OOHAPU ndhoka dhonale dha popiwa kOmukwaniilwa Salomo, otadhi holola kutya aantu ohaya kala yu uvite ngiini kombinga yomwenyo. Uule womimvo omathele aantu oya kala ya halelela okukala nomwenyo ethimbo ele, molwaashoka onkalamwenyo ofupi noihaya vulu okuyanda eso. Mondjokonona, aantu oya kala nokukonga omikalo ndhoka tadhi ya kaleke nomwenyo ethimbo ele.

Pashiholelwa, natu taleni kombinga yomukwaniilwa Gilgamesh Omusumeria. Opu na omahokololo kaage shi goshili ga popiwa kombinga yonkalamwenyo ye. Ehokololo limwe anuwa otali popi kombinga yolweendo lwe lwa nika oshiponga lwokwiilonga okuhenuka eso. Ihe oonkambadhala dhe odha hulile mokwena kwa thita.

Omimvo 2 400 dha ka pita, aanongononi yiinima ya kwatela mo uumpulile moChiina, oya li ya kambadhala okuninga po omuti gwomeya gwokulelepeka onkalamwenyo aniwa. Oya li ya ningi po oshikunwa sha tulwa omerkuriuma (mercury) ya pilulilwa mumwe noshinima shi na uuzigo. Omuti ngoka ogwa li anuwa gwa dhipaga aapangeli yontumba yaChiina. Pokati komimvo 500 E.N. no 1500 E.N., lwaampono, aanongononi yamwe muEuropa oya li ya kambadhala okulongulula oshingoli opo aantu ye shi pone e tashi hengumuka opo ya vule anuwa okukala nomwenyo uule wethimbo, oshoka oshingoli ihashi kwatathana niinima yilwe.

Kunena, aanongononi yamwe otaya kambadhala okukonakona nokumona kutya omolwashike aantu haya kulupa. Ngaashi owala yamwe mboka ya li ya kambadhala oku ya po noshikunguluki shopaumpulile shokuningitha anuwa aantu ya kale nomwenyo ethimbo ele, omakonakono ngoka ga ningwa kaanongononi mboka, otaga ulike kutya nokunena aantu oya halelela okumona omikalo dhokukwathela aantu kaaya kulupe nokusa. Iizemo yomakonakono ngoka oyini?

Aanongononi yoosele dhaantu, oya gandja uuyelele wa yoolokathana wa konda po 300 kutya omolwashike aantu haya kulupa nohaya si. Momimvo opo dha zi ko, aanongononi oya pondola mokukondolola uutopolwa mboka wu na omauthigululwakwatya niitungithilutu yi kale tayi enditha kashona shoka hashi etitha uukulupe. Oya li ya vulu okuninga oosele dhiinamwenyo nosho wo dhaantu dhi kale ethimbo ele. Shoka sha ningwa kaanongononi mboka, osha li sha ningitha aanenentu yamwe ye ya pe iimaliwa ya ninge omakonakono, opo ya mone kutya “omolwashike hatu si.” Oya ningi po shike?

 Taya kambadhala okulelepeka onkalamwenyo. Aanongononi yamwe oyi itaala kutya ohatu kulupa oshoka uutopolwa mboka wu li moosele hawu ithanwa chromosomes owu na uutopolwa hawu ithanwa telomeres, mboka hawu ende tawu ningi uufupi. Uutopolwa mboka wu li moosele, telomeres, ohawu gamene uutopolwa wuuthigululwakwatya wetu sho tawu ihanene nolutu. Ethimbo kehe oosele tadhi topoka, oo-telomere ohadhi ningi oofupi. Mokweendela ko kwethimbo, oosele ihadhi itopola we, naashoka ohashi etitha uukulupe.

Mo 2009, Elizabeth Blackburn, ngoka a li a mono epapa muunongononi, ye nongundu ye oya li ya mono po oshinima shoka hashi vulu okuningitha oo-telomere kaadhi ninge oofupi naashoka osha ningitha oosele kaadhi kulupe. Ihe nonando ongawo, oye shi koleke kutya oo-telomere “ihadhi lelepeke onkalamwenyo yomuntu pashikumithalonga, sha hala kutya, ihadhi gwedha ko kuule wonkalamwenyo yomuntu.”

Omukalo gwokuningitha oosele kaadhi kulupe ogwo gumwe ishewe hagu longithwa ku keelelwe uukulupe. Uuna oosele dhetu dha kulupa noihadhi vulu we okwiitopola, ohadhi gandja etumwalaka lya puka kaakwiita yolutu, shoka hashi etitha onzindo, uuwehame nomikithi. Ethimbo opo lya zi ko, aanongononi yamwe moFulaanisa oya li ya kutha oosele maantu aakokele yamwe mboka ya li ye na omimvo 100 nasha, e taye dhi ningitha dhi tameke okwiitopola. Omuwiliki gwongundu ndjoka yaanongononi, Omuprofesoli Jean-Marc Lemaître, okwe shi koleke kutya oosele dhomuntu otadhi vulu okumwenyopalekwa, opo “ku keelelwe uukulupe.”

Aanongononi oyendji otaya ti kutya nonando oku na omapango ogendji gokukeelela aantu kaaya kulupe, aantu itaya vulu okukala nomwenyo ethimbo li vule pwaandyoka haya kala nomwenyo kunena. Oshoshili kutya okuza momumvo 1800 nasha, onkalamwenyo oya lelepala. Shika osha ningwa molwaashoka aantu ohayi ikaleke ya yogoka, nohaya nu omiti yi ikeelele komikithi nohaya longitha wo omiti dhilwe hadhi aludha omauvu galwe. Aanongononi yamwe oyi itaala kutya omuntu ota vulu owala okukala nomwenyo uule womimvo dhontumba.

Omimvo 3 500 dha ka pita, omunyoli gwOmbiimbeli Moses okwe shi koleke a ti: “Oomvula dhokukalamwenyo kwetu omilongo heyali, nongele odhindji, omilongo hetatu, ihe odhi na uudhigu noluhodhi; otadhi piti po mbala twa fa twa tuka.” (Episalomi 90:10) Nonando aantu otaya kambadhala shi thike peni ya lelepeke onkalamwenyo, onkalamwenyo oyi li owala ngaashi Moses e shi popya.

Mepingathano naashoka, iinamwenyo yimwe ohayi vulu okukala nomwenyo omimvo omathele nomiti dhimwe ngaashi omikwa, ohadhi vulu okukala ko omimvo omayovi. Ngele tatu yelekanitha onkalamwenyo yetu niinima mbika, mbela ihatu ipula kutya: ‘Ano okukalamwenyo kwetu oomvula owala omilongo heyali, nenge omilongo hetatu?’