Ukuwelenga pali vino uumbo watandike umwi buku lya Utandiko muli Baibo, tukasambilila ukuti, Leza wanenyile Adamu ati: “Cumi kwene ungalya iviseekwa vya ku miti yonsi ya mu calo, lelo utakalye iviseekwa vya ku muti uno ukapeela amano ya kumanya visuma ni viipe. Pano uwanda kwene uno ulalyako, ulafwa.” (Utandiko 2:16, 17) Ukulingana na mazwi yaa, tungati, Adamu auvwila vino Leza wamunenyile nga atafwile nupya ndi watwaliliile ukuya uwa umi umu calo ca Edeni.

Icaulanda icakuti Adamu atuvwilile vino Leza wamunenyile, asuula ni sunde lino wamupeezile ilya kukanalya ku cizao cino wamulesizye. Waliile lino umuci, Eva wamuletiileko ukuti alye. (Utandiko 3:1-6) Na ndakai kwene twaya ni ntazi pa mulandu wakuti Adamu atuvwilile Leza. Umutumwa Paulo walondolola ukuti: “Iifyo lingile muno nsi pa mulandu wa muntu wenga, nga ni iifyo lyakwe i lyaleta imfwa. Caleka, imfwa nayo yasalangine mu antu yonsi pano antu yonsi iifizye.” (Loma 5:12) “Muntu wenga” wino Baibo yalanda paa, a Adamu. Nomba vwilini, uzye iifyo lyatandike uli, nupya u mulandu ci uno iifyo lyaleta imfwa?

Vino Adamu watamile isunde lyakwe Leza, lyali iifyo. (1 Yoane 3:4) Nupya malipilo iifyo, imfwa; kulingana na vino Leza wanenyile Adamu. Ndi cakuti Adamu na ana aali nu kwiza vyalwa, iyatwalilila  kuya ni cuvwila kuli Leza, ngano yatakweti iifyo ilili lyonsi nupya ndi yatamanyile ni imfwa. Leza ataumvile antunze kuti yafwa, lelo wayaumvile ukuti yaikalilila amanda pe.

Fwandi tutanga tutwisike icalenga ukuti ‘imfwa isalangane mu antu yonsi’ ndi vino Baibo yalanda. Nomba uzye umu mwili witu mwaya cimwi icikasyala icipuma umuntu ndi wafwa? Aingi yangasuka ukuti ee. Lelo, kulanda kuuko kwalenga aingi sana ukutandika ukwelenganya ukuti Leza wasomvile Adamu. I cani cino twalandila vivyo? Pano ndi cakuti twakwata icintu cimwi icikatwalilila kuya nu umi mu mupasi lino umuntu wafwa, ale tungati imfwa asi malipilo iifyo. Baibo ikaati: ‘Leza atanga atumpoke.’ (Ayebulai 6:18) Nomba Satana wene wasomvile apa kuneena Eva ati: “Mutalafwa awe.”—Utandiko 3:4.

Ndi cakuti cisambilizyo cakuti mu mwili mwaya icisifwa i ca ufi, tunguzya tuti: Uzye lyene ivyani ivikacitika lino muntu wafwa?

Ibuku lya Utandiko lyalanda pa uumbo ukuti: “Lyene Yeova Leza atoola ivu ukufuma ku musili nga apanga umuntu. Alino aputa umupu ukapeela umi mu mpuno yakwe, nga umuntu aya nu umi.” Amazwi aakuti “umuntu aya nu umi” yasenulwa kufuma ukwi zwi lya Ciyebulai ilyakuti ne’phesh, ilikasenula ukuti “ciumbwa ca umi.”—Utandiko 2:7.

Fwandi Baibo ikalanda ningo sana ukuti antunze yataumvilwe ni cintu cimwi umu mwili icikasyala ica umi umuntu ndi wafwa. Lelo, umuntu wenga na wenga waya nu “umi.” Fwandi nanti mungezya uli ukuwelenga Baibo, mutalatala muzane pano yalanda ukuti umu mwili mwaya cimwi icisifwa lino muntu wafwa.

Uzye lyene vino Baibo italanda ukuti mu mwili mwaya cimwi icisifwa lino umuntu wafwa, u mulandu ci uno ya simapepo amu mipepele ingi yakasambilizya vino Baibo italandapo? Pakumanya icasuko, tumatala tulande pali vino vyacitikanga mpiti mu Eguputo.

Umuntu umwi Mugliki uwizina lyakuti Helodotasi, uwaliko umu 1500 B.C.E., walanzile pa ina Eguputo ukuti; “Aali yantu yano yatandikiilepo ukucingilila cisambilizyo cakuti mu mwili mwaya cimwi icisifwa umuntu ndi wafwa.” Na ina Babiloni kwene yatandike kuzumila mu cisambilizyo kwene cii. Apa nsita lino Alekizanda Mukulu wacimvizye icitungu ca Middle East umu 332 B.C.E., ala Agliki asambilila amano auntunze yasalanganya sana icisambilizyo kwene cii, nu mu uteeko uno Agliki yateekanga.

Umu nsita ya Ina Klistu ya kutandikilako, ya cilolo Ayuda, Ayesene na Afaliseo, yasambilizyanga ukuti kwaya cimwi umu mwili icisifwa muntu ndi wafwa. Ibuku limwi (The Jewish Encyclopedia) likalanda ukuti: “Icizumilo cakuti mu mwili mwaya cimwi icisifwa catandike mu Yayuda kufuma ku Agliki maka maka ku muntu uwasambilile amano ya untunze Pilato.” Nu mu nsita ya Ina Klistu yakutandikilako, kwali Umuyuda Josephus uwasalanginye cisambilizyo kwene ciico, cisi ca mu Malembelo ya Muzilo, lelo kulingana na vino “Agliki yazumiilemo,” vino waweni ukuti a malyasi ya yantu akapanga sile malyasi ya ufi.

Lino intambi zya Agliki zyatandike ukuvula, amanyikwe ukuti Aina Klistu nayo yatandike ukulondela intambi kwene zizyo. Kulingana na vino umuntu wa mpiti Jona Lendering walanzile, “Pilato welenganyanga ukuti cintu icisifwa ndi umuntu wafwa calipo uku ncende isuma nupya ndakai caya umu nsi iipe fwandi cii cikalenga ukuti amano yakwe Pilato yauvwana na vino aina Klistu yakalola.” Fwandi icisambilizyo cakuti kwaya  icisifwa mu muntu cizile cimanyikwa nu ku macalici a Ina Klistu nupya cizile iciya pa vizumilo vyao.

Mu nsita ya atumwa, mutumwa Paulo wacelwile ukuti: ‘Umupasi wa muzilo ukalanda paswe ukuti mu manda yampela antu yamwi yalafutatila utailo. Yene yalayela mazwi kufuma ku mipasi yantumpu, nga nu kulondela masambilizyo kufuma ku mipasi yankota.’ (1 Timoti 4:1) Ala amazwi yaa acumi! Cisambilizyo cakuti kwaya icisifwa umu muntu a “masambilizyo kufuma ku mipasi yankota.” Baibo yene italandapo pa cisambilizyo cii, fwandi cafuma sile ku mipepele ya ufi nu ku mano ya untunze.

Swemo twasyuka, Yesu watile: “Mulamanya cumi ca pali Leza, nga ni cumi cilamukulula.” (Yoane 8:32) Kumanya ningo vino Baibo ikasambilizya, kwalenga tukululwe ukufuma ku visambilizyo vya ufi visicindika Leza vino amu mipepele yakasambilizya. Na cuze icakuti, icumi ca muli Baibo cikatukulula ku ntambi nu ku vintu vyuze vino antu yacindikisya sana pa mfwa.—Lolini kambokosi akakuti “ Uzye Afwe Yaaya Kwi?”

Kaumba witu atalondanga ukuti antu yaikala sile imyaka 70 nanti 80 umu nsi ii nupya iyaya umukwikala amanda pee uku ncende yuze. Kulonda kwakwe ukwakuti antu yaikala amanda pee wa yana yakwe umu nsi kwene ii ndi cakuti yakumuvwila. Kulonda kuu kukalanga sile vino Yeova watemwa antu, nupya kutalasenuka. (Malaki 3:6) Nupya cuze icikatupeela upalilo, a mazwi yakwe kalemba wa masamu aakuti: “Antu aololoke yalikala umutende umu mpanga, nu kuipyana umuyayaya.”—Masamu 37:29.