Ko e Ha a Tautolu ne Lata ke Fai Amaamanakiaga?

KO E heigoa e mena ka tupu kia Daniel, ko e tama fuata ne gagao kenesā he vala tala fakamua, ka fakatumau a ia ke he amaamanakiaga? To maulu nakai e kenesā haana mo e moui agaia mogonei? Kua nakai fai tala pihia e falu tagata ne talitonu to lagomatai he amaamanakiaga a tautolu ke maulu. Ti nakai lata a tautolu ke manamanatu ko e amaamanakiaga ka fakamaulu e tau mena oti.

Ko e taha hūhū mo e tali he televisoni mo Dr. Nathan Cherney, ne hataki ke ua tala age ki a lautolu ne gagao lahi to malolō a lautolu ka fai amaamanakiaga: “Ko e falu mogo ne vale e taane ke he hoana haana ne gagao, he nakai manamanatu fakahokulo mo e fakamalolō e hoana ke liu malolō.” Pehē foki a Dr. Cherney: “Ko e manamanatuaga hepe a ia ne pehē ka onoono hako, ti maeke a koe ke totoko e gagao, ka nakai malolō a koe, kua manatu e falu ko e fakateaga a koe ke liu malolō. Nakai lata ke tala pihia kia ia ne gagao.”

Ko e tala mooli, kua eketaha a lautolu ne gagao kelea ke fahia ke totoko e gagao. Ti nakai manako e magafaoa mo e tau kapitiga ha lautolu ke fakalahi atu e tupetupe ki a lautolu ne gagao he tau tala pihia. Ti kakano kia kua nakai fai aoga e amaamanakiaga?

Nakai pihia. Ma e fakatai, ko e ekekafo nei ne lagomatai a lautolu ne gagao kelea lahi, ke nakai fai mamahi e moui he tau aho fakahiku ha lautolu. Ko e tau ekekafo pihia ne talitonu mauokafua ko e tau tuluiaga ne maeke a lautolu ne gagao lahi ke fahia ke he tau gagao ha lautolu. Kua loga e tau fakamooliaga ne kitia, kua lagomatai lahi he amaamanakiaga a lautolu ne gagao.

Maeke he Amaamanakiaga ke Lagomatai a Koe

“Maeke he amaamanakiaga ke fakamalolō,” ne talahau he ekekafo tohi tala ko Dr. W. Gifford-Jones. Kumikumi e ia e tau tuluiaga fakaekekafo ne aoga ke lagomatai a lautolu ne gagao lahi mo e teitei mamate. Tokologa ne manamanatu ko e lagomataiaga pihia ke fai amaamanakiaga mo e onoonoaga mitaki e tau tagata ne gagao. Ko e taha kumikumiaga he 1989 ne kitia ko lautolu ne moua e levekiaga mafanatia kua momoui loloa, ka e nakai tatai pihia ke he tau kumikumiaga foou mogonei. Pete ia, ko e falu kumikumiaga ne talahau ko e tau tagata gagao ne moua e lalagoaga mafanatia, kua tote e tupetupe mo e mamahi ka fakatai kia lautolu ne nakai fai lalagoaga.

Ko e taha kumikumiaga foki ne talahau e onoonoaga hako po ke nakai hako ki a lautolu ne gagao e atevili. Molea e 1,300 e tau tagata taane ne hūhū ki a lautolu hagaao ke he onoonoaga hako po ke nakai hako he tau momoui ha lautolu. Hogofulu e tau ne mole, kua fakakite he kumikumiaga ko e kavi ke he 160 e tau tagata taane ia ne moua e gagao atevili. Ko e tokologa ia lautolu ne lauia ne nakai hako e onoonoaga ke he moui. Ko Laura Kubzansky, ko e ekekafo mai he aoga ne fakaako e tau ekekafo ne pehē: “Ko e kumikumiaga fakasaiene mua anei ne lalago e manatu​​​—ka onoono hako kua lata ia mo e atevili haau.”

Ko e falu kumikumiaga fakaekekafo ne fakakite ko e tau tagata ne talitonu kua mitaki e malolō tino ha lautolu, kua malolō vave mai he iihi a lautolu, nakai tuga a lautolu ne talitonu kua kelea e malolō tino ha lautolu. Ko e falu kumikumiaga foki ne talahau ko lautolu ne onoonoaga hako kua momoui loloa. Ko e taha kumikumiaga kia lautolu ne fuakau ko e fēfē e lauiaaga he tau momoui ha lautolu he magaaho ne fuakau ai, ko e mitaki po ke nakai mitaki. Ko e tau tagata kumikumi kua fakakite ki a lautolu ne momotua e tau talahauaga kūkū, mo e pehē kua pulotu mo e iloilo lahi a lautolu ne momotua ke he tau mena tutupu he moui. Ko e fua ne moua, ko lautolu e tau tagata momotua he matakau kua maeke ke holo ki mua e makaukau ke o hui. Kua tatai ia mo e faofao tino ke he 12 e faahi tapu!

Ko e ha e tau logonaaga tuga e amaamanakiaga mo e onoonoaga hako kua aoga ma e malolō tino? Liga nakai la iloa mitaki he tau saienetisi mo e tau ekekafo e manamanatuaga mo e tino he tagata ke moua e tau tali hako. Ka e he tau kumikumiaga ha lautolu ne pulotu kua moua e maamaaga ke he mena ia. Tuga ne talahau he taha porofesa he faahi neurology: “Kua logona e mitaki he fiafia mo e fai amaamanakiaga. Ka fiafia e tagata mo e nakai fakaatukehe, ko e mena mitaki a ia ma e malolō tino haana. Ko e taha mena a ia ke taute he tau tagata ke tumau e malolō tino.”

Ko e manatu nei kua foou ke he falu ekekafo, tau tagata kumikumi ke he manamanatuaga, mo e tau saienetisi ka e nakai foou kia lautolu ne fakaako ke he Tohi Tapu. Kavi ke he 3,000 e tau kua mole, kua tala age he Atua ke he patuiki pulotu ko Solomona ke tohi hifo e kupu nei: “Ko e loto fiafia kua eke mo vai lakau aoga haia; ka ko e loto malipilipi kua magomago ai e tau hui motua.” (Tau Fakatai 17:22) Mooli lahi e kupu ia. Nakai pehē e Tohi Tapu ko e loto fiafia ka fakamaulu e tau gagao oti. Ka e pehē ko e “vai lakau aoga.”

Ka eke ko e vai tului e amaamanakiaga, to fakaaoga he ekekafo ke age ke he tau tagata gagao. Ka e fai aoga e amaamanakiaga ke fakaholo ki mua e malolō tino.

Onoonoaga Hako po ke Nakai Hako ka Lata mo e Moui Haau

Ko e tau saienetisi ne kua kitia na loga e tau mena kua aoga ma e tau tagata ne onoonoaga hako. Ko lautolu ia kua iloilo ka ō he aoga, gahua mo e tau feua sipote. Ma e fakatai, kua fai kumikumiaga ne taute ke he tau fifine ne tafepoi. Ko e tau tagata ne fakaako e tau fifine kua onoono ko e heigoa ne makaka a lautolu takitokotaha ki ai. Kua hūhū foki ke he tau fifine ko e heigoa ha lautolu ne kua maeke ke taute he feua ia. Ko e fua ne moua, ko e tau fifine kua taute e tau mena ne maeke a lautolu ke taute ka e nakai ko e muitua noa ni ke he talahauaga he tagata ne fakaako a lautolu. Ko e ha e amaamanakiaga ne malolō lahi kia tautolu?

Kua kumikumi foki e tau saienetisi kia lautolu ne nakai hako e onoonoaga. He tau tau 1960, ne iloa he tau saienetisi kua fakaako e tau manu mo e tau tagata ke nakai fai amaamanakiaga. Ma e fakatai, ne tuku he tau saienetisi e tau tagata ke he poko ne hohā mo e tala age kia lautolu ke peehi e mena hako ke oti e hohā. Ti maeke ia lautolu nei ke taofi e hohā.

Ko e matakau ke uaaki ne tala age e tala taha ia ke peehi e mena hako ka e nakai gahua ha lautolu. Ko e mena fakalolelole anei kia lautolu. He taha vala he aho, kua nakai manako a lautolu ke taute taha mena foki. Iloa e lautolu ko e tau mena ka taute to nakai gahua. Ko e falu he matakau ke uaaki ne onoonoaga hako, kua liu a lautolu ke lali foki.

Ko Dr. Martin Seligman, ne lagomatai ke taute e falu kumikumiaga ia, kua matutaki e kumikumiaga haana ke he tau onoonoaga hako mo e nakai hako. Ne kumikumi a ia ko e ha e falu tagata ne manatu mo e fakalolelole he nakai iloa e mena ke taute. Pehē a Seligman: “Kua 25 e tau he kumikumi au ke he vala nei. Ko e tau tagata onoonoaga nakai hako kua uka ia lautolu ke taute e taha mena. Pehē a lautolu nakai maeke a lautolu ke taute taha mena he fai mena kelea tumau ka tupu. Pete ni he lali ke taute e mena hako ka e nakai kautū. Kua talitonu au ko lautolu ne onoonoaga nakai hako to fai mena kelea mooli ka tupu, ka e nakai pihia ki a lautolu ne onoonoaga hako.”

Ko e falu tagata ne manatu ko e talahauaga foou anei, ka e kua fitā a lautolu ne totou e Tohi Tapu he iloa. Mailoga e talahauaga nei: “Kaeke ke fakalolelole a koe ke he aho matematekelea, kua tote ni hāu a malolo.” (Tau Fakatai 24:10) Kua fakamaama maaliali he Tohi Tapu to lolelole a koe ka nakai manamanatu hako. Ko e heigoa haau ka taute ke totoko e onoonoaga nakai hako ka e mua atu e onoonoaga hako ke he moui haau?

[Fakatino]

Lahi e mena ka moua he amaamanakiaga