Tae-i ǃaroma da ǃâubasensa ǂhâ hâ?

TAE-E ga i hâ, tsaotsaos ǃnâ koro ǃhoaǃhaohe. ǂKhamkhoeb Davib ga ǀgaisa ǃâubasensa ûhâ o? Kangersa xu ǂgau, îb ga hâ? Nētsē ûib ga hâ? Khoen hîna ǃâubasens ge ra ǂgau kai. Di ra mîn ge nētikō ǃnūse a ǂâi ǁoa. Tsî nēs ge a ǂhâǂhâsa. Khoe-i ge ǃâubasens di ǀgaiba a ǃgôaǁnā ǁoa. ǃÂubasens ge ǂgau kai tama hâ.

CBS ǂhôan ǃnâb ge Dokter Nathan Cherneba gere dî ǃnâhe o. Ob ge ǁîba ge mî, ǀaesen hâ khoen ǀkhats ga sîsen o. Ots ge tā ǀgaisase ǃâubasens xa nî ǃhoa: “ǀNî mâsiba ta ge ge ūhâ i. Aogu ge ǁîgu, ǃgamme hâ kai khoedi ǀkha ǁaixa tsî gere mî. ǁÎgu taradi ǃgâise ǂâi tama.” Dokter Cherneb ge ǀaro tsî ge mî: “Nē ǂâi ǀgaub ge ǃgâi tama. ǀAesen hâ khoe-i, ǁî-i di ǀaeba. ǃGâise kōǃgâ tama khami i ge ra mûsen.”

ǁNān hîna ǂgauhe ǁoa. ǀAeba ūhân ge ra dītsâ ǀaeba ǃkham ǃoasa. ǁÎn ǀnai ūhâ ǃgomsin ǃnâ. ǁÎna ǁgaise tsâ kais ge ǀuniga xū-i hînan. ǁÎna, ǁîn ǀnam hâ khoena xu ǃâubasen hâ-e. Nēsa ra ǂâibasen, ǃâubasens ǂâibasen-e ūhâ tama di?

Nēs ge ama tama. ǁKhā Dokteri ge tsûn tsî ǁgauǁgaun hîna hâna ra kōǃgâ. Nēs ge mâ soǀôan nî sîsenūhes. Matib ûiba a gaxu gaxuhe ǁkhās. Tamas ka io i khoe-e, gaxuse nî ûisa ǃkhōǂgā hâ. Nē Dokteran ge soǀôan hîna ǀaesen hâ khoena. ǃNomsase ra tsâ kain ǃnâ ra ǂgom. Khoe-i ga kaise ǀaesen xawe. Ī ǁkhā i ge a, ǃâubasens nēsa ra ī kaisa. Tsî nēs xa ǃnāsa i tsîna.

ǃÂubasensa ǃgôaǃgâ re

“ǃÂubasens ge ǀgaisa soǀôa”, tib ge xoa-aob Dr W. Gifford-Jonesa ge mî.  ǁÎb ge ǂgui ǁkhāǁkhāsende ge dī. Tsîb ge ge mû, matis nēsa ǀaesen hâ khoena ra huisa. Nē ǂkhâǃnâs ge khoena ra hui. În ǃâubasens tsî ǃgâi mûǂguib tsîna ūhâ. 1989ǁî Kurib ǃnâ ge hō-e ǁkhāǁkhās ge ra mî. ǀNî ǀaesen hâ khoen hîna ge nēti i huiba hōn ge gaxuse a ûisa. Xawe ǀasase gere oâǃnâ-e. Ôaǃnâ di ge ǃgāsa xū-e mî tama hâ. Ôaǃnâ di ge ra mî, ǂgao ǁōba ūhâ khoen. Hîna nē ǂkhâǃnâsa ra hōn ge ǃâubasene ǀorose ūhâ. Tsî ǀoro tsûna ra hōǃgâ. ǁNān hîna ǂkhâǃnâsa hō taman xa.

Sao ra ǁkhāǁkhāǃâs ge. ǂGao ǁōba (CHD) du ūhâ. Hîna du mati ǃgâi mûǂuiba nî ūhâs xa nî ǃhoa. 1 300 Khoegu ge ge dîǃnâhe. ǁÎgu ǃgâi mûǂuiba ūhâsa. ǀAeb xa, tamas ka io ǃâubasen-e ûib ǃnâ ūhâ tamasa. Ôaǃnâdi hîna ge disi kurin khaoǃgâ dīhe di ge ra mî. 12 Persent i khoegu (CHD) ǂgao ǁōba ūhâsa. ǁÎgu ǁaegu i ge ǃgâi mûǂuiba ūhâ khoega ge ǂgui i. Tsî ǃgâi mûǂuiba ge ūhâ tama hâ îgu ge 2 kha xu ǀguiba ge hâ i. Laura Kubzanskis, ǂurusib tsî tanisen ǀgaub di huiǃnâ-aos. Hîna Harvard School of Public Health skoli tawa hâs ge ra mî. ǃNāsa ǁaeba i ge ǃgâise ǂâisa ǂurusib ǃgao a ǃgâi. Nē ôaǃnâ-aos ge ǀnî soǀôa-e ge hō, ǂgao ǁōb ǃgao. Tsî ǃgâi ǂâi ǀgaub ge ǂgaob ǃgao a ǃgâi.

ǀNî ǁkhāǁkhādi ge ge hōǂui. Khoen hîna ǃhôas khaoǃgâ. ǁÎn ǀaeba ǃgâise mû taman ge ra ǂkhabu. ǁNān hîna ǃgâi ǀgaub ǃnâ ǁîn ǀaeba ra mûn xa. Tsî nēs ge ǂkhabu ǂâis ǀkha ǃgaeǀhaosa ūhâ. ǀGui ôaǃnâs kaira khoen dis ge ra ǁgau. ǁÎn di ǃgâi ǂâi ǀgaub tsî ǃgâi tama ǂâi ǀgaub. ǁÎna ra tsâǀkhāsa. Kaira khoen ge ǀnî ǁaeb ai ǃhaese ǂgau tama. Nēs ge ǃgaeǀhaosa ūhâ. Kairasis ǃnân ra ǃkharu ǃnâ xūn xa. ǁNāpaxūn ge ǁîna ǀgaib tsî ǁkhāsiba ra hō. Tsî ra ǃgû tsoatsoa. Nē ǀgaub ge kaise ǃgâise ra aiǃgû. 12 Wekhegu soros ǃâisens ǃnâ.

 Tae-i ǃgao i ǃâubasens, ǂkhabuǂâis. Tsî ǃgâi ǀgaub ǃnâ ǂâis tsîna. ǂUrusib ǃgao a ǂhâǂhâsa? Ôaǃnâ–aon tsî dokteran tsîn ge khoen sorodi. Mati ǃkharagaguse ra sîsen ǀhaosa ǃgâise ǁnâuǃā tama. Tsîn ge ǁnās ǀkha ǃgâisen ǂan tama xūna ra ǃeream. Aiǁgauseb ge hoa soros di ǂansa ūhâ professaba. Sao ra xū-e ge mî: “Kaise i ge a ǃgâi ǂkhî tsî ǃgâiaǂgao hâse hâsa. ǃGâiaǂgaob ge sorosa ra hui tsî ra ǀgaiǀgai. Tsîts ge kaise ǂâiǂhansen tama. Nē i ge ǀgui xū-i. Hîna khoe-e nî hui-e ǂuruse hâsa.”

Nēsan ge dokteran tsî ôaǃnâ-aosisa ra ǁkhāǁkhāsen khoena ra ǂkhâǃnâ. Elobmîsa ra ǁkhāǁkhāsen khoen ge nēsa ǀasaba tama. 3 000 Kuriga ǃkharu hâseb ge gā-ai gao-aob Solomoba ge xoa: ‘ǃGâiaǂgaoxa ǂgaob ge a ǃgâi, xawe ǂnauǂkhūhesa gagas ge ǂkhōga nîra ǂnâǂnâ.’ (ǂKhoamîdi 17:22) Nē aiǁgausa kō re. Nē xoas ge mî tama hâ, ǃgâiaǂgao hâ ǂgaob ǀaeba nî ǂgauǂgau ti. “Xawe a ǃgâi ǂurusib ǃgao.”

Nē dîs ge a ǁnâuǃnāxa. ǃÂubasens ga soǀôa hâ o. Mâ dokter-e ga sîsenū tama hâ? Xawes ge ǃâubasensa ǃnāsa ǃgâiba ūba da hâ, ǂurusib xa.

ǃGâi ǂâi ǀgaub tsî ǃgâi tama ǂâi ǀgaub sadu ûib ǃnâ

Ôaǃnâ-aon ge ra mî, ǃgâi ǂâi ǀgauba ūhâ khoen. ǂGui ǃnâgu ǀgaugu ǃnâ ǃgâi mûǂuiba ūhâsa. ǁÎn ge skolgu, sîsen-i tsî ǃkhoeǀhûgudi ǃnâ ǃgâise ra dī. Aiǁgâuse i ge ôaǃnâde ge dīhe tarekhoedi hîna ǀhûgus ǃnâ hâ di xa. ǃÂi ra khoeb ge tarekhoede sao ra sîsen-e ge mâ tarekhoedi a dī ǁkhā-e. ǁKhā ǁaeb ai di ge tarekhoede. ǁÎdi ǃâubasensa ǃgâi ǀgaub ǃnâ ge ôaǃnâ. ǁÎdi ǃâubasens ge kaise ge ǂoaǂamsa i hoa ǀhûgudi ǃnâ. Tae-i ǃaromas ǃâubasensa, neti i ǀgaiba ǃkhōǂgā hâ?

ǂGui ôaǃnâdi ge ge dīhe, ǃgâi ǂâi ǀgaub tsî ǃgâi tama ǀgaub ǃnâ ǂâis. ǁAegu i ǃkharagagusiba hâsa. Ôaǃnâs 1960ǁî kuri ge dīhes ge ra ǁgau. Ôaǃnâ-aon ge ǃâubasen taman hâ xū-e. Xamanin tanisen ǀgaub ǃnâ mûsa. ǁÎn ge nēsa xu mî-e ge kuruǂui. “Huisen ǁoa” di ra ǂâibasensa. Tsîn ge ge mûǂan khoen tsîn nēti ra tsâsa. Aiǁgause i ge khoen di ôaǃnâdi ǃna ǃgâi tama ǂkhupiba gere ǃgâ kaihe. Tsîn ge ge mîbahe în ǁnā ǀōban a ǀam kai.

ǀGamǁî groeps khoen ge ǁkhā, xū-e ge mîbahe. În ǂkhupiba ǀû. ǁGamǁî groeps khoen ge huiose gere tsâ. Tsî ǁkhā tsēs ain ge xū-e ge dī tama hâ i. ǁÎn ge ge ǂgom xū-en a dawa ǁoasa. ǀGamǁî groeps khoen tsîn ge ge mā-am tama hâ i. ǁNā ǂâi ǀgaub huioǃnâse tsâ diba ūhâsa.

ǃGôahesab, Martin Seligmanib ǀgapise goro ǃhoaǃgaoheb ge ge hui. Ôaǃnâ sîsenna ǁîb ûiba hoaba dīsa. ǃGâi tama ǂâi ǀgauba ūhâs. Tsî ǃgâi ǂâi ǀgauba ūhâs tsîna ǃkhōǂgā hâse. ǃGâi tama ǂâi ǀgaub ge khoen di ûiga a ǁgaiǁgai ǁkhā. Tsî ǂkhabuǂâi kai nî ǁkhā. Seligmani ge ǃgâi tama ǂâi ǀgauba ūhâ khoen xa ge mî: “Ti ǁkhāǁkhāsens 25 kurigu dis ge ge ǂgom kai te. Hoa ǁae ta ga ǃaob ǂâi ǀgauba ga ra ūhâ o. Os nēsa ǃgâi tamasa. Tsîs sadu ra dī xūn hoana nî ǁgaiǁgaisa. Tsî nēs ge nî ǁnāǂam da ǀkharadi da ga ǂgom o.

Nē ǂâi ǀgaub ge ǀnî khoen tawa a ǀasa nētsē. Xawen ge Elobmîsa ra ǁkhāǁkhāsen khoena, nēsa a ǂan. ǃGaoǃgâ re nē ǂkhoamîsa: ‘ǂKhabusase du ra ǁgausen, ǃgom ǁaegu ǃnâ?’ (ǂKhoamîdi 24:10) Îo Elobmîs ge ra mî ǃgâi tama ǂâi ǀgauba du ga ūhâ o. O du ge nî ǂkhabuǂâi. Mati du nēsa nî ǃkham ǃoa. Î du ǃgâi ǂâi ǀgauba ūhâ?

[Ai-īsib]

ǃÂubasens ge ǃgâi kai sîsenǂuiba ūhâ, ǃgâi ûib ǃgao.