¿Kenke moneki timotemachisej teipa kuali tiitstosej?

¿TLAKE panotoskia tlaj Daniel, katli kipixtoya cáncer, nojua kichixtoskia kiselis se tlamantli? ¿Mochikajtoskia? ¿Nojua itstoskia? Katli moiljuiaj kena kinpaleuia katli kichiaj kiselisej se tlamantli, amo tlanankiliskiaj tlaj kena kipaleuijtoskia Daniel. Maske tlauel ipati kema tijchiaj tijselisej se tlamantli, amo kineki kiijtos eli kej se pajtli tlen nochi ueli kichikaua.

Nopa noticiero CBS News, kitlatsintoki nopa tepajtijketl Nathan Cherney, uan ya kiijtok tlauel amo kuali tlaj tikiniljuisej katli tlauel mokokouaj ma motemachikaj nelnelia mochikauasej. Ya kiijtok: “Tikitstokej tlakamej katli kinajuaj ininsiuajuaj uan kiniljuiaj kenke san mosentlalijkej ipan tlen amo kuali. Nochi ni tlamantli kichiua katli mokokoua ma moiljui eli itlajtlakol pampa amo kichiua kampeka mochikauas, yeka amo kinamiki kiampa tijchiuasej ma kiyolmatikaj”.

Katli kipiaj se kokolistli uan kimatij ayokmo mochikauasej, kichiuaj se ueyi kampeka nojua kuali itstosej uan nopa kichiua tlauel ma siauikaj. Uan ichampoyouaj amo kinekij kiniljuisej tlen ueliskia kinyolkokos. Uajka, ¿uelis tikijtosej kema tijchiaj tijselisej se tlamantli amo techpaleuia?

Amo. Nopa tepajtijketl Cherney kinpaleuia katli kipiaj se kokolistli amo san ma mosentlalikaj kenijkatsa mopajtisej, kinpaleuia ma kiijiyouikaj nopa kokolistli tlen kipiaj uan amo tlauel ma motekipachokaj. Tepajtianij motemachiaj ni tlauel kinpaleuia katli mokokouaj, pampa kichiua ma yolpakikaj maske kipiaj se kokolistli tlen tlauel amo kuali. Ni kiijtosneki kema se akajya kichia se tlamantli, tlauel kipaleuia.

Tlauel mitspaleuis kema tijchias se tlamantli

Nopa tepajtijketl W. Gifford-Jones kiijtok “kema se akajya kichia se tlamantli tlauel kiyolchikaua”, ya kiitak kenijkatsa tlauel kinpaleuia kema kinyolchikauaj katli kipiaj se kokolistli uan ayokmo mochikauasej. Kema kinyolchikauaj katli mokokouaj, kinpaleuia ma motemachikaj kiselisej se tlenijki uan ma mosentlalikaj ipan tlamantli tlen kuali. Ipan 1989 se estudio kinextik maseualmej katli kinyolchikajkej kema mokokouayayaj, kinpaleuik nojua ma itstokaj se keski tonali. Uan namanok kichijkej seyok estudio uan kiitakej amo tlauel kinpaleuik kema kinyolchikajkej. Maske kiampa, katli kichiuaj nopa estudios kiitakej kema kinyolchikauaj katli mokokouaj amo tlauel mokuesouaj uan amo tlauel tlaijiyouiaj.

Ma tikitakaj seyok estudio kampa kiitakej tlake kinpano katli san mosentlaliaj ipan tlamantli tlen kuali uan kenijkatsa katli san moiljuiaj ipan tlamantli tlen amo kuali, kichiua ma kipiakaj se kokolistli ipan ininyolo. Kintlatsintokijkej kipano mil trescientos tlakamej kenijkatsa kiixnamikiyayaj tlaouijkayotl ipan ininnemilis. Kema panok matlaktli xiuitl sampa kintlatsintokijkej uan kiitakej kipano doce por ciento kipixtoyaj se kokolistli ipan ininyolo. Tlen nopa doce por ciento, nechka tlajko san mosentlaliyayaj ipan tlen amo kuali. Laura Kubzansky, katli tlamachtia ipan Salud y Conducta Social de la Facultad de Salud ­Pública de Harvard, kiijtoua: “Tlen kinpanotok se keskij kinextia kema se akajya mosentlalia ipan tlen kuali, kipaleuia amo ma mokoko. Tlen tijchijkej kinextia kenijkatsa ika ni tlamantli uelis kichiuas se akajya amo ma kipia se kokolistli ipan iyolo”.

Se keskij kiitstokej katli moiljuiaj tlauel mokokouaj amo nimantsi mochikauaj kema kintekij uan amo kiampa kinpano katli moiljuiaj kuali itstokej. Nojkia kiitstokej kema mosentlaliaj ipan tlen kuali, nojua uejkauaj itstokej. Se estudio kiitak kenijkatsa kinpaleuia katli ya uejueyij kema kiniljuiaj tlen kuali uan kenijkatsa amo kinpaleuia kema kiniljuiaj tlen amo kuali. Yeka, kema kiniljuijkej katli ya uejueyij kimatij miak tlamantli uan kinextiaj tlalnamikij, tlauel kuali kiyolmatkej. Tlauel kinpaleuik kema kinyolchikajkej, sanse kej kema kichiuaskiaj ejercicio doce semanas.

¿Kenke kema tijchiaj se tlamantli uan kema san timosentlaliaj ipan tlen kuali techpaleuia amo tlauel ma timokokokaj? Tepajtianij uan ixtlamatinij ayamo kikuamachiliaj kenijkatsa tekiti totlakayo uan totlalnamikilis, yeka amo kimatij tlake nelnelia uelis techpaleuis. Uan katli momachtiaj ni tlamantli, san moiljuiaj tlake ueliskia techpaleuis. Se neskayotl, se tlamachtijketl tlen Neurología kiijtoua: “Tlauel mitspaleuis tlaj tiyolpakis uan tijchias se tlamantli tlen kuali. Nopa kichiuas amo tlauel ximokueso uan kipaleuis motlakayo kuali ma tekiti. Ni eli seyok tlamantli tlen uelis tijchiuas uan kiampa amo tlauel timokokos”.

Maske sekij tepajtianij, psicólogos uan ixtlamatinij amo kimatiyayaj ni tlamantli, Jehová itekipanojkauaj kena kimatiyayaj. Nechka tres mil xiuitl tlanauatijketl Salomón kiijkuilok ni: “Yolpakilistli tepaleuia keja eliskia se kuali pajtli. Pero kema se tlakatl moyolkuesoua kitlamiltia ichikaualis keja se kokolistli tlen kiuatsa iomiyo” (Proverbios 17:22). ¡Tlauel tepaleuia tlen kiijtoua ni texto! Ni amo kiijtosneki tlaj tiyolpakis ayokmo timokokos, kiijtosneki mitspaleuis “keja eliskia se kuali pajtli”.

Yeka ueliskia timoiljuis: tlaj kema tijchiaj se tlamantli tlen kuali eliskia kej se pajtli, uajka tepajtianij nochipa kiampa techiljuiskiaj ma tijchiuakaj. Kema tijchiaj se tlamantli amo san techpaleuia amo tlauel ma timokokokaj, nojkia techpaleuia ipan sekinok tlamantli.

¿Tlake pano kema san timosentlaliaj ipan tlen kuali o ipan tlen amo kuali?

Katli ixtlamatij kiitstokej maseualmej katli san mosentlaliaj ipan tlen kuali, tlauel kinpaleuia. Tlauel kuali momachtiaj, kuali tekitij uan nojkia kema kichiuaj se deporte. Se neskayotl, ipan se estudio kiitakej tlake kinpaleuiyaya se keskij ichpokamej katli motlalouayayaj. Katli kinmachtiyayaj nopa ichpokamej kiijtojkej kenijkatsa motlalouayayaj sejse tlen inijuantij. Teipa kintlatsintokijkej tlake kiyolmatiyayaj, kiampa kiitakej ipan tlake motemachiyayaj. Kema tlankej kintlatsintokiaj, kiitakej nopa ichpokamej tlauel kuali motlalouaj pampa motemachiyayaj kiselisej se tlamantli uan amo pampa kinmachtiyayaj kuali ma motlalokaj. ¿Kenke tlauel techpaleuia kema timotemachiaj tijselisej se tlenijki?

Nojkia kiyekojtokej miak tlamantli kema se akajya san mosentlalia ipan tlamantli tlen amo kuali. Ipan xiuitl 1960 uan tlanki ipan 1969, ixtlamatinij kiitakej kenke tlapialmej kichiuaj se keski tlamantli uan teipa pejkej kitekiuiaj nopa tlajtoli momatkej kej itstokej. Nojkia kiitakej maseualmej uelis kiampa kinpanos. Se neskayotl, kichijkej maseualmej ma kitlakakilikaj se tlamantli tlen amo kuali kakistiyaya, uan kiniljuijkej ueliskia kiseuisej tlaj kitsonpechiskiaj kampa kinamikiyaya. Uan nochi uelkej kichiuaj.

Teipa, nojkia kichijkej ni ika sekinok maseualmej uan kema kitsonpechijkej kampa kinamikiyaya nojua kakistiyaya. Katli kiampa kinpanok momatkej kej itstoyaj. Teipa sekinok maseualmej nojkia kichijkej ni tlamantli uan amo tleno kichijkej pampa moiljuijkej amo ueliskia mopatlas kej itstoyaj. Uan san se keskij maseualmej amo kiampa moiljuijkej pampa mosentlalijkej san ipan tlen kuali.

Nopa tepajtijketl Martin Seligman, katli tlapaleuik kema kichijkej nopa experimentos, teipa kinejki momachtis kenijkatsa maseualmej kiixnamikiyayaj tlaouijkayotl. Uan kuali momachtik kenke maseualmej peuaj momatij kej itstokej uan kiitak nopa amo kinpaleuia ma kichiuakaj se keski tlamantli ipan ininnemilis o tlen mosentlalijtoyaj kichiuasej. Seligman kiijtok tlake pano kema se akajya kiampa moiljuia: “Nimomachtijtok veinticinco xiuitl ni tlamantli, uan nechpaleuijtok ma nijneltoka kema timoiljuiaj tlen amo techpaleuia, kichiua ma timoiljuikaj kema pano se tlamantli tlen amo kuali eli totlajtlakol, amo kema tlamis uan nochi tlen tijchiuasej teipa amo kuali kisas, nopa kichiuaskia nojua ma techpano tlen amo kuali pampa kiampa timoiljuiaj”.

Maske se keskij maseualmej uelis amo kimatiyayaj ni tlamantli, Jehová itekipanojkauaj kena kimatiyayaj. Se proverbio kiijtoua: “Intla timotlatskanekis tonaya ipan moteki, noja más kaxantias mofuerza para tijtlamiltis” (Proverbios 24:10). Ipan Biblia xitlauak kiijtoua kema se akajya mokuesoua uan moiljuia amo kuali kisas tlen kichiua, ayokmo kinekis kichiuas tlen moiljuijtok. ¿Tlake moneki tijchiuasej uan amo san timosentlalisej ipan tlen amo kuali uan nojua timotemachisej ipan tlen tijchiaj?

[Tlaixkopinkayotl]

Tlauel techpaleuia kema tijchiaj se tlamantli