1. Etke jejel̦ã bwe armej ro an Anij renaaj kar rõl̦o̦k jãn maroñ eo an Babil̦on El̦ap, im ta kajjitõk ko jenaaj etali?

 ILO katak eo l̦o̦k, jaar katak kõn wãween an Kũrjin ro rem̦ool kar jino pãd ium̦win maroñ eo an Babil̦on El̦ap. Bõtab, reban kar pãdwõt ium̦win Babil̦on El̦ap ñan indeeo. Etke jejel̦ã men in? Kõnke Anij ear jiroñ armej ro an bwe ren “diwõjtok” jãn Babil̦on El̦ap. Enaaj kar ejjel̦o̦k mel̦el̦ein naan kein el̦aññe ejjel̦o̦k en̦ emaroñ kar rõl̦o̦k jãn maroñ eo an kabuñ ko reriab. (Riit Revelesõn 18:4.) Jej kijooror in katak kõn ñããt eo armej ro an Anij rar anemkwõj jãn ium̦win maroñ eo an Babil̦on El̦ap! Bõtab m̦oktata, jej aikuj etale uwaakin kajjitõk kein: Ta eo Rũkkatak Baibõl̦ ro rar pepe in kõm̦m̦ane ilo iiõ ko m̦okta jãn 1914? Ewi joñan an kar ro jeid im jatid kijejeto ilo jerbalin kwal̦o̦k naan ilo Pata eo an Lal̦ Kein Kajuon? Kõnke armej ro an Anij ilo tõre eo rar aikuj kajim̦we mel̦el̦e eo aer kõn juon men, eñin ke unin aer kar pãd ium̦win maroñ eo an Babil̦on El̦ap?

2. Ta eo Rũkkatak Baibõl̦ ro rar pepe in kõm̦m̦ane ilo iiõ ko m̦okta jãn Pata eo an Lal̦ Kein Kajuon?

² Elõñ iiõ m̦okta jãn an kar jino Pata eo an Lal̦ Kein Kajuon,  Charles Taze Russell im ro m̦õttan rar kile bwe kabuñ ko me rej ba er Kũrjin rar jab katakin armej ro kõn katak ko rem̦ool jãn Baibõl̦. Kõn men in, rar pepe bwe reban bar bõk kun̦aaer ak kobal̦o̦k ippãn kabuñ ko reriab. Joñan, Naan in Keeañ eo kar an Nobõm̦ba 1879 eo ear ba bwe kajjojo m̦õn jar ko me rej ba bwe rej tiljek ñan Kũraij bõtab rej bõk kun̦aaer im rejetake kien rej m̦õttan Babil̦on El̦ap, eo Baibõl̦ ej ba bwe ej juon kõrã ekijoñ.​—Riit Revelesõn 17:1, 2.

3. Ta eo Rũkkatak Baibõl̦ ro rar m̦õkaj im kõm̦m̦ane me ej kaalikkar aer kar mel̦el̦e bwe rar aikuj kõjenolo̦k er jãn kabuñ ko reriab? (Lale pija eo ilo jinoin katak in.)

³ Em̦m̦aan im kõrã ro me ear m̦ool aer mijak Anij rar jel̦ã ta eo rej aikuj kõm̦m̦ane. Rar jel̦ã bwe Anij eban kajeraam̦m̦an er el̦aññe renaaj wõnm̦aanl̦o̦k im rejetake kabuñ ko reriab. Kõn men in, elõñ iaan Rũkkatak Baibõl̦ ro rar jeje aer lõta bwe ren jol̦o̦k etaer jãn m̦õn jar ko. Jet iaaer rar riiti lõta kein aer im̦aan aolep armej ro ilo iien jar ko. Ilo jikin ko me ear mo aer riit im̦aan armej ro, rar jilkinl̦o̦k kaape in lõta ko aer ñan aolep ro uwaan im̦õn jar eo. Rar kwal̦o̦k bwe rar jab bar kõn̦aan bõk kun̦aaer ilo kabuñ ko reriab! Ñe rar kõm̦m̦ane men in jejjo iiõ ko m̦oktal̦o̦k, renaaj kar m̦ane er ñan mej. Bõtab ilo elõñ aelõñ ko ilo jem̦l̦o̦kinl̦o̦k 1800 jim̦a ko, ear jino dikl̦o̦k maroñ eo an kabuñ ko kõnke ear dikl̦o̦k an kien rejetake er. Armej ro rar kiiõ maroñ kwal̦o̦k l̦õmn̦ak ko aer kõn Baibõl̦ im kwal̦o̦k aer jab errã ippãn katak ko an kabuñ ko.

4. Ta eo Rũkkatak Baibõl̦ ro rar kõm̦m̦ane ilo kar tõre eo ear wal̦o̦k Pata eo an Lal̦ Kein Kajuon, im ta eo men in ej kaalikkare?

⁴ Rũkkatak Baibõl̦ ro rar mel̦el̦e bwe ejabwe ñan aer jiroñ ro nukwier, ro m̦õttaer, im ro ilo im̦õn jar ko kõn aer aikuj kõjenolo̦k er jãn kabuñ ko reriab. Rar kile bwe aolep armej rej aikuj bar jel̦ã bwe Babil̦on El̦ap ej juon kõrã ekijoñ ilo kõkkar! Kõn men in, ikõtaan Tijem̦ba 1917 ñan jinoin 1918, Rũkkatak Baibõl̦ ro me jejjo to̦ujin uwaaer, rar leto letak 10 milien kaape in juon tũrããk ej kõnnaan kõn an buñ Babil̦on El̦ap. Peba in ear kwal̦o̦k kõn jerbal ko renana an kabuñ ko reriab me rej ba er Kũrjin. Rũtõlin kabuñ ro rar lukkuun illu! Meñe ãindein, ak Rũkkatak Baibõl̦ ro rar jab bõjrak jãn aer kõm̦m̦ane jerbal in eaorõk. Rar peek ippãer make bwe renaaj “pokake Anij el̦ap jãn armej.” (Jerbal 5:29) Ta eo men in ej kaalikkare? Ej kaalikkar bwe Kũrjin rein rar jab jino pãd ium̦win maroñ eo an Babil̦on El̦ap ilo tõre eo ear wal̦o̦k pata eo. Ilo tõre eo, ear epaak aer anemkwõj im rar jipañ ro jet bwe ren bar maroñ anemkwõj.

5. Etke jemaroñ ba bwe rũttõmak ro jeid im jatid rar lukkuun kijejeto ilo tõre eo ear wal̦o̦k Pata eo an Lal̦ Kein Kajuon?

⁵ Ilo kar m̦okta, jaar ba bwe Jeova ear jab buñbũruon ippãn armej ro an kõnke rar jab kijejeto ilo jerbalin kwal̦o̦k naan ilo tõre eo ear wal̦o̦k Pata eo an Lal̦ Kein Kajuon. Jaar ba bwe kõn an kar Jeova jab buñbũruon kõn men in, ear kõtl̦o̦k bwe ren pãd ium̦win maroñ eo an Babil̦on El̦ap ium̦win jidik iien. Bõtab, rũttõmak ro jeid im jatid me rar tiljek wõt ñan Anij ilo 1914 ñan 1918 rar kaalikkar tokãlik bwe ãinwõt juon kumi, rar aolep kate er joñan wõt aer maroñ ñan kõm̦m̦an bwe en wõnm̦aanl̦o̦k wõt jerbalin kwal̦o̦k naan. Elõñ kein kam̦ool ko rej kaalikkar men in. El̦ak l̦apl̦o̦k ad mel̦el̦e kõn ta ko rar wal̦o̦k ñan Rũkkatak Baibõl̦ ro ilo tõre eo, men in ear jipañ kõj bwe en alikkarl̦o̦k ad mel̦el̦e kõn kanaan ko ilo Baibõl̦.

6, 7. (1) Ta apañ ko Rũkkatak Baibõl̦ ro rar iiooni ilo tõre eo ear wal̦o̦k Pata eo an Lal̦ Kein Kajuon? (2) Ta ko rej kaalikkar bwe Rũkkatak Baibõl̦ ro rar kijejeto?

 ⁶ Ilo m̦ool, Rũkkatak Baibõl̦ ro rar lukkuun poub ilo jerbalin kwal̦o̦k naan ilo tõre eo ear wal̦o̦k Pata eo an Lal̦ Kein Kajuon (1914-1918). Bõtab elõñ men ko rar kõm̦m̦an bwe en jab pidodo ñan aer kõm̦m̦ane jerbal in ilo kar tõre eo. Jen etale ruo iaan men kein. M̦oktata, ilo kar tõre eo ear l̦ap aer leto letak bok ak peba ko rej pedped ioon Baibõl̦. Innem ilo jinoin iiõ eo 1918 ke kien eo ear kamo an aolep wõr aer bok eo etan The Finished Mystery, ear lukkuun pen ñan an elõñ iaan ro jeid im jatid kwal̦o̦k naan. Rejjañin kar katak kilen kõjerbal wõt Baibõl̦ ñan kwal̦o̦k naan im el̦ap aer kar imminene in kwal̦o̦k naan ilo aer kõjerbal bok eo The Finished Mystery. Men eo kein karuo ear kõm̦m̦an bwe en pen ej nañinmej eo ear wal̦o̦k ilo 1918 eo (Spanish Influenza). Nañinmej in ear lukkuun nana im kapopo, im men in ear kõm̦m̦an bwe en pen an rukwal̦o̦k naan ro etal jãn jikin ñan jikin im kwal̦o̦k naan. Meñe Rũkkatak Baibõl̦ rein rar iioon wãween kein reppen, ak rar kate wõt er ñan kõm̦m̦an bwe en wõnm̦aanl̦o̦k wõt jerbalin kwal̦o̦k naan.

⁷ Ilo 1914 eo wõt, Rũkkatak Baibõl̦ ro rar kaalwõje elõñl̦o̦k jãn 9 milien armej kõn pija eo etan “Photo-Drama of Creation.” Pija in ear kitibuj ainikien, juon men me ear kããl ilo kar tõre eo. Pija in ear kwal̦o̦k kõn bwebwenatoun kar jinoin kõm̦anm̦an armej l̦o̦k ñan jem̦l̦o̦kin iiõ ko juon to̦ujin in an naaj Kũraij kiiñ. Baj l̦õmn̦ak m̦õk kõn tõprak in ear wal̦o̦k. Joñan oran armej ro me rar loe pija in ilo iiõ eo 1914 ear lõñl̦o̦k jãn oran aolep rukwal̦o̦k naan ro ipel̦aakin lal̦ in ilo raan kein! Ebar lõñ kein kam̦ool ko rej kwal̦o̦k bwe ilo 1916 eo, 809,393 armej ro rar pãd ilo kweilo̦k ko ilo Amedka, im ilo 1918 eo, oran in ear l̦apl̦o̦k ñan 949,444. Ealikkar bwe Rũkkatak Baibõl̦ ro rar kijejeto!

8. Ewi wãween an kar em̦m̦aan ro me rar tõl kõkajoor Rũkkatak Baibõl̦ ro ilo kar iien eo ear wal̦o̦k Pata eo an Lal̦ Kein Kajuon?

⁸ Ilo kar iien eo ear wal̦o̦k Pata eo an Lal̦ Kein Kajuon, em̦m̦aan ro me rar loloorjake Rũkkatak Baibõl̦ ro rar lukkuun kate er ñan kõm̦m̦an bwe en wõr katak ko rej pedped ioon Baibõl̦ ñan jipañ im kõkajoor er. Katak kein rar kõkajoor rũttõmak rein jeid im jatid ñan wõnm̦aanl̦o̦k wõt ilo jerbalin kwal̦o̦k  naan. Richard H. Barber, eo ear kijejeto ilo jerbalin kwal̦o̦k naan ilo tõre eo, ear ba: “Kõmar lo tõprak kõnke ewõr jejjo em̦m̦aan ro rar maroñ wõnm̦aanl̦o̦k wõt ilo aer lol̦o̦k eklejia ko, im kõmar maroñ kõm̦m̦an bwe en wõr an eklejia ko Naan in Keeañ. Im kõmar bar maroñ jilkinl̦o̦k bok kein ñan Canada, ijo rar kamo bok kein ad ie. Ear wõr ippa jeraam̦m̦an eo ñan jilkinl̦o̦k kaape jiddik ko an bok eo etan The Finished Mystery ñan elõñ iaan rũttõmak ro jeid im jatid kõnke kar bũki kaape in bok ko aer jãn er. Jeid im Jatid Rutherford ear kajjitõk bwe kõmin kõm̦m̦an karõk bwe en wõr kweilo̦k ko rel̦l̦ap ilo elõñ jikin ko ijoko turilik ilo Amedka im ñan jilkinl̦o̦k rũkõnono ro ñan rõjañ im kõkajoor rũttõmak ro jeid im jatid.”

9. (1) Etke armej ro an Anij rar aikuj kajim̦we mel̦el̦e eo aer ikõtaan iiõ ko 1914 ñan 1919? (2) Meñe rar aikuj kajim̦we mel̦el̦e eo aer, ak ta l̦õmn̦ak eo ebõd ñan bõke?

⁹ Ejjab aolep men ko Rũkkatak Baibõl̦ ro rar kõm̦m̦ani ikõtaan iiõ ko 1914 ñan 1919 rar pedped ilo Baibõl̦. Meñe ear m̦ool bũrueer, ak rar jab lukkuun jel̦ã ta mel̦el̦ein an Baibõl̦ ba bwe rej aikuj kõttãik er ñan kien. (Rom 13:1, UBS) Kõn men in, ãinwõt juon kumi, ewõr iien rar bõk kun̦aaer ilo tarin̦ae ak m̦akũtkũt ko rar ekkejell̦o̦k ñan tarin̦ae. Ñan waanjoñak, ke bũrejtõn eo an Amedka ear kõjenolo̦k Mãe 30 ilo iiõ eo 1918 bwe en raanin an aolep jar kõn aenõm̦m̦an, Naan in Keeañ eo ilo tõre eo ear rõjañ Rũkkatak Baibõl̦ ro bwe ren bar jar kõn aenõm̦m̦an. Jet iaan rũttõmak ro jeid im jatid rar lel̦o̦k jããn in jipañ ñan rejetak tarin̦ae eo, im jet rar erom rũttarin̦ae. Meñe Rũkkatak Baibõl̦ rein rar aikuj kajim̦we mel̦el̦e eo aer ebõd, ak ejjab jim̦we ñan l̦õmn̦ak bwe eñin unin aer kar jino pãd ium̦win maroñ eo an Babil̦on El̦ap. Ilo m̦ool, rar mel̦el̦e bwe rar aikuj kõjenolo̦k er make jãn kabuñ ko reriab, im ilo kar Pata eo an Lal̦ Kein Kajuon, ear epaak aer anemkwõj jãn maroñ eo an Babil̦on El̦ap.​—Riit Luk 12:47, 48, UBS.

10. Ta eo Rũkkatak Baibõl̦ ro rar peek in jab kõm̦m̦ane me ej kaalikkar aer kaorõk mour?

¹⁰ Meñe Rũkkatak Baibõl̦ ro rar jab lukkuun mel̦el̦e kõn aer aikuj jab bõk kun̦aaer ilo aitwerõk ko an kien, ak rar mel̦el̦e kõn juon men. Rar jel̦ã bwe ebõd ñan m̦anm̦an armej. Eñin unin ke jet iaan rũttõmak ro jeid im jatid rar tarin̦ae ilo Pata eo an Lal̦ Kein Kajuon, rar peek ippãer make bwe reban m̦anm̦an armej. Jet iaan rein me rar m̦akoko in m̦anm̦an armej rar likũt er im̦aan ilo jikin tarin̦ae ko bwe ren mej.

11. Ta eo rũtõl ro an kien rar kõm̦m̦ane ke Rũkkatak Baibõl̦ ro rar m̦akoko in m̦anm̦an armej ilo tarin̦ae eo?

¹¹ Elukkuun alikkar an kar Setan illu kõn an kar rũttõmak ro jeid im jatid kwal̦o̦k wõt aer tiljek ñan Anij. Eñin unin ear kajjioñ kõm̦m̦an rueer ippãn kien. (Sam 94:20) Em̦m̦aan eo etan James Franklin Bell me ej jeban jarin tarin̦ae eo an kar Amedka ear ba ñan Jeid im Jatid Rutherford im Van Amburgh bwe kien eo an Amedka ear itõn wanlõñtak kõn juon kakien ñan m̦ane ñan mej jabdewõt eo enaaj m̦akoko in m̦anm̦an armej ilo tarin̦ae eo. Ke ear ba men in, ear kõnnaan kõn Rũkkatak Baibõl̦ ro. Joñan an kar l̦ein illu, ear ba ñan Jeid im Jatid Rutherford: “Ear jab wõnm̦aanl̦o̦k kakien in kõnke [bũrejtõn eo an Amedka] Wilson ear jab errã kake. Jekdo̦o̦n, ak kõm jel̦ã ta eo kõm naaj kõm̦m̦ane ñan jol̦o̦k kom̦, im kõm naaj kõm̦m̦an bwe en tõprak!”

12, 13. (1) Etke rar ba bwe em̦m̦aan ro 8 renaaj kar kalbuuj ium̦win elõñ iiõ? (2) Ke em̦m̦aan rein rar kalbuuj, men in ear ke kabõjrak er jãn aer pokake Jeova? Jouj im kõmel̦el̦e.

¹² Rũtõl ro an kien rar lo juon wãween  ñan kaamijak Rũkkatak Baibõl̦ ro. Rar kalbuuji Jeid im Jatid Rutherford, Van Amburgh, im bar 6 ro jet me rar loloorjake armej ro an Anij. Ke riekajet eo ear kwal̦o̦k kaje ko aer, ear ba bwe em̦m̦aan rein el̦apl̦o̦k aer kauwõtata jãn juon kumi in jarin tarin̦ae an RiJãmne. Ear ba bwe ej aikuj l̦ap kaje eo rej bõke kõnke ejjab baj wõr wõt rueer ippãn kien, im rũttarin̦ae ro, ak ebar wõr rueer ippãn aolep m̦õn jar ko. (Faith on the March, an A. H. Macmillan, p. 99) Kõn men in, rar ba bwe Rũkkatak Baibõl̦ rein 8 renaaj kar kalbuuj ium̦win elõñ iiõ ilo im̦õn kalbuuj eo el̦ap ilo Atlanta, Georgia. Bõtab ke ear jem̦l̦o̦k pata eo, rar karõl̦o̦k er im rar julo̦k kaje ko renaaj kar bũki.

¹³ Ke em̦m̦aan rein 8 rar pãd ilo kalbuuj, rar peek ippãer make bwe renaaj l̦oore wõt ta ko Baibõl̦ ej ba. Ke rar jeje ñan bũrejtõn eo an Amedka im kajjitõk bwe en karõl̦o̦k er, rar ba: “Eoon ko ilo Baibõl̦ rej ba bwe Irooj ejjab kõn̦aan bwe jen m̦anm̦an armej. Kõn men in, jabdewõt eo ej uwaan Rũkkatak Baibõl̦ ro im ejjab pokake men in, eban kabuñbũruon Anij im eban wõr an kõjatdikdik. Eñin unin kõmij jab maroñ bõk kun̦aammim ñan m̦anm̦an armej.” Naan kein aer rar kaalikkar aer peran! Ealikkar bwe ejjel̦o̦k men en̦ enaaj kar kabõjrak er jãn aer pokake Jeova!

14. Ta ko rar wal̦o̦k jãn kar iiõ eo 1914 ñan 1919 me Baibõl̦ ej kwal̦o̦k kaki?

¹⁴ Bokin Malakai 3:1-3 (UBS) ej kwal̦o̦k ta ko rar wal̦o̦k jãn kar iiõ eo 1914 ñan jinoin 1919 ke kar “karreoik bũrij” ro ilo kõkkar. (Riit.) Ilo kar iien in, Jeova Anij, eo im ej “Irooj Ekajoor Bõtata” im Jijej Kũraij, eo im ej ‘rũkeeañ eo ear kõpooj ial̦ eo,’ rar etale tampel̦ eo ilo kõkkar im karreoik ro rej jerbal ie. Ãlikin an kar Jeova kajim̦we im karreoik rein, rar pojak in kõm̦m̦ane juon jerbal ekããl im el̦apl̦o̦k an aorõk. Ilo iiõ eo 1919, eñin ej iiõ eo kar jitõñ “rũkarejar eo etiljek im mãlõtlõt” bwe en lil̦o̦k katak ko rem̦ool jãn Baibõl̦ ñan armej ro an Anij. (Matu 24:45, UBS) Iien eo in armej ro an Anij rar lukkuun anemkwõj jãn maroñ eo an Babil̦on El̦ap. Jãn kar iien in, Jeova ear jipañ armej ro an bwe en l̦apl̦o̦k wõt aer jel̦ã kõn ankilaan im yokwe eo aer ñane ear l̦apl̦o̦k wõt. El̦ap aer kar kam̦m̦oolol kõn jeraam̦m̦an in! ^[1]—Lale kõmel̦el̦e eo ilo jem̦l̦o̦kin katak in.

15. Ewi wãween ad maroñ kwal̦o̦k bwe jej kam̦m̦oolol kõn ad anemkwõj jãn maroñ eo an Babil̦on El̦ap?

¹⁵ El̦ap ad kam̦m̦oolol bwe em̦õj ad anemkwõj jãn maroñ eo an Babil̦on El̦ap! Meñe Setan ej lukkuun kate ñan ko̦kkure kabuñ eo em̦ool, ak ejjañin lo tõprak. Bõtab jejjab aikuj mel̦o̦kl̦o̦k unin an kar Jeova kanemkwõj kõj. Ear kanemkwõj kõj kõnke ekõn̦aan bwe aolep armej ren bõk lo̦mo̦o̦r. (2 Korint 6:1) Elõñ ro em̦ool bũrueer rej pãdwõt ium̦win maroñ eo an kabuñ ko reriab. Rein rej aikuji jipañ eo ad bwe ren diwõjtok jãn kabuñ kein. Kõn men in, jej aikuj jipañ er. Jen anõke joñak eo an rũttõmak ro jeid im jatid m̦oktal̦o̦k ilo ad kate kõj ñan jipañ rein bwe ren anemkwõj!