1, 2. ¿Tlake moiljuiaj maseualmej kema kikakij nopa tlajtoli xochimili?

KEMA tlanki nopa ueyi tlanechikolistli tlen mochijki ipan Seúl (Corea), nochi tlauel yolpaktoyaj, uan toikniuaj coreaeuanij kinyaualotoj katli yajtoyaj tlen sekinok altepemej. Kema monauatijteuayayaj, moiljuiyayaj: “Timoitasej ipan Xochimili”. ¿Tlake kiijtosnekiyayaj?

² Maseualmej moiljuiaj miak tlamantli kema kikakij nopa tlajtoli xochimili. Sekij kiijtouaj san eli kejuak se temiktli. Sekinok kiijtouaj eli kampa tlauel tlakualka, tlayejyektsi uan kampa tiyolpakis. Uan se katli tlauel mayantok uelis kiijtos itstok ipan se xochimili kema moseuis kampa onka miak tlakualistli. Uan Cristo itokilijkauaj, ¿tlake moiljuiaj kema kikakij nopa tlajtoli “xochimili”? ¿Motemachiaj teipa mochiuas nopa Xochimili?

3. ¿Tlake texto kinextia achtouia onkak se xochimili?

³ Ipan Biblia kiijtoua achtouia onkak se xochimili, uan teipa sampa mochiuas. Uan kampa peua Biblia kiixtoma kenijkatsa eli se xochimili. Ipan nopa Biblia católica Scío de San Miguel, tlen eltoya ipan latín uan motlajtolkuepki ipan español, ipan Génesis 2:8 kiijtoua: “Uan toTeko Dios achtouia kitlalik se xochimili tlen teyolpakiltiyaya: nopaya kitlalik nopa tlakatl, katli kichijchijtoya” (tijpankixtijtokej nopa tlajtoli). Ipan tlajtoli hebreo tlen  uejkajkia motekiuiyaya, nopa versículo kiijtoua “nopa xochimili Edén”. Nopa tlajtoli Edén kiijtosneki “Tlauel yejyektsi” o “Tlauel tiyolpakis”, uan kinamikiyaya kiampa ma kitokaxtikaj nopa Xochimili. Onkayaya miak tlakualistli, tlauel yejyektsi eliyaya uan maseualmej uan tlapialmej itstoyaj ika tlaseuilistli (Gén. 1:29-31).

4. ¿Kenke tikijtouaj Edén eliyaya se xochimili?

⁴ Nopa tlajtoli hebreo xochimili, ipan griego eli parádeisos. Se enciclopedia kiijtoua kema se griego kikakiyaya nopa tlajtoli, moiljuiyaya ipan se ueyi uan yejyektsi parque kampa onka miak tlaseuilistli, miak kuauitl tlen kipia itlajka, kampa onka miak atl uan tlaxoxouixtok uan nopaya tlakuajtinemij masamej uan borregojmej (Cyclopaedia, tlen kiijkuilok M’Clintock uan Strong; xikita Génesis 2:15, 16). Ni techpaleuia ma tijkuamachilikaj kenke Edén eliyaya se xochimili.

5, 6. 1) ¿Kenke polijki nopa Xochimili? 2) ¿Tlake uelis timotlajtlanisej?

⁵ Maske toTeotsij kinkajki Adán uan Eva ipan se xochimili, teipa kinkixtik pampa amo tlaneltokakej. Yeka inijuantij uan nochi ininkoneuaj ayokmo uelkej itstokej nopaya (Gén. 3:23, 24). Amo aka mokajki ipan nopa Xochimili, uan polijki kema tlauel uetski atl.

⁶ Uelis kemantika timotlajtlaniaj tlaj nojua mochiuas nopa Xochimili ipan Tlaltipaktli. ¿Tlake kinextia Biblia? ¿Kenke uelis timotemachisej se tonali tiitstosej ininuaya tochampoyouaj ipan Xochimili? ¿Ueliskia tikixtomasej kenke timotemachiaj tiitstosej ipan Xochimili?

7, 8. 1) ¿Tlake kiiljuik Jehová kimakaskia Abraham? 2) ¿Ipan tlake moiljuik Abraham kema toTeotsij kiiljuik tlen kimakaskia?

⁷ San Biblia techpaleuis ma tijmatikaj kenijkatsa monankilia nopa tlajtlanili pampa katli techmakak Biblia nojkia kichijchijki nopa Xochimili. Nopaya kiijtoua Jehová kiiljuik Abraham momiakiliskiaj iteipaixuiuaj “keja imiaka xali tlen onka iteno ueyi atl”. Nojkia kiiljuik: “Nikinteochiuas nochi tlakamej ipan nochi tlaltinij ipan Tlaltipaktli ika moixui pampa tinechneltokilijtok” (Gén. 22:17, 18). Teipa, toTeotsij nojkia kiampa kiiljuik ikone Abraham uan iixui (xijpoua Génesis 26:4; 28:14).

⁸ Biblia amo kiijtoua tlaj Abraham moiljuiyaya maseualmej kinteochiuaskiaj ipan se xochimili ne iluikak. Kema toTeotsij kiiljuik “nochi tlaltinij ipan Tlaltipaktli” kinteochiuaskiaj, ya moiljuik eliskia ipan Tlaltipaktli. ¿Tlake sekinok textos kinextia mochiuas se xochimili ipan Tlaltipaktli?

9, 10. ¿Tlake sekinok tlamantli tlen toTeotsij kiijtok techpaleuia ma timotemachikaj teipa mochiuas se xochimili?

⁹ David, iteipaixui Abraham, kiijtok asiskia nopa tonali kema ayokmo itstoskiaj katli amo kualmej (Sal. 37:1, 2, 10). Kiijtok “tlakamej tlen moiknonekij iixpa toTeko itstosej ipan nopa kuali tlali uan tlauel pakisej, pampa yajaya kinteochiuas hasta mokauas”. ToTeotsij kiiljuik David nojkia ma kiijkuilo: “Tlakamej tlen itstokej xitlauakej iixpa toTeko moaxkatisej nopa tlali tlen yajaya kinmakas, uan nepa itstosej para nochipa” (Sal. 37:11, 29; 2 Sam. 23:2). ¿Kenijkatsa kinpaleuik ni tlajtoli katli kinekiyayaj kitekipanosej toTeotsij? Kinpaleuik ma kineltokakaj teipa ipan Tlaltipaktli mochiuaskia se xochimili kej nopa xochimili Edén, kampa san itstoskiaj katli kualmej.

¹⁰ Teipa, miakej israeleuanij kitlauelkajkej toTeotsij maske kiijtouayayaj kiueyichiuayayaj. Yeka Jehová kinkauilik babiloniaeuanij ma kinteuikaj, ma kitsontlamiltikaj  nopa altepetl uan ma kinuikakaj Babilonia (2 Crón. 36:15-21; Jer. 4:22-27). Maske kiampa panok, toTeotsij itlajtolpanextijkauaj kiijtojkej kema panoskia 70 xiuitl, israeleuanij sampa tlakuepiliskiaj ipan inintlal. Maske nopa tlajtolpanextili moaxitik ipan nopa tonali, nojkia techpaleuia ma tijmatikaj tlen panos teipa. Ma tikitakaj se keski tlen nopa tlajtolpanextili uan ma tikitakaj kenijkatsa kinextia teipa sampa mochiuas nopa Xochimili.

11. ¿Kenijkatsa moaxitik Isaías 11:6-9, uan tlake tlajtlanili nojua tijnankilisej?

¹¹ (Xijpoua Isaías 11:6-9). ToTeotsij kiiljuik Isaías ma kiijkuilo onkaskia tlaseuilistli ipan nopa tlali kampa israeleuanij tlakuepiliskiaj, uan ayokmo kinmakasiskiaj tlapialmej yon maseualmej katli mosisiniyayaj. Nochi kuali itstoskiaj. Nopa kichiua ma tikilnamikikaj kenijkatsa itstoyaj ipan xochimili Edén (Is. 51:3). Nopa tlajtolpanextili nojkia kiijtouayaya nochi Tlaltipaktli, amo san altepetl Israel, eliskia “keja atl” tlen “kitemitia nopa ueyi atl”, pampa “nopa tlali temitos ika tlakamej tlen kiixmatij toTeko”. ¿Kema moaxitiskia nopa tlajtolpanextili?

12. 1) ¿Tlake tlateochiualistli kiselijkej katli tlakuepilijkej tlen Babilonia? 2) ¿Tlake kinextia Isaías 35:5-10 moaxitis teipa?

¹² (Xijpoua Isaías 35:5-10). Isaías kiijtok katli tlakuepiliskiaj tlen Babilonia amo kinmakasiskiaj tlapialmej yon maseualmej. Ipan Tlaltipaktli onkaskia miak tlakualistli pampa onkaskia miak atl, kej eliyaya xochimili Edén (Gén. 2:10-14; Jer. 31:12). ¿San nopaya moaxitiskia nopa tlajtolpanextili? Nopa tlajtolpanextili nojkia kiijtouayaya kenijkatsa mochikauaskiaj katli amo tlachiayayaj, katli amo nejnemiyayaj uan katli amo tlakakiyayaj, uan israeleuanij amo kiampa kinpanok. Nopa kinextia mochiuas teipa.

13, 14. ¿Kenijkatsa israeleuanij katli tlakuepilijkej kiitakej kema moaxitik Isaías 65:21-23, uan tlake nojua poliui moaxitis? (Xikita nopa achtoui tlaixkopinkayotl).

¹³ (Xijpoua Isaías 65:21-23). Maske kema judíos tlakuepilijkej amo kipantitoj kuajkuali kali yon mili kampa ya toktoyaj, teipa kuali itstoskiaj pampa toTeotsij kinteochiuaskia. Tlauel yolpajkej kema pejkej mochantiaj, tlatojtokaj uan kema kikuajkej tlen kitoktoyaj.

¹⁴ Ni tlajtolpanextili kiijtoua tiitstosej miak xiuitl “keja nopa kuatinij”. Se keskij kuatinij uejkauaj tlauel miak xiuitl. Tlaj totlakayo kuali eltoskia uan amo timokokoskiaj, nojkia tiitstoskiaj miak xiuitl. Maske miakej amo kineltokaj se tonali tiitstosej nochipa ipan se xochimili kej Isaías kiijkuilok, tijmatij kena mochiuas. Nopa tlajtolpanextili moaxitis.

15. ¿Tlake tlamantli tlen kiijtoua pilamochtsi Isaías moaxitis teipa?

¹⁵ ¿Kenke tikijtouaj nopa tlajtolpanextili kinextia teipa mochiuas se xochimili? Pampa kiijtoua onkas tlen onkayaya ipan Xochimili: toTeotsij kinteochiuas maseualmej uan amo aka kinmakasis tlapialmej o maseualmej katli mosisiniaj. Mochikauasej katli amo tlachiaj, katli amo tlakakij uan katli amo uelij nejnemij. Maseualmej kichijchiuasej ininchaj uan kitokasej miak tlamantli tlen uelis kikuasej. Maseualmej itstosej miak xiuitl, amo kej kuatinij. Biblia kinextia teipa kiampa tiitstosej. Uan tlaj se akajya techiljuiskia amo kuali tijkuamachiliaj nopa tlajtolpanextili, ¿kenijkatsa tijnankiliskiaj? ¿Kenke tijneltokaj nelia mochiuas se xochimili ipan Tlaltipaktli? Jesús, katli tlauel kiixmatij, techpaleuia ma tijmatikaj kenke ya nopa tijneltokaj.

16, 17. ¿Kema kamanaltik Jesús tlen nopa Xochimili?

¹⁶ Jesús kimiktijkej ipan se kuauitl maske  amo tleno kichijtoya, uan inajnakastla kinkuauiyonijkej omej judíos katli tlajtlakolchijtoyaj. Se tlen inijuantij kimatiyaya Jesús tlanauatiskia, yeka kiiljuik: “Jesús, xinechilnamiki kema titlanauatis” (Luc 23:39-42, TNM). Tlen Jesús kinankilik ipan Lucas 23:43, kinextia tlen panos teipa. Miakej kiijtouaj amo sanse kinamiki kitlalisej puntos o comas ipan nopa texto. Se keskij katli nama momachtiaj Biblia, achtoui kitlaliaj se coma o ome puntos ipan nopa tlajtoli “nama”, yeka nopa texto kiijtoua: “Nelia nimitsiljuia: nama tiitstos nouaya ipan Xochimili”. ¿Nelia ya nopa kiijtosnekiyaya Jesús?

¹⁷ Maske ipan miak tlajtoli tlen nama motekiuia, kitlaliaj puntos, comas o sekinok tlamantli tlen kichiua kuali ma mokuamachili nopa tlajkuiloli, ipan amatlajkuiloli tlen uejkajkia moijkuilok ipan griego, amo kitlalijkej puntos yon comas. Yeka amo kimatij tlake kinejki kiijtos Jesús: ¿nelia nimitsiljuia: nama tiitstos nouaya ipan Xochimili?, o ¿nelia nimitsiljuia nama: tiitstos nouaya ipan Xochimili? Katli kitlajtolkuepaj Biblia, kiijkuilouaj kej inijuantij moiljuiaj kinejki kiijtos Jesús, yeka amo sanse eltok ipan miak Biblias.

18, 19. ¿Tlake techpaleuia ma tijkuamachilikaj tlen Jesús kinejki kiijtos?

¹⁸ Ma tikilnamikikaj ome tlamantli tlen Jesús kiniljuijtoya itokilijkauaj: “Tlen nimokuepki Tlakatl, niitstos ipan tlalkoyoktli para eyi tonali uan eyi youali” uan: “Nechtemaktilisej na tlen niMokuepki Tlakatl ininmako tlakamej, uan nechmiktisej, pero ika eyi tonali nimoyolkuis” (Mat. 12:40; 16:21; 17:22, 23; Mar 10:34). Apóstol Pedro kiijtok nelia kiampa panok (Hech. 10:39, 40). Uajka Jesús amo yajki ipan se xochimili ipan nopa tonali kema ya uan nopa tlakatl mijkej. Jesús itstoya ipan “tlalkoyoktli” se keski tonali, teipa Jehová kiyolkuik (Hech. 2:31, 32). *

¹⁹ Kej tikitakej, kema Jesús kitenkauilik nopa tlakatl tlen kichiuaskia, achtoui kiiljuik “nelia nimitsiljuia nama”. Kema Moisés itstoya maseualmej kiampa momajtoyaj kamanaltij. Se tonali ya kiijtok: “Xijtsontekontlalikaj nochi ni tlamantli uan ximoiljuikaj ajachika tlen niinmechiljuijtok nama” (Deut. 6:6; 7:11; 8:1, 19; 30:15).

20. ¿Tlake techpaleuia ma tijkuamachilikaj tlen kinekiyaya kiijtos Jesús?

²⁰ Se tlakatl katli kitlajtolkuepa Biblia ipan Oriente Medio kiixtonki tlen Jesús kiijtok: “Ipan ni texto, mopankixtia nopa tlajtoli ‘nama’, uan kinamiki eltos: ‘nelia nimitsiljuia nama: tiitstos nouaya ipan Xochimiliʼ. Ipan nopa tonali Jesús kitenkajki tlen kichiuas teipa. Ipan Oriente Medio, kema kamanaltij momajtokej kiijtouaj nopa tonali kema kitenkauaj se tlamantli uan temachtli kiampa kichiuasej”. Se Biblia siríaca tlen kiijkuilojkej kipia 1,600 xiuitl, nojkia kiampa kitlajtolkueptokej tlen Jesús kiijtok: “Nama nelia nimitsiljuia ta tiitstos nouaya ipan Xochimili Edén”. Tlauel techyolchikaua tlen Jesús kitenkajki.

21. ¿Tlake tlateochiualistli amo kiseliskia nopa tlakatl, uan kenke kiampa tikijtouaj?

²¹ Nopa tlakatl amo kitlapejpenijkej ma yaui iluikak. Ya amo kimatiyaya Jesús kichijtoya se tlajtolsenkaualistli ininuaya iapóstoles katli amo kitlauelkajtoyaj, kema kiniljuik tlanauatiskiaj iuaya ne iluikak (Luc. 22:29). Uan nopa tlakatl amo moatsonpoliuiltijtoya (Juan 3:3-6, 12). Yeka  tijmatij Jesús kamanaltiyaya tlen se xochimili ipan Tlaltipaktli. Uan apóstol Pablo teipa kiijtok se tlakatl kiitstoya kejuak ipan se temiktli kiuikatoyaj kampa kiitak se xochimili (2 Cor. 12:1-4, TNM). Pablo uan nopa sekinok apóstoles kena kintlapejpenijtoyaj ma yakaj iluikak uan ma tlanauatikaj iuaya Jesús, uan nopa tlakatl amo. Tlen Pablo kiitak, kiijtosneki se tlamantli tlen nojua panoskia: teipa mochiuaskia se xochimili. * ¿Mochiuaskia ipan Tlaltipaktli? ¿Tiitstosej tojuantij nopaya?

22, 23. ¿Tlake tijchiaj?

²² Ma tikilnamikikaj David kiijtok asiskia nopa tonali kema katli “itstokej xitlauakej iixpa toTeko moaxkatisej nopa tlali” (Sal. 37:29; 2 Ped. 3:13). Ya kinejki kiijtos nopa tonali kema nochi katli itstosej ipan Tlaltipaktli kineltokasej toTeotsij itlanauatiljuaj. Isaías 65:22 kiijtoua: “Pampa nochi notlakauaj kipiasej se yolistli tlen tlauel ueueyak keja nopa kuatinij”. Nopa kiijtosneki maseualmej itstosej tlauel miak xiuitl. Tijmatij kena mochiuas pampa ipan Apocalipsis [Revelación] 21:1-4 kiijtoua ipan Xochimili ayokmo aka mikis, pampa toTeotsij kinteochiuas itekipanojkauaj tlen xitlauakej.

²³ Nama kuali tijkuamachiliaj. Maske polijki nopa Xochimili kampa itstoyaj Adán uan Eva, toTeotsij kiijtok kinteochiuaskia maseualmej ipan Tlaltipaktli. Uan toTeotsij kiiljuik David katli kualmej uan xitlauakej moaxkatisej Tlaltipaktli uan nochipa itstosej nopaya. Nojkia, nopa tlajtolpanextili tlen kiijkuilok Isaías techpaleuia ma tijchixtokaj nopa tonali kema tlauel kuali tiitstosej uan moaxitis tlen Jesús kitenkauilik nopa tlakatl katli tlajtlakolchijtoya. Ta uelis tiitstos ipan nopa Xochimili. Kema asis nopa tonali, panos tlen kiijtojkej toikniuaj katli yajtoyaj ipan nopa ueyi tlanechikolistli ne Corea: “Timoitasej ipan Xochimili”.