1, 2. (a) Ko e heigoa e tau paleko ne moua he falu matakainaga ha tautolu? (e) Ko e heigoa e tau hūhū ne lagā mai ai?

“KO E magaaho ne tupu e felatauaki i Burundi, ko e magafaoa ha mautolu a ia he toloaga,” talahau he matakainaga taane ko Lije. “Kitia e mautolu e tau tagata hane tafepoi mo e taufana. Ko e tau matua haaku mo e toko 11 ia mautolu ne fehola ke momoui ti ko e tau mena ni ne tui e mautolu mo mautolu. Falu he magafaoa haaku ne hoko atu ke he kemuaga he tau tagata ne fehola ki ai i Malawi, ko e fenoga ne molea 1,600 e kilomita. Ne nonofo fano a mautolu ne toe.”

² He lalolagi katoa, molea 65 e miliona he tau tagata ne fehola ne poaki ke toka e tau kaina ha lautolu ha ko e felakutaki po ke favale. Ko e numera tokoluga lahi mahaki anei he tau tagata ne fehola ne kua fakamau. * (Kikite matahui tala.) Totou afe he tau tagata nei ne fehola ko e Tau Fakamoli a Iehova. Tokologa ne mamate e tau  fakahele mo e galo e tau mena oti ha lautolu. Ko e heigoa falu paleko ne moua e lautolu? Maeke fēfē a tautolu ke lagomatai e tau matakainaga ha tautolu ke fekafekau ki a Iehova mo e fiafia tumau ka matematekelea a lautolu ha ko e tau kamatamata? (Salamo 100:2) Ti ko e heigoa e puhala mitaki lahi mahaki ke fakamatala ke he tau tagata ne fehola ne nakaila iloa a Iehova?

3. Eke fēfē a Iesu mo e tau tutaki tokologa haana mo tau tagata ne fehola?

³ Ko Iesu mo e tau matua haana ne fehola foki ki Aikupito he mole e hataki he agelu ha Iehova a Iosefa kua tatao e Patuiki ko Herota ke tamate a Iesu. Ne nonofo a lautolu i ai ato mate a Herota. (Mataio 2:13, 14, 19-21) Loga e tau fakamui, ko e tau tutaki ha Iesu “kua mavehevehe foki a lautolu oti ke he tau fahi a Iutaia mo Samaria” ha ko e favale. (Gahua 8:1) Iloa e Iesu tokologa e tau tutaki haana ka poaki ke toka e tau kaina ha lautolu. Pehē a ia: “Ka favale a lautolu kia mutolu ke he taha māga, ti fehola a mutolu ke he taha.” (Mataio 10:23) Ko e fehola kehe mai he tau kaina ma e tau kakano kehekehe kua nakai mukamuka tumau.

4, 5. Ko e heigoa falu hagahaga kelea he tau tagata ka (a) fehola? (e) nonofo he tau kemuaga?

⁴ Ka fehola kehe mai e tau tagata he tau kaina ha lautolu po ke nonofo ai he tau kemuaga he tau tagata ne fehola, kua fehagai a lautolu mo e tau hagahaga kelea kehekehe. “Ne ō hui a mautolu ke loga e tau faahi tapu, momole ai totou teau e tau tino mamate,” he ui e Gad ko e tehina ha Lije. “Ko e 12 laia e tau haaku he moui. Ne fufula lahi e tau hui haaku ti tala age au ke he magafaoa haaku ke ō a lautolu ka e toka au. Nakai amanaki e matua taane haaku ke toka hifo au ke he matakau totoko​—ti fua e ia au. Moua e mautolu e tau mena ke momoui he tau aho takitaha, he liogi ki a Iehova mo e falanaki ki a Ia, ti kai ni he falu mogo he tau fua mago ne tutupu he kauhala.”​—Filipi 4:12; 2 Korinito 4:7.

⁵ Laulahi he magafaoa ha Lije ne totou tau he nonofo he tau kemuaga he tau tagata ne fehola ke he Tau Motu Kaufakalataha. Ka e fai hagahaga kelea foki i ai. Ko Lije ko e leveki takaiaga mogonei, ne fakamaama: “Laulahi he tau tagata ne nakai fai gahua. Ne uta tala, konahia, pelē tupe, kaihā, mo e mahani feuaki a lautolu.” Ke puipui e Tau Fakamooli mai he tau fakaohoohoaga kelea, ne lata a lautolu ke lahi e mena ke taute i loto he fakapotopotoaga. (Heperu 6:11, 12; 10:24, 25) Fakaaoga fakailoilo e lautolu e tau magaaho ha lautolu ke maeke a lautolu ke malolō fakaagaaga, ti tokologa a lautolu ne kamata ke paionia. Fakamanatu e lautolu ki a lautolu to hoko ke he magaaho fakamui ti nakai fai kemuaga he tau tagata ne fehola, tuga ni he fai fakaotiaga e tau Isaraela i tuai he tutakale. Lagomatai he mena nei a lautolu ke tumau e aga mitaki.​—2 Korinito 4:18.

6, 7. (a) Fakaohooho fēfē he “fakaalofa ke he Atua” a tautolu ke fehagai mo e tau matakainaga ha tautolu? (e) Talahau e fakatai.

⁶ Ko e “fakaalofa ke he Atua” kua fakaohooho a tautolu ke fakakite e fakaalofa ke he tau matakainaga ha tautolu, mua atu ka fehagai a lautolu mo e tau tutūaga uka. (Totou 1 Ioane 3:17, 18.) Ma e fakatai, he manako mena kai e tau Kerisiano fakamua atu i Iuta ha ko e tō e hoge, ne fakatokatoka he fakapotopotoaga ke lagomatai a lautolu. (Gahua 11:28, 29) Ne fakamafana foki he aposetolo ko Paulo mo Peteru e tau Kerisiano ke fakaalofa age ke he tau tagata kehe. (Roma 12:13; 1 Peteru 4:9) Ha kua fakamafana ke he tau Kerisiano ke fakakite e  mahani totonu ke he tau matakainaga kua ahiahi mai he falu matakavi, kua lata ia tautolu ke fakakite e mahani totonu ke he tau matakainaga ha tautolu ne kua tu hagahaga kelea po ke favale ki a lautolu ha ko e tua! * (Kikite matahui tala.)​—Totou Tau Fakatai 3:27.

⁷ He foou nei, totou afe e Tau Fakamoli a Iehova ne poaki ke toka e tau kaina ha lautolu ha ko e felakutaki mo e favale he faahi uta ha Ukraine. Momoko ai, falu ia lautolu ne mamate. Ka e laulahi he tau matakainaga ne fehola kua fakafeleveia mai ke he tau kaina he tau matakainaga he falu faahi i Ukraine mo Rusia. He tau motu ia, ne fakatumau e tuuho he tau matakainaga he “nakai ko e tau tagata he lalolagi,” ti matutaki ke fakamatala fakamakutu e “vagahau mitaki he kupu.”​—Ioane 15:19; Gahua 8:4.

8, 9. (a) Ko e heigoa e tau paleko ne liga fehagai mo e tau tagata ne fehola he motu foou? (e) Ko e ha kua lata a tautolu ke fakauka he lagomatai a lautolu?

⁸ Falu tagata ne fehola kua poaki ke nonofo he taha faahi he motu ni ha lautolu. Ka e tokologa kua lata ke o atu ke he motu foou ne nakai mahani ki ai. Mooli, liga foaki he tau fakatufono ke he tau tagata ne fehola falu mena kai mo e tau mena tui mo e mena ke nonofo ai, ka e ha ha i ai agaia e tau paleko. Ma e fakatai, liga kehekehe lahi e tau mena kai mai he tau mena kai ne mahani a lautolu ki ai. Ko e falu tagata ne fehola ne o mai he tau motu mafana ne liga nakai iloa ke tauteute ke lata mo e vahā makalili. Liga lata he falu ke fakaako e puhala he fakaaoga fakamua laia e tau koloa foou.

⁹ Falu fakatufono ne fai fakaholoaga ke lagomatai e tau tagata ne fehola ke hiki ke he moui he motu foou. Ka e amanaki ke he tau tagata ne fehola ke leveki ne lautolu a lautolu he mole e tau mahina gahoa. Maeke e mena nei ke uka lahi. Manamanatu ke he tau mena ka amanaki a lautolu ke fakaako he magaaho taha: ko e vagahau foou, tau aga fakamotu foou, mo e tau matafakatufono foou hagaao ke he tau mena tuga e totogi he tau kaitalofa mo e tau tukuhau, o atu he aoga, mo e akonaki he tama! Maeke nakai a koe ke fakauka mo e fakalilifu he lagomatai e tau matakainaga ne fehagai mo e tau paleko tuga anei?​—Filipi 2:3, 4.

10. Maeke fēfē a tautolu ke fakamalolō e tua he tau tagata ne fehola ka hohoko mai a lautolu? (Kikite fakatino he kamataaga.)

¹⁰ Falu mogo ne taute he tau tui ne mua ke uka ma e tau matakainaga ha tautolu ne fehola ke matutaki ke he fakapotopotoaga he matakavi. Ko e falu fakatokatokaaga fakatufono ne fakamatakutaku ke taofi e lagomataiaga ke he tau matakainaga ha tautolu. Liga pehē a lautolu to nakai fakaatā e tau matakainaga ha tautolu ke nonofo he motu ka nakai talia e gahua ka fakatauhele e tau feleveiaaga ha lautolu. Ha kua matakutaku a lautolu mo e nakai fai lagomataiaga, falu ne taute e tau gahua ia. Ti fakamafiti ke feleveia atu ke he tau matakainaga ha tautolu ne fehola he magaaho ne hohoko mai a lautolu. Lata a lautolu ke kitia kua manamanatu a tautolu ki a lautolu. Ko e manamanatuaga pihia mo e lagomataiaga aoga ka fakamalolō e tua ha lautolu.​—Tau Fakatai 12:25; 17:17.

11. (a) Ko e heigoa e tau mena fakamua kua lata ma e tau tagata ne fehola? (e) Fakakite fēfē he tau tagata ne fehola e loto fakaaue?

¹¹ Fakamua, liga lata a tautolu ke age e tau mena kai, tau mena tui, po ke tau mena  fakaaoga ke he tau matakainaga ha tautolu. * (Kikite matahui tala.) Ko e tau mena fakaalofa ikiiki tuga e fitiua ma e matakainaga taane kua aoga lahi. Mooli, to nakai lata e tau tagata ne fehola ke poaki ke moua ka e lata ke fakakite e loto fakaaue ha lautolu ke he tau mena kua taute he falu. To moua he tau matakainaga ne foaki atu e fiafia. Ka e aoga ma e tau tagata ne fehola ke lali he mogo fakamui ke leveki e tau manako ni ha lautolu. He taute e mena nei to lagomatai ki a lautolu ke tumau e fakalilifu mo e moua e fakafetuiaga mitaki mo e tau matakainaga ha lautolu. (2 Tesalonia 3:7-10) Ka e lata agaia e tau tagata ne fehola mo e lagomataiaga aoga ha tautolu.

12, 13. (a) Maeke fēfē a tautolu ke foaki e lagomataiaga aoga ke he tau tagata ne fehola? (e) Talahau e fakatai.

¹² Nakai lata a tautolu ke loga e tupe ke lagomatai e tau tagata ne fehola. Ko e mena ne manako lahi a lautolu ki ai ko e magaaho mo e fakaalofa ha tautolu. Ma e fakatai, maeke a koe ke fakakite ki a lautolu e puhala ke fakaaoga e tau puhala ō fenoga po ke puhala ke fakatau e tau mena kai mitaki ka e nakai tauuka. Maeke foki a koe ke fakakite e puhala ke moua e tau mena tuga e lakau tuitui po ke moa huo pupu ke maeke a lautolu ke gahua ke moua tumau e tupe. Mua atu ai, maeke a koe ke lagomatai a lautolu ke fakalataha mai ke he fakapotopotoaga foou. Ka maeke, foaki ke tamai a lautolu ke he tau feleveiaaga. Maeke foki a koe ke fakamaama e puhala mitaki lahi ke fakamatala  ke he tau tagata he fonua, ti maeke a koe ke gahua fakamatala mo lautolu.

¹³ He o mai e tau fuata tokofā ne fehola ke he taha fakapotopotoaga, ne foaki he tau motua kehekehe e tau lagomataiaga kua aoga ki a lautolu. Fakaako he tau motua a lautolu ke fakaholo motokā, ke lomi e tohi, mo e fakapuke e lautohi ke moua e gahua. Fakakite foki he tau motua e puhala ke fakatokatoka e tau magaaho ha lautolu ke maeke a lautolu ke tuku fakamua e fekafekauaga ki a Iehova. (Kalatia 6:10) Nakai leva, ne paionia oti a lautolu tokofā nei. Ha ko e lagomatai he tau motua mo e tau laliaga ni ha lautolu nei ne fehola ke fakatoka e tau foliaga he fekafekauaga ha Iehova, ne holo ki mua a lautolu fakaagaaga mo e kalo kehe he fai vala ke he lalolagi ha Satani.

14. (a) Ko e heigoa e kamatamata ne lata e tau tagata ne fehola ke totoko? (e) Talahau e fakatai.

¹⁴ Tuga ni e tau Kerisiano oti, lata e tau tagata ne fehola ke totoko e kamatamata mo e peehiaga ke tuku fakamua e tau koloa fakatino ke he ha lautolu a fakafetuiaga mo Iehova. * (Kikite matahui tala.) Ko Lije ne totoku he kamataaga, fakalataha mo e tau lafu haana ne manatu e fakaakoaga uho hagaao ke he tua mai he matua taane ha lautolu he mogo ne fehola ai. Pehē a lautolu: “Tolo takitaha e ia ke he vao e tau mena ne nakai aoga ne uta e mautolu. Fakahiku ai, totō hake e ia e kato gatigati mo e mamali ti pehē: ‘Kitia nakai e mutolu? Ko e mena ni anei kua lata mo mutolu!’”​—Totou 1 Timoteo 6:8.

15, 16. (a) Maeke fēfē a tautolu ke fakamalolō e tua he tau matakainaga ha tautolu? (e) Maeke fēfē a tautolu ke lagomatai ke he tau logonaaga ha lautolu?

¹⁵ Nakai ni ko e tau mena kai mo e tau mena tui kua lata mo e tau tagata ne fehola. Lata foki a lautolu ke moua e lagomataiaga ma e tau logonaaga mo e fakamafanaaga mai he Tohi Tapu. (Mataio 4:4) Maeke he tau motua ke lagomatai he moua e tau tohi ke he vagahau he tau tagata ne fehola mo e lagomatai ki a lautolu ke matutaki mo e tau matakainaga ne vagahau ke he vagahau ha lautolu. Aoga lahi e mena nei ha kua tokologa e tau tagata ne fehola kua poaki ke toka hifo e tau mena oti ne mahani a lautolu ki ai. Kua misi e lautolu e magafaoa, maaga, mo e fakapotopotoaga ha lautolu. Lata a lautolu ke logona e fakaalofa ha Iehova mo e fakaalofa hofihofi he tau matakainaga Kerisiano ha lautolu. Ka nakai logona pihia he tau tagata ne fehola, liga to kumi lagomatai atu a lautolu ke he falu ne o mai he motu taha ka e nakai fekafekau ki a Iehova. (1 Korinito 15:33) Ka taute e tautolu a lautolu ke logona e mafanatia ke he fakapotopotoaga, kua gahua a tautolu mo Iehova ke puipui e “tau tagata kehe.”​—Salamo 146:9.

¹⁶ Nakai maeke a Iesu mo e magafaoa haana ke liliu atu ke he kaina ha lautolu he mogo ne momoui agaia e tau pule ne favale ki a lautolu. He kakano taha ia, to liga nakai liliu e tau tagata ne fehola mogonei ke he tau kaina ha lautolu. Liga nakai manako foki e falu ke liliu ke he tau kaina ha lautolu. Pehē a Lije loga e tau matua ne kitia e tau tagata he magafaoa ha lautolu ne kua fakapilo pulenoa mo e kelipopo he motu ha lautolu ti nakai manako ke liuaki e tau fanau ha lautolu ke he motu ia. Ke lagomatai e tau matakainaga ha tautolu, lata a tautolu ke fakakite e “feofanaki, kia fakaalofa ke he tau matakainaga, kia hofihofi noa e fakaalofa, kia mahani totonu.” (1 Peteru 3:8) Fakatupu he favaleaga e falu tagata ne fehola ke kalo kehe he fio mo e falu ti liga fuafuakelea a lautolu ke tutala hagaao ke he matematekelea ha lautolu, mua atu ka tata mai e fanau ha  lautolu. Hūhū hifo, ‘Ka fehagai au mo e mamahi pihia, manako au ke he falu ke fehagai mai fēfē ki a au?’​—Mataio 7:12.

17. Tamai fēfē he gahua fakamatala ha tautolu e totokaaga ke he tau tagata ne fehola?

¹⁷ Tokologa e tau tagata mogonei ne fehola kua o mai he tau motu ne fakakaupā e gahua fakamatala. Fakaaue ke he tau matakainaga fakaagaaga ne fakamakutu, totou afe e tau tagata ne fehola kua logona e “kupu he kautu” ke he magaaho fakamua. (Mataio 13:19, 23) Tokologa ne “pehia he tau kavega” kua moua e fakamafanaaga mo e totokaaga he tau feleveiaaga ha tautolu mo e mafiti ai ke pehē: “Ko e moli ha ha ia mutolu e Atua.”​—Mataio 11:28-30; 1 Korinito 14:25.

18, 19. Maeke fēfē a tautolu ke fakailoilo ka fakamatala ke he tau tagata ne fehola?

¹⁸ Kua lata a tautolu ke iloilo mo e “loto matala” ka fakamatala ke he tau tagata ne fehola. (Mataio 10:16; Tau Fakatai 22:3) Kia fakauka he fanogonogo ke he tau tagata ne fehola ka tutala a lautolu ka e ua fakatutala ke he tau mena politika. Kua lata a tautolu ke muitua ke he tau takitakiaga ne moua e tautolu mai he la ofisa ti pihia mo e tau pule fakatufono he motu ke nakai fakahagahaga kelea e tautolu e tau momoui ha tautolu po ke falu. Ha kua o mai e tau tagata ne fehola he tau lotu mo e tau aga fakamotu kehekehe, lata a tautolu ke iloa mo e fakalilifu e tau logonaaga mo e tau manatu ha lautolu. Ma e fakatai, ko e tau tagata he falu motu ne malolō lahi e tau manatu hagaao ke he puhala kua lata e tau fifine ke tauteute. Ti ka fakamatala a tautolu ki a lautolu, mitaki ke tauteute he puhala kua nakai totoko ki a lautolu.

¹⁹ Manako a tautolu ke lagomatai e tau tagata kua matematekelea, pihia mo lautolu kua nakai fekafekau ki a Iehova. Ka taute pihia e tautolu, kua muitua e tautolu e fakafifitakiaga mitaki he Samaria he fakatai ha Iesu. (Luka 10:33-37) Ko e puhala mitaki lahi mahaki ke lagomatai e tau tagata ko e fakamatala e tala mitaki ki a lautolu. Taha e motua ne lagomatai e tau tagata ne fehola ne pehē kua aoga ke tala age tuai ki a lautolu ko tautolu ko e Tau Fakamoli a Iehova. Lata ke fakailoa ki a lautolu kua o atu a tautolu ke lagomatai fakamua a lautolu ke maama e amaamanakiaga homo ue atu he Tohi Tapu, ka e nakai ko e foaki lagomatai he tau koloa fakatino.

20, 21. (a) Ko e heigoa e mitaki ka moua mai he fakakite e fakaalofa mooli ke he tau tagata ne fehola? (e) Ko e heigoa ka fakaako e tautolu he vala tala kahau?

²⁰ Ka fakakite e tautolu e fakaalofa mooli ke he “tau tagata kehe,” to tamai ai e tau fua mitaki. Talahau he matakainaga fifine ne fehola e magafaoa haana ha ko e favaleaga i Eritrea. Tokofā e tama haana ne o atu ke he taha faahi he tutakale ke valu e aho. Fakahiku ai, he oti e fenoga mategūgū ia ne hohoko atu a lautolu ki Sudan. Pehē a ia: “Ko e tau matakainaga i ai ne taute a lautolu tuga e tau magafaoa tata he foaki e tau mena kai, tau mena tui, mena ke nonofo ai, mo e puhala ke ō fenoga. Ko hai foki ka fakafeleveia e tau tagata kehe ke he tau kaina ha lautolu ha kua tapuaki a lautolu ke he taha e Atua? Ko e Tau Fakamoli a Iehova ni hokoia!”​—Totou Ioane 13:35.

²¹ Ka e kua e tau fanau tokologa ne o mai mo e tau mamatua ha lautolu? He vala tala ka mui mai to fakaako a tautolu ke he puhala ka igatia a tautolu mo e lagomatai e tau magafaoa nei ke fekafekau fiafia ki a Iehova.