1. Ko e heigoa ne tupu he moumouaga ha Ierusalema?

KE HE tau 607 ato fai Keriso, ko e Patuiki ko Nepukanesa II mo e haana a kautau lahi he tau Papelonia ne tau atu ke he maaga ha Ierusalema. Pehē e Tohi Tapu na kelipopo he patuiki e tau fuata taane aki e pelu. “Nakai fakaalofa atu a ia ke he tau fuata mo e tau tamāfine ikiiki, ko e tau patu mo e tau tagata momotua.” Fakahiku ai, na “huhunu foki e lautolu e fale he Atua, mo e ulu e kaupa a Ierusalema, mo e huhunu ke he afi hana tau fale iki oti, mo e moumou ai hana tau kapiniu mitaki oti.”​—2 Nofoaga he Tau Patuiki 36:17, 19.

2. Ko e heigoa e hatakiaga ne foaki e Iehova, ti ko e heigoa ka tupu ke he tau Iutaia?

² Kua nakai lata e tau Iutaia ke ofo he moumouaga ha Ierusalema. Ke he tau tau loga, ne fakafano atu he Atua e tau perofeta ke hataki e tau tagata ka matutaki a lautolu ke nakai omaoma ki a ia, to kelipopo he tau tagata Papelonia a lautolu. Tokologa e Iutaia ne mamate he pelu, ti ko lautolu ne hao to liga momoui fakapaea i Papelonia. (Ieremia 15:2) Fēfē la ke momoui fakapaea? Na tupu nakai e fakapaeaaga pihia he tau Kerisiano ki Papelonia? Ka pihia, he magaaho fe?

3. Kehe fēfē e moui fakapaea i Papelonia ke he moui fakatupa i Aikupito?

³ Ne fitā he tala age e Iehova ke he tau Iutaia ka uta fakapaea a lautolu, kua lata a lautolu ke talia e tuaga foou mo e momoui fakatatau ke he puhala ia. Tala age a ia ki a lautolu puhala ia Ieremia: “Kia ta e mutolu e tau fale, mo e nonofo ai a mutolu; mo e to e mutolu e tau kaina, mo e kai ai e mutolu e tau fua; Kia kumi foki e mutolu e monuina he maga kua fakapaea atu e au a mutolu ki ai; mo e liogi a mutolu kia Iehova ma e maga ia; ha ko e monuina hana ke monuina ai a mutolu.” (Ieremia 29:5, 7) Ko e tau Iutaia ne muitua ke he tau hatakiaga ha Iehova ne teitei mitaki ni e puhala moui he tuaga fakapaea. Ne fakaatā he tau tagata Papelonia e tau Iutaia ke taute ni e lautolu e tau mena ha lautolu mo e atāina ke o fano he motu. He mogoia, ko Papelonia e matakavi lahi he tau mena fakapisinisi. Ko e tau tohiaga tuai ne fakakite he fakapaeaaga kua tokologa e Iutaia ne fakaako e puhala fakatau mo e fakafua ti eke mo tau tagata talaga iloilo. Falu Iutaia ne maukoloa foki. Ko e moui fakapaea ne nakai uka lahi ke tuga e moui he tau Isaraela ne fakatupa i Aikupito he tau teau tau fakamua atu.​—Totou Esoto 2:23-25.

4. Fakalataha mo e tau Iutaia nakai fakamooli, ko hai foki ne matematekelea? Ko e ha ne nakai maeke a lautolu ke taute e tau mena oti ne talahau he Fakatufono?

⁴ Falu he tau Iutaia ne fakapaea ko e tau fekafekau fakamooli he Atua. Pete ni kua nakai fai mena kelea kua taute e lautolu, ne matematekelea a lautolu fakalataha mo e laulahi he motu. Ne moua he tau Iutaia e tau koloa tino ne lata mo lautolu, ka e maeke fēfē a lautolu ke tapuaki ki a Iehova? Ko e faituga mo e fatapoa ne kua malona, ti ko e tuaga fakaekepoa kua nakai fakatokatoka mitaki foki. Ka e taute he tau Iutaia fakamooli e tau mena ne maeke a lautolu ke muitua ke he Fakatufono he Atua. Ma e fakatai, ko Tanielu, Satarako, Mesako, mo Apetiniko ne fakaheu ke kai e tau mena kai ne fakatapu ma e tau Iutaia. Pehē e Tohi Tapu kua liogi tumau a Tanielu ke he Atua. (Tanielu 1:8; 6:10) Ha kua pule agaia e motu pouliuli ki a lautolu, ne nakai maeke he tau Iutaia fakamooli ke taute e tau mena oti ne talahau he Fakatufono.

5. Ko e heigoa e amaamanakiaga ne tuku age e Iehova ke he tau tagata haana, ti ko e uho lahi he ha e maveheaga nei?

⁵ To liliu nakai e tau Isaraela ke tapuaki he puhala kua talia katoatoa ke he Atua? He mogoia, liga nakai maeke ai ha kua nakai fakatoka he tau Papelonia e tau tagata fakapaea ha lautolu. Ka e mavehe e Iehova ko e Atua to fakatokanoa ai e tau tagata haana ti ko e mena ia ne tupu he mogo fakamui. Ne fakamooli tumau e tau maveheaga he Atua!​—Isaia 55:11.

6, 7. Ko e ha kua lata ia tautolu ke hiki e maamaaga?

⁶ Kua lauia nakai e tau Kerisiano he tau mena tuga e fakapaea ia ki Papelonia? Loga e tau tau ne talahau he The Watchtower ko e tau Kerisiano fakamooli ne fakapaea ki Papelonia he 1918 mo e fakatokanoa mai i  Papelonia he 1919. Ka ko e vala tala nei mo e vala tala ka mui mai, to fakaako a tautolu ke he kakano kua lata ke hiki e maamaaga ha tautolu.

⁷ Manamanatu ke he mena nei: Ko Papelonia Lahi ko e pule he lalolagi ke he lotu fakavai. Ti nakai fekafekau e tau tagata he Atua ke he lotu fakavai he 1918. Mooli he magahala ia, na favale ki a lautolu ne fakauku. Ka ko e favaleaga ki a lautolu kua fakatupu lahi he tau fakatufono, nakai mai he lotu fakavai. Ato hoko e Felakutaki I he Lalolagi, kua leva tuai e vevehe kehe he tau fekafekau fakauku he Atua mai he lotu fakavai. Ti tuga kua nakai lauia mooli e tau tagata ha Iehova he fakapaea ki Papelonia Lahi he 1918.

8. Ko e heigoa ne tupu he mole e mamate he tau aposetolo? (Kikite fakatino he kamataaga.)

⁸ He tau 33 he Penetekoso, totou afe e tau Kerisiano foou ne fakauku he agaaga tapu. Kua eke a lautolu mo “hau fifili . . . ko e tau patuiki mo e tau ekepoa, ko e motu tapu, mo e motu kua moua māna.” (Totou 1 Peteru 2:9, 10.) Ne mataala e tau aposetolo he leveki e tau fakapotopotoaga he momoui agaia a lautolu. Ka e mua atu he magaaho ne mole e mamate he tau aposetolo, falu he tau tagata taane he fakapotopotoaga ne kamata ke fakaako e tau manatu fakavai mo e manako ke takitaki kehe e tau tutaki mai he kupu mooli. Ne fiafia e tau tagata taane nei ke he tau fakaakoaga ha Aristotle mo Plato ti kamata ke fakaako e tau manatu ha laua ka e nakai ko e kupu mooli mai he Kupu he Atua. (Gahua 20:30; 2 Tesalonia 2:6-8) Tokologa ko e tau tagata taane talahaua mo e tau leveki he tau fakapotopotoaga. Pete ni he tala age a Iesu ke he tau tutaki haana, “Ko mutolu oti, ko e matakainaga a mutolu,” ko e vahega akoako ne kamata ke fakatū.​—Mataio 23:8.

9. Fakamaama e puhala ne kamata e lotu Kerisiano tiaki taofiaga ke gahua mo e fakatufono Roma. Ko e heigoa e fua?

⁹ He tau 313 he mole e Keriso, ko e Pule Atu Motu ko Constantine ne pule ke he Atu Motu Roma pouliuli ti matafakatufono e lotu Kerisiano ke tiaki taofiaga. Mole ia, kamata e Lotu ke gahua fakatatau mo e fakatufono Roma. Ma e fakatai, ne fono a Constantine mo e tau takitaki lotu ne kua talahaua ko e Council of Nicaea. He mole e fono ia, ne fakapaea he pule atu motu e akoako ko Arius ha kua nakai talia a ia ke talitonu ko Iesu e Atua. Fakamui, ne eke a Theodosius mo pule atu motu ha Roma, ti eke e Lotu Katolika mo lotu kua fakaatā he Pule Atu Motu Roma. Talahau he tau tagata tohi tala tuai, ko Roma pouliuli kua eke mo “Kerisiano” he magahala he Pule Atu Motu ko Theodosius. Ka ko e tala mooli he magahala ia, ne talitonu e tau Kerisiano tiaki taofiaga ke he tau fakaakoaga pouliuli ti kua fitā he eke a lautolu mo vala ha Papelonia  Lahi. Pete ia, ha ha i ai agaia e falu Kerisiano fakauku ne fakamooli. Kua tuga e tau saito a lautolu ne tutala ki ai a Iesu. Ko lautolu nei ne fakamooli ne eketaha ke tapuaki ke he Atua, ka e tokogahoa ne fanogonogo ke he mena ne talahau e lautolu. (Totou Mataio 13:24, 25, 37-39.) Ko lautolu mooli he fakapaeaaga Papelonia!

10. Ko e ha ne kamata e tau tagata ke hūhū toko hagaao ke he lotu?

¹⁰ He tau tau gahoa fakamua he mole e Keriso, tokologa agaia e tau tagata ne maeke ke totou e Tohi Tapu faka-Heleni po ke faka-Latini. Maeke a lautolu ke fakatatai e tau fakaakoaga he Kupu he Atua ke he tau fakaakoaga he lotu. Ha kua tokologa e tagata ne iloa kua fakaako he tau lotu e tau fakaakoaga fakavai, ne tiaki ai e lautolu. Ka e hagahaga kelea ke tala age ke he falu e manatu ha  lautolu, ti maeke a lautolu ke tamate foki ka taute pihia.

11. Maeke fēfē e lotu ke pule ke he Tohi Tapu?

¹¹ Fai magaaho he mole, tokogahoa e tagata ne vagahau Heleni po ke vagahau Latini. Ti nakai fakaatā he tau takitaki lotu ke fakaliliu e Kupu he Atua ke he tau vagahau ne maama he tau tagata. Ko e fua, ko e tau takitaki lotu mo lautolu ne pulotu ni kua maeke ke totou e Tohi Tapu, ti falu he tau akoako ne nakai maeke ke totou po ke tohi fakamitaki. Ko e ha tagata ne nakai talia mo e mena ne fakaako he lotu ne fakahala fakakelea. Ko e tau Kerisiano fakauku ne fakamooli kua fakapotopoto fakalataha he tau matakau ikiiki, ka kua nakai maeke e falu ke feleveia auloa. Pihia foki ke he tau Iutaia ne fakapaea ki Papelonia, ko e “tau patuiki mo e tau ekepoa” ne fakauku ne nakai maeke ke tapuaki he puhala fakatokatoka. Ne pule katoatoa a Papelonia Lahi ke he tau tagata!

12, 13. Ko e heigoa e tau kakano ne ua ne foaki ke he tau Kerisiano mooli e amaamanakiaga he tokanoaaga? Fakamaama.

¹² To maeke nakai e tau Kerisiano ke atāina mo e talia e tapuakiaga ke he Atua? Ē! Ha ha i ai ua e kakano uho lahi ma e amaamanakiaga. Ko e amaamanakiaga fakamua, ko e moua he matini lomi tohi. Ato moua ai kavi ke he tau 1450, ne lagaki lima e Tohi Tapu ti nakai ko e mena mukamuka. Kavi ke he hogofulu e mahina kua maeke e tagata lotomatala ke taute taha e lagaki he Tohi Tapu! Pihia foki, ko e tau tagata lagaki ne tohi he tau kili akau, po ke tau kili manu. Ko e fua mogoia, gahoa e tau lagaki he Tohi Tapu ti tauuka foki. Ka e he fai matini lomi mo e pepa, kua maeke he tagata lotomatala ke lomi molea 1,300 e tau lautohi he aho!

¹³ Ko e kakano ke uaaki ko e fakaliliu he Tohi Tapu. Kavi ke he tau 1500, ko e tau tagata taane loto malolō tokogahoa ne fakaliliu e Kupu he Atua ke he tau vagahau ne mukamuka ke he tau tagata. Taute e lautolu e gahua nei pete he iloa to kelipopo a lautolu he taute pihia. Ne ita lahi e tau takitaki lotu. Ko e ha? Ha kua matakutaku a lautolu ka totou he tau tagata taane mo e tau fifine fakamooli e Tohi Tapu he vagahau ni ha lautolu, to kamata a lautolu ke hūhū tuga anei: ‘He mena fe i loto he Tohi Tapu ne fakaako e fakakikiveka ke he afi tote? He mena fe he Tohi Tapu ne talahau kua lata e tagata ke totogi e akoako ke lauga ma e tagata mate? He mena fe he Tohi Tapu ne talahau hagaao ke he tau pope mo e tau patele?’ Loga e fakaakoaga fakavai he lotu ne fakavē ke he tau lotomatala ha Aristotle mo Plato, ko e tau tagata ne momoui fakamua atu ato fai Keriso. Ne ita e tau takitaki lotu he hūhū toko e tau tagata ki a lautolu. Ko e tau tagata ne tiaki e tau fakaakoaga ia ne fakahala mate. Manako e tau takitaki lotu ke taofi e tau tagata he totou e Tohi Tapu mo e hūhū e tau hūhū, ti laulahi he tau tuaga ne tutupu  e tau mena ia. Ka e tokogahoa e tagata loto toa ne nakai talia ke tautaofi e Papelonia Lahi. Kua moua e lautolu e kupu mooli mai he Kupu he Atua ti manako a lautolu ke iloa fakalaulahi foki! Ko e tokanoaaga mai he lotu fakavai kua tata lahi.

14. (a) Ko e heigoa ne manako e tau tagata ne fakaako e Tohi Tapu ki ai? (e) Fakamaama e kumiaga he Matakainaga ko Russell ke he kupu mooli.

¹⁴ Manako e tau tagata tokologa ke totou mo e fakaako e Tohi Tapu mo e tutala ke he tau mena ne fakaako e lautolu. Ne nakai manako a lautolu ke he tau takitaki lotu ke tala age ki a lautolu e tau mena kua lata a lautolu ke talitonu. Ti fehola a lautolu ke he tau motu ne atāina ke fakaako e Tohi Tapu. Taha he tau motu nei ko Amerika. He 1870, ko Charles Taze Russell mo e falu foki ne kamata e fakaako fakahokulo he Tohi Tapu. Fakamua, manako e Matakainaga ko Russell ke kumi e lotu ne fakaako e kupu mooli. Ne fakatatai fakamatafeiga e ia e tau fakaakoaga he tau lotu Kerisiano, mo e pihia foki mo e tau lotu ne nakai Kerisiano mo e mena ne talahau he Tohi Tapu. Nakai leva ti mailoga e ia ne nakai taha he tau lotu ia ne muitua katoatoa ke he Kupu he Atua. He taha magahala, ne tutala a ia mo e tau takitaki he tau lotu loga. Amaamanaki e Matakainaga ko Russell to talia e lautolu e kupu mooli kua moua e ia mo e matakau haana mai he Tohi Tapu mo e fakaako e kupu mooli ia ke he tau fakapotopotoaga ha lautolu. Ka e nakai manako e tau takitaki lotu. Nakai leva ti iloa he tau Tagata Fakaako Tohi Tapu kua nakai maeke a lautolu ke tapuaki ke he Atua fakalataha mo lautolu he lotu fakavai.​—Totou 2 Korinito 6:14.

15. (a) Magaaho fe ne fakapaea e tau Kerisiano mooli ki Papelonia? (e) Ko e heigoa e tau hūhū ka tali he vala tala ka mui mai?

¹⁵ He vala tala nei, ne fakaako e tautolu ko e tau Kerisiano mooli ne putoia he fakapaeaaga Papelonia ne nakai leva he mole e mate he aposetolo fakahiku. Ka e, lata agaia a tautolu ke iloa e tau tali ke he tau hūhū nai: Iloa fēfē e tautolu na vevehe kehe mooli a lautolu ne fakauku mai i Papelonia Lahi he tau tau fakamua ato hoko e 1914? Mooli kia kua nakai fiafia a Iehova ke he tau fekafekau haana ha kua fakamanou e gahua fakamatala ha lautolu he Felakutaki I he Lalolagi? Fai kia he tau matakainaga ha tautolu he magahala ia ne fakatikai e tuuho faka-Kerisiano ha lautolu ti galo e taliaaga ha Iehova? Fakahiku ai, ka putoia e tau Kerisiano ke he lotu fakavai he mole e mamate he tau aposetolo, magaaho fe ne fakatokanoa mai a lautolu? Ko e tau hūhū mitaki lahi mahaki anei, mo e to tali ai he vala tala ka mui mai.