen ze zuurstofrijk water door hun geopende bek en kieuwen. Dit verklaart bovendien hun eeuwige kille grijns!

Een menseneter?

Van de 368 nu bekende haaiensoorten zijn er slechts zo’n twintig gevaarlijk. En maar vier hiervan zijn verantwoordelijk voor het merendeel van de pakweg honderd aanvallen op mensen die jaarlijks gerapporteerd worden. Zo’n dertig van deze aanvallen lopen fataal af. De vier schuldige soorten zijn de grondhaai, die misschien wel meer mensenlevens heeft beëindigd dan enige andere haai, de tijgerhaai, de oceanische witpunthaai en de witte haai.

Het is verbazingwekkend dat ten minste 55 procent — en in sommige werelddelen rond de 80 procent — van degenen die door de witte haai aangevallen zijn het nog kon navertellen. Waarom konden zovelen een aanval van zo’n gevreesd roofdier overleven?

 Bijten en spugen

De witte haai staat erom bekend dat hij na een eerste krachtige beet zijn verwonde prooi uitspuugt. Vervolgens wacht hij met het opeten van zijn slachtoffer totdat dit gestorven is. Als het slachtoffer een mens is, verschaft dit gedrag een mogelijkheid tot redding. Moedige metgezellen zijn hier wel eens in geslaagd, wat dus laat zien dat het wijze raad is om nooit alleen te gaan zwemmen.

Zulke reddingspogingen zouden normaal gesproken echter op zelfmoord neerkomen, ware het niet dat het gedrag van de witte haai nog iets merkwaardigs vertoont. De geur van bloed brengt hem niet tot blinde razernij zoals dat bij enkele andere haaien wel gebeurt. Maar waarom gebruikt de witte haai een bijt-en-spuug-tactiek?

Dat is vanwege zijn ogen, speculeert een wetenschapper. Anders dan bij andere haaien heeft de witte haai geen ooglidachtig membraan om zijn ogen te beschermen; hij draait ze daarentegen vlak voor de botsing zijn oogkassen in. Op het moment van het bijten zijn de ogen echter niet beschermd tegen bijvoorbeeld de openrijtende klauwen van een zeehond. Daarom is een snelle, dodelijke beet en weer loslaten een normaal gedragspatroon voor de witte haai.

Houd ook in gedachte dat witte haaien zich net als mensenbaby’s gedragen — alles gaat rechtstreeks de mond in voor een eerste beoordeling! „Helaas kan het, als een witte haai een hapje wil proeven, desastreuze gevolgen hebben”, verklaart John West, een marien bioloog uit de Australische stad Sydney.

Hoewel de witte haai een gevaarlijk dier is, blijkt hij geen op mensenvlees belust monster te zijn. Een zeeoorduiker die 6000 uur in het water doorgebracht heeft, zag slechts twee witte haaien en geen van beide viel hem aan. De witte haai is juist vaak voor mensen gevlucht.

Toen de oceanoloog Jacques-Yves Cousteau en een metgezel vlak voor de kust van Kaapverdië aan het duiken waren, troffen zij toevallig een enorme witte haai aan. „Zijn reactie was de meest ondenkbare”, schreef Cousteau. „Uit pure angst liet hij een wolk van ontlasting achter en vertrok met een ongelofelijke snelheid.” Hij concludeerde: „Bij het terugdenken aan al onze ervaringen met de witte haai stuitte ik voortdurend op de enorme kloof tussen wat het publiek denkt dat het beest is en wat wij hebben gezien.”

De witte haai als prooi

Het algemene beeld is sterk beïnvloed door de roman Jaws uit 1970, waar een populaire speelfilm van is gemaakt. Plotseling werd de witte haai de belichaming van het kwaad en „hele troepen trofeeënjagers wedijverden om als eerste de kop of de kaken van de menseneter boven de open haard te hebben hangen”, zegt het boek Great White Shark. Na verloop van tijd bracht een geprepareerde tand van een witte haai (in Australië) tot wel $1000 op en een complete set kaken meer dan $20.000.

Verreweg de meeste witte haaien sterven echter in de netten van de commerciële visserij. Er worden bovendien jaarlijks miljoenen andere haaien gevangen om de groeiende vraag naar haaienproducten — vooral haaienvinnen — te bevredigen. Omdat het aantal gevangen haaien afgenomen is, is er de laatste jaren wereldwijd alarm geslagen, vooral voor de witte haai.

Het begrip groeit

Van haaien is bekend dat ze de zeeën ontdoen van zieke, stervende, afgeleefde en dode dieren. Een gezonde haaienpopulatie betekent dus een gezonde, schone oceaan.

In erkenning van het bedreigde voortbestaan van de haaien heeft de commissie voor het voortbestaan van soorten van de Internationale Unie voor Natuurbehoud een groep specialisten op het hele haaienprobleem gezet. Het bestuderen van de witte haai is echter niet gemakkelijk — ze komen niet in grote aantallen voor en sterven in gevangenschap. Ze moeten dus in hun natuurlijke omgeving bestudeerd worden.

Naarmate de mensen een beter begrip van haaien hebben gekregen, is hun houding tegenover deze fascinerende wezens veranderd. Maar dat verandert de grote witte haai nog niet. Hoewel hij geen wrede beul is, blijft hij toch een gevaarlijk dier dat moet worden behandeld met voorzichtigheid en respect. Héél veel respect!

[Voetnoot]

[Illustratie op blz. 11]

Deze haaien hebben een grote en angstaanjagende bek

[Illustratieverantwoording op blz. 10]

Photos by Rodney Fox Reflections

South African White Shark Research Institute