1-3. 1) ¿Keniuj tikmatij ke Jiova okachi kuali kemej tanemilia uan kemej tajtoua? 2) ¿Toni tikitaskej itech nejin tamachtilis?

¿KEYEJ Jiova kinchijchiuak ángeles uan taltikpakneminij? Porin kinekia maj oksekin no yolpakikan itech ininnemilis kemej yejuatsin (Sal. 36:9). Yekinika kichijchiuak Jesús, akin tatitanil Juan kitokaytia “Tajtoltsin” (Juan 1:1). Jiova tajtouaya iuan Jesús uan kiluiaya tein kinemiliaya uan tein kimachiliaya (Juan 1:14, 17; Col. 1:15). Pablo kijtoua ke ángeles no monojnotsaj uan kipiaj inintajtol. Sayoj ke yejuan amo kikuij tajtol tein tejuan tikuij (1 Cor. 13:1).

² Jiova tel kuali kinixmati nochi millones ángeles uan taltikpakneminij akin kinchijchiuak. Yejuatsin ueli kinsenkaki tel miak netataujtilmej. Uan no, kiajsikamati tonetataujtiluan maski itech tataman tajtol tikchiuaskej. Uan keman techkaktok, no ueli kinixyekana ángeles uan kiniluia toni kichiuaskej. Dios ueli kichiua nochi nejin porin kemej tanemilia uan kemej tajtoua nion tepitsin tamati kemej tejuan titanemiliaj uan titajtouaj (xikonixtajtolti Isaías 55:8, 9). Yejuatsin technojnotsa kemej amo techouijmakas tikajsikamatiskej.

³ Itech nejin tamachtilis tikitaskej ke Jiova nochipa technojnotsa kemej amo ouij tikajsikamatiskej. No tikitaskej ke yejuatsin kipata kemej technojnotsa ijkon kemej monekis.

4. 1) ¿Itech toni tajtol Jiova kinnojnotsak Moisés, Samuel uan David? 2) ¿Toni ika tajtoua Biblia?

⁴ Nesi ke Jiova tajtouaya iuan Adán itech tajtol hebreo tein mokuia ne uejkauj. Satepan no kikuik nejon tajtol keman iniuan tajtoj okseki takamej, kemej Moisés, Samuel uan David. Yejuatsin kinmatiltij itanemililuan, uan yejuan kijkuilojkej ika inintajtoluan uan kemej ipa tajkuilouayaj. No kijkuilojtiyayaj tajtolmej tein Jiova kiniluijtiyaya uan kiamatalijkej tein kipanok ixolal Dios. Kemej neskayot, Biblia ika tajtoua takuaujtamatilis uan netasojtalis tein kinextijkej itekitikauan Dios, uan no nepololmej uan tajtakolmej tein kichiujkej. Nochi nejin moijkuiloj maj techpaleui (Rom. 15:4).

5. ¿Keyej Jiova amo nochipa tajtoj hebreo iniuan taltikpakneminij?

⁵ Jiova amo nochipa tajtoj hebreo keman kinnojnotsak taltikpakneminij. ¿Keyej amo? Porin mopataya seki taman. Kemej neskayot, keman israelitas akin nemiaj Babilonia kinkaujkej maj kisakan, miakej okachi kikuiaj tajtol arameo. Xa yejua ika Daniel, Jeremías uan Esdras kijkuilojkej seki tajkuilolmej itech Biblia itech nejon tajtol (xikonita nota tein kipia Esdras 4:8 uan 7:12, Jeremías 10:11 uan Daniel 2:4).

6. ¿Keyej motajtolkepak Escrituras Hebreas itech tajtol griego?

⁶ Xiujmej satepan, se tekiuaj kayot Grecia akin motokaytiaya Alejandro Magno moinaxkatilij miak uejueyi altepemej. Yejua ika, akin ompa nemiaj peuak tajtouaj se taman griego tein nochin kiajsikamatiaj. Miakej judíos no peuak kikuij nejin tajtol. Yejua ika, Escrituras Hebreas motajtolkepak itech griego. Nejin amatajkuilol moixmati kemej Septuaginta. Yejua yekinika Biblia tein kitajtolkepkej, uan yejua semej tein kiitaj ke motelneki. Taixmatinij kijtouaj ke 72 taltikpakneminij kitajtolkepkej. * Sekin akin kichijchiujkej Septuaginta, kitajtolkeptiyajkej sejse tajtol, sayoj ke oksekin amo. Maski ijkon, judíos akin tajtouayaj griego uan akin kichiuayaj kemej Cristo, kiitayaj ke Septuaginta katka iTajtol Dios.

7. ¿Itech toni tajtol Jesús kinnojnotsaya imomachtijkauan?

⁷ Keman Jesús nemia nikan taltikpak, xa tajtouaya hebreo (Juan 19:20; 20:16; Hech. 26:14). Xa no kikuik seki tajtolmej itech tajtol arameo tein semi moixmatiaj. Uan no, kiixmatia tajtol hebreo tein kikuiaj Moisés uan tanauatianij, porin amatajkuilolmej tein yejuan kijkuilojkej, judíos kiixtajtoltiayaj nochi semanas itech kalmej kampa mosentiliayaj (Luc. 4:17-19; 24:44, 45; Hech. 15:21). Itech nejon tonalmej  no motajtouaya griego uan latín, sayoj ke Biblia amo kijtoua ox Jesús tajtouaya nejon tajtolmej.

8, 9. 1) ¿Keyej seki amatajkuilolmej tein pouij itech Biblia moijkuilojkej itech griego? 2) ¿Toni techmachtia nochi nejin kemej tamati Jiova?

⁸ Yekinika itatojtokakauan Jesús tajtouayaj hebreo. Sayoj ke satepan ke momikilij, miakej akin tajtouayaj okseki tajtolmej no peujkej mochiuaj imomachtijkauan (xikonixtajtolti Hechos 6:1). Satepan, okachi miakej akin kichiuayaj kemej Cristo tajtouayaj griego uan amo hebreo. Kemej tajtol griego yejua tein okachi kikuiaj taltikpakneminij, amatajkuilolmej Mateo, Marcos, Lucas uan Juan moijkuilojkej itech nejon tajtol. * Amamej tein Pablo kijkuiloj uan okseki amatajkuilolmej tein moajsij itech Biblia no moijkuilojkej itech griego.

⁹ Keman akin kijkuilojkej Escrituras Griegas kinekiaj kijkuiloskej tajtolmej tein moajsiaj itech Escrituras Hebreas, miakpa kikixtiayaj itech Septuaginta, porin ompa motajtolkepkaya itech griego. Kemansa, kemej ijkuiliujtoyaj nejon tajtolmej itech Septuaginta tepitsin mopataya ika tein ijkuiliujtoya itech Escrituras Hebreas tein yekinika mochijchiujkej. Maski ijkon, nejon amatajkuilolmej tein kitajtolkepkej taltikpakneminij tajtakolejkej, pouij itech Biblia tein axkan tikpiaj. ¿Toni techmachtia nochi nejin? Ke Jiova amo kinemilia ke se tajtol oso se xolal okachi kuali ke okseki (xikonixtajtolti Hechos 10:34).

10. ¿Toni kichiua Jiova uan ijkon technojnotsa?

¹⁰ Tikitakejya ke Jiova kipata kemej technojnotsa ijkon kemej moneki. Yejuatsin amo techchikaujkauia maj timomachtikan se taman tajtol uan ijkon uelis tikixmatiskej oso tikmatiskej tein motenkauani (xikonixtajtolti Zacarías 8:23 uan Apocalipsis 7:9, 10). No tikitakejya ke Jiova kichiuak maj seki taltikpakneminij kijkuilouanij itanemililuan, sayoj ke kikauak maj kichiuanij ika inintajtoluan.

11. Maski tejuan titajtouaj miak tataman tajtolmej, ¿keyej nejon amo kitsakuilia Jiova maj technojnotsa?

¹¹ Tejuan titajtouaj miak tataman tajtolmej. Sayoj ke nejin amo kitsakuilia Jiova maj technojnotsa. ¿Keyej? Porin yejuatsin kiyekitani maj itajtoluan mokepa itech miak tajtolmej. Kemej neskayot, itech Biblia sayoj moajsij seki tajtolmej tein Jesús kijtoj itech tajtol tein yejua kikuik (Mat. 27:46; Mar. 5:41; 7:34; 14:36). Sayoj ke Jiova kichiuak maj itajtoluan Jesús moijkuilouanij uan satepan maj mokepanij itech tajtol griego uan okseki tajtolmej. Uan no, itajtoluan Dios moixmatij hasta axkan porin yejuatsin kichiuak maj judíos uan akin kichiuaj kemej Cristo miakpa kimaijkuilouanij. Uan nejon tein kijkuilojkej mokepak itech okseki miak tajtolmej.  Kemej 400 xiujmej satepan ke nemik Jesús, se tajkuilojkej akin tel taneltokaya kijtoj ke itamachtilisuan Jesús mokepkajya itech miak tajtolmej tein mokuij itech miak uejueyi altepemej, kemej Siria, Egipto, India, Persia uan Etiopía.

12. ¿Keniuj kitemouanij kiixpoloskej Biblia?

¹² Ijkon kemej panouanij xiujmej, miakej kitemouanij kiixpoloskej Biblia uan no akin kitajtolkepanij oso kimoyauanij. Kemej neskayot, kemej 300 xiujmej satepan ke nemik Cristo, se tekiuaj akin kayot Roma tanauatij maj kiixpolouanij nochi biblias. Kemej 1,200 xiujmej satepan, se takat akin motokaytiaya William Tyndale peuak kikepa Biblia itech tajtol inglés. Yejua kijtoj ke komo Dios kikauaya maj nemi miak xiujmej, kichiuaskia hasta maj se telpoch akin tekiti milaj okachi kiajsikamati tein kijtoua Biblia ke se tiopixkat. Keman akin taixyekanayaj itech taneltokalis kitemouayaj kimiktiskej, Tyndale monekik kisas Inglaterra uan cholos uan ijkon ueliskia kitamitajtolkepas Biblia uan peuas kiamakixtis. Maski tayekananij itech taneltokalis kitemojkej kichichinoskej nochi biblias tein kiajsikej, Biblia tein kitajtolkepak uelik kiixtajtoltijkej miakej taltikpakneminij. Satepan, Tyndale kimiktijkej uan kichichinojkej. Sayoj ke amatajkuilol tein kitajtolkepak amo uelik kiixpolojkej uan tapaleuij maj mochijchiua okse Biblia itech tajtol inglés tein motokaytia King James Version (Versión del Rey Jacobo) (xikonixtajtolti 2 Timoteo 2:9).

13. ¿Toni kiajsinij taixmatinij keman kiixtajtoltiaj yekinika amatajkuilolmej tein kichijchiujkej ne uejkauj uan moajsij itech Biblia?

¹³ Melauak ke seki Biblias tein tel uejkaujya mochijchiujkej kipiaj seki nepololmej uan taman kemej kijtoua seki tajkuilolmej. Sayoj ke miak taixmatinij kiixtajtoltianij tel miak yekinika amatajkuilolmej tein mochijchiujkej ne uejkauj. ¿Uan toni kiajsinij? Ke sayoj onkak seki tajkuilolmej tein taman ijkuiliujtokej, uan amo kipata tein Biblia ika tajtoua porin sayoj tepitsin tein mopata. Akin momachtiaj Biblia uan kipiaj kuali ininyolo kiyekmatij ke ininmako kipiaj iTajtol Dios (Is. 40:8). *

14. ¿Itech kanachi tajtolmej ueli axkan moixtajtoltia Biblia?

¹⁴ Maski miakej kitemouanij kiixpoloskej, Biblia ueli moixtajtoltia axkan itech panoua 2,800 tataman tajtolmej. Amo moajsi okse amatajkuilol tein mokepani  itech miak tajtolmej. Uan maski miakej amo kineltokaj Dios, Biblia yejua amatajkuilol tein okachi momoyauani itech nochi xiujmej tein panouanij. Melauak ke seki Biblias amo semi kuali motajtolkepanij oso ouij se kinixtajtoltia. Sayoj ke okachi miak Biblias tein kitajtolkepanij kinextiaj ke uelis tikchiaskej tein kuali satepan uan ke tinemiskej nochipaya.

15. 1) ¿Toni mopatani itech xiuit 1919 hasta itech totonaluan? 2) ¿Keyej toamaixuan yekinika mochijchiuaj itech tajtol inglés?

¹⁵ Itech xiuit 1919, seki oloch taltikpakneminij akin momachtiayaj Biblia peuak pouij itech takeual takuaujtamach uan tamatkej (Mat. 24:45). Itech nejon tonalmej, nejin takeual kinmachtiaya akin pouiaj itech ixolal Dios okachi itech tajtol inglés. Sayoj ke itech totonaluan, amaixmej tein ika tajtouaj Biblia tein kichijchiua nejin takeual moajsij itech panoua 700 tataman tajtolmej. Kemej panouaya ne uejkauj ika tajtol griego, axkan tajtol inglés yejua tein okachi motekitiltia itech kaltamachtiloyamej uan itech tanamakalis. Uan no, yejua semej tajtolmej tein okachi moixmatij itech nochi taltikpak. Yejua ika, toamaixuan mochijchiuaj yekinika itech tajtol inglés uan satepan tikepaj itech okseki tajtolmej.

16, 17. 1) ¿Toni monekia kipiaskej itekitikauan Dios? 2) ¿Keniuj kinmakakej itekitikauan Dios tein monekia kipiaskej? 3) ¿Toni kinekia tokniuj Knorr maj mochiuani?

¹⁶ Amaixmej tein tiktekitiltiaj itech ixolal Dios ika tajtouaj tein tamachtia Biblia. Biblia itech tajtol inglés tein okachi motekitiltiaya panouaya 60 xiujmej katka King James Version (Versión del Rey Jacobo). Sayoj ke nejin Biblia kiamakixtijkej itech xiuit 1611, yejua ika kipia tajtolmej tein mokuiaj ne uejkauj uan ouij se kiajsikamati. Itech tajkuilolmej tein tel uejkauj kayomej ixnesi itokay Dios kemej 7,000, sayoj ke itech nejin Biblia amo miakpa ixnesi. Uan no, kipia miak nepololmej keman kitajtolkepkej uan versículos tein amo moajsij itech tajkuilolmej tein okachi uejkauj kayomej. Okseki Biblias itech tajtol inglés no kipiayaj nepololmej kemej nejon.

¹⁷ Itekitikauan Dios monekia kipiaskej se Biblia tein kuali tajtolkeptoskia uan amo ouij kiajsikamatiskiaj. Yejua ika kinixtalijkej seki tokniuan akin kitajtolkepaskiaj Biblia, akin kintokaytijkej Oloch Tokniuan akin Kitajtolkepaj Traducción del Nuevo Mundo. Yejuan kiamakixtijkej  Biblia tein kitajtolkepkej itech chikuasen amatajkuilolmej, itech xiujmej 1950 hasta 1960. Yekinika amatajkuilol kitemakakej itech se ueyi nechikol itech tonal 2 metsti agosto xiuit 1950. Itech nejon tonal, tokniuj Knorr kijtoj ke itekitikauan Dios monekia kipiaskej se Biblia tein kikui tajtolmej tein axkan mokuij, maj kuali tajtolkepto uan maj amo ouij se kiajsikamati. Ijkon amo kinouijmakas momachtiskej keniuj yekmelauj tamati Dios. Nejon Biblia monekia amo teouijmakas se kiixtajtoltis uan se kiajsikamatis, ijkon kemej amatajkuilolmej tein yekinika imomachtijkauan Jesús kiixtajtoltiayaj. Tokniuj Knorr kinekia maj Traducción del Nuevo Mundo kinpaleuiani tel miakej taltikpakneminij maj kiixmatikan Jiova.

18. ¿Toni tapaleuiani maj mokepa Biblia itech okachi miak tajtolmej?

¹⁸ Tein tokniuj Knorr kinekia mochiuak itech xiuit 1963. Itech nejon xiuit, Traducción del Nuevo Mundo de las Escrituras Griegas Cristianas moajsiaya itech tajtol alemán, español, francés, holandés, italiano uan portugués. Itech xiuit 1989, Oloch Taojtokaltianij kinixtalijkej itech ueyi kali kampa techixyekanaj seki oloch tokniuan maj kinpaleuianij akin kitajtolkepaj Biblia. Uan itech xiuit 2005 moixtalij ke uelis motajtolkepas Biblia itech nochi tajtolmej kampa motajtolkepa amaix Tanejmachtijkej. Ika nochi nejin, itech totonaluan Traducción del Nuevo Mundo ueli moixtajtoltia nochi oso sayoj seki amatajkuilolmej itech panoua 130 tataman tajtolmej.

19. 1) ¿Toni panok itech xiuit 2013? 2) ¿Toni tikitaskej itech okse tamachtilis?

¹⁹ Traducción del Nuevo Mundo moamakixtij itech inglés panouaya 60 xiujmej. Axkan tajtol inglés tein mokuia itech nejon tonalmej tepitsin mopatakya. Yejua ika monekia oksepa se kiyekchijchiuas nejin Biblia. Itech tonalmej 5 uan 6 metsti octubre xiuit 2013 mochiuak se nechikol tein xijxiujtika kichiua Watch Tower Bible and Tract Society of Pennsylvania. Itech 31 uejueyi altepemej 1,413,676 taltikpakneminij kiitakej, sekin ompa moajsiaj uan oksekin kiitakej itech Internet. Itech nejon nechikol, se tokniuj akin poui iniuan Oloch Taojtokaltianij kitematiltij ke moajsiaya Traducción del Nuevo Mundo itech tajtol inglés tein oksepa kiyekitakej. Nochin yolpakiaj, uan miakej peuak chokaj keman kipiayajya ininmako. Keman mochiujtoya nechikol, tokniuan akin kitemakayaj tanojnotsmej kiixtajtoltiayaj tajkuilolmej itech nejin Biblia, uan nochin kiitakej ke okachi se kiajsikamatia. Itech okse tamachtilis ika titajtoskej nejin Biblia tein oksepa kiyekitakej uan keniuj mokepani itech okseki tajtolmej.