1, 2. (a) Uzye aakatungulula antu yakwe Yeova yapusanako uli ku ntunguluzi zya mu mipepele yuze? (b) I vyani vino tumasambilila umu cipande cii alino ni cilondelilepo?

“UZYE intunguluzi inu a weni?” Ci aali cuzyo cino antu yakauzya sana ya Nte Yakwe Yeova. Ali mulandu uno umu macalici aingi, umonsi wenga nanti mama akaya intunguluzi nanti simapepo. Ukupusanako nayo, swemo tukayuvwa acilumba ukunena antu ukuti swemo intunguluzi itu asi umuntu aatamalilika. Lelo tukalondela vino Klistu uwazyukwike akatutungulula, lyene nawe akakonka utunguluzi wakwe Isi, Yeova.—Mate. 23:10.

² Nanti ciye vivyo, kwaya iumba lya onsi yano tukalola na manso aakaamwa ukuti “muomvi mutailwe uwa mano” aakatungulula antu yakwe Leza ndakai. (Mate. 24:45) Twamanya uli ukuti Yeova aliwe akatutungulula ukuomvya umwanakwe? Umu cipande cii ni cilondelilepo, tumasambilila vino apa nsita imwi Yeova walenzile ukuti antunze yatungulula. Ivipande vii vyoili vimalanda pa vintu vitatu ivikalenga tusininkizye ukuti Yeova uwatungululanga aonsi yaa nupya aliwe akatungulula antu yakwe na likwene.—Eza. 58:11.

3. I cani icalenzile Mose akwanisye ukutungulula aina Izlaeli?

³ Umupasi wa muzilo watungululanga aimilizi yakwe Leza. Lekini  tulande pali Mose, uwapeezilwe umulimo wa kutungulula aina Izlaeli. Icani icamwavwile ukuomba umulimo uu ukome? Yeova ‘u wamupeezile umupasi wakwe uwa muzilo.’ (Welengini Ezaya 63:11-14.) Lino Yeova wapeezile Mose umupasi wa muzilo, watwalilile ukutungulula antu yakwe.

4. Uzye aina izlaeli yamanyile uli ukuti Mose watungululwanga nu mupasi wakwe Leza? (Lolini cikope cakutandikilako.)

⁴ Vino umupasi wa muzilo amaka asiloleka, uzye aina izlaeli yali nu kusininkizya uli ukuti auno watungululanga Mose? Umupasi wa muzilo walenzile Mose ukucita vizungusyo nu kumanyisya izina lyakwe Leza kuli Falao. (Kufu. 7:1-3) Nupya umupasi wa muzilo wazwilizye Mose ukuya ni miyele isuma sana ili wa kutemwa, kuicefya alino nu kuteekela, iyalenzile afikepo ukuya intunguluzi ya ina Izlaeli. Imiyele ino wakweti yali iipusane sana kuli ino intunguluzi zya mu nko zyuze zyakweti. (Kufu. 5:2, 6-9) Ukwaula nu kutwisika, Yeova u wasoolwile Mose ukuya intunguluzi ya yantu yakwe.

5. Londololini vino Yeova wavwilizye aonsi ya mu Izlaeli ukutungulula antu yakwe.

⁵ Insita yuze nayo, umupasi wa muzilo wazwilizye aonsi na yauze aasonsilwe ukuya intunguluzi. ‘Yoswa umwana umonsi wakwe Nuni wazuuziwe nu mupasi wa mano.’ (Malan. 34:9) ‘Umupasi wakwe Yeova wikiile pali Gidyoni.’ (Yakapi. 6:34) Nupya ‘umupasi wakwe Yeova wikiile pali Davidi.’ (1 Sam. 16:13) Aonsi yonsi yaa yataile ukuti umupasi wakwe Leza wali nu kuyazwa ukucita vintu vino yatali nu kucita ku maka yao. (Yoswa 11:16, 17; Yakapi. 7:7, 22; 1 Sam. 17:37, 50) Ni cafumilemo icakuti antu yacindike sana Yeova pa vintu vya kuzungusya ivyacitiike.

6. U mulandu ci uno Leza walondelanga antu yakwe yacindika intunguluzi mu Izlaeli?

⁶ Uzye aina Izlaeli yaali nu kucita uli pa kulanga ukuti yasininkizye ukuti mupasi wa muzilo u wazwilizyanga aonsi aayatungululanga? Lino antu yailizyanyizye pa utunguluzi wakwe Mose, Yeova uzizye ati: “Uzye antu yaa yalansuula kufika lilaci?” (Mpe. 14:2, 11) Yeova wasoolwile Mose, Yoswa, Gidyoni alino na Davidi ukumwimililako. Lyonsi lino antu yuvwilanga aonsi yaa, yuvwilanga Yeova ukuti ali Ntunguluzi yao.

7. Uzye angeli yazwilizye uli Mose?

⁷ Angeli yazwilizyanga aimilizi yakwe Leza. (Welengini Ayebulai 1:7, 14.) Yeova wapeezile angeli umulimo wa kulangilila Mose ivyakucita, kumusambilizya alino nu kumucingilila. Leza watumile Mose uku “kutungulula antu nu kuyakulula kufuma mu uzya, nu wamwazwanga u mungeli wino uwalolike kunoli mu cimpuza icapyanga.” (Mili. 7:35) “Angeli aliyo yaleesile amasunde” kuli Mose, yano wali nu kulaomvya pa kutungulula aina Izlaeli. (Gala. 3:19) Nupya Yeova wanenyile Mose ati: “Pitanga utungulule antu yayo ku mpanga ino nakunenyile. Waiusya ukuti mungeli wane akaakutungulula.” (Kufu. 32:34) Baibo italanda ukuti aina Izlaeli yatazile yalolapo umungeli akuomba mulimo uno yamupile. Lelo vino Mose watungululanga antu vyalangililanga sile apaswe ukuti wakweti umuntu umwi uwa maka sana uwamwazwanga.

8. Uzye angeli yazwilizye uli Yoswa na Hezekiya?

⁸ Lino Mose wafwile, Yoswa uwamupyanyile wakomeleziwe sana kuli “musika mukalamba uwa vita vyakwe [Yeova]” ukutungulula antu yakwe Leza umu ulwi uno yalwanga na ina Kenani, nupya aina Izlaeli yacimvizye ulwi. (Yoswa 5:13-15; 6:2, 21) Lyuze nalyo, Umwene Hezekiya walolenkine na asilika aina Asilya alondanga ukonona Yelusalemu. Lyene mu wanda onga kwene insita ya usiku, ‘umungeli wakwe Yeova waile mu nsakwe zya ina Asilya, nga akoma ivita 185,000.’—2 Yamw. 19:35.

9. Uzye ukukana malilika kwa onsi yano Leza waomvyanga kwali nu kulenga aina Izlaeli ukukanalondela utunguluzi wao? Londololini.

 ⁹ Angeli yamalilika, lelo aonsi yano yavwilizyanga yene yataali amalilike. Mose insita imwi wafizilwe ukucindika Yeova. (Mpe. 20:12) Yoswa nawe wakanyile ukulondela utunguluzi wakwe Leza lino wakanyile ukuuzya Yeova pa kupanga cipangano na ina Gibyoni. (Yoswa 9:14, 15) Pa nsita imwi Hezekiya nawe wizile aya ni ‘cilumba umu mwenzo wakwe.’ (2 Mila. 32:25, 26) Nanti cakuti aonsi yaa yataali amalilike, aina Izlaeli yalondekwanga sile ukulalondela utunguluzi wao. Yeova wazwilizyanga aonsi yaa ukuomvya angeli yakwe amaka. I cumicumi Yeova u watungululanga antu yakwe.

10. Uzye Mose watungululwanga uli ni Sunde Lyakwe Leza?

¹⁰ Izwi Lyakwe Leza lyatungululanga aimilizi yakwe. Baibo ikalanda pa Masunde yano Leza wapeezile aina Izlaeli ukuti “a masunde yakwe Mose.” (1 Yamw. 2:3, NWT) Lelo Amalembelo yakalanga ukuti Yeova aliwe wapeezile Amasunde yaa, nanti sile a Mose kwene walondelanga Masunde kwene yaa. (2 Mila. 34:14) Lino Yeova wayalangilile ivyakupanga Itenti lya kupepelamo, ‘Mose wacisile vyonsi wakwe vino Yeova wamupeezile ilamulo.’—Kufu. 40:1-16.

11, 12. (a) I vyani vino Yoswa na ene atungululanga antu yakwe Leza yalondekwanga ukucita? (b) Uzye Izwi Lyakwe Leza lyazwilizye uli atungululanga antu yakwe Leza?

¹¹ Ukufuma sile pano Yoswa watandikile ukutungulula, wakweti ulupapulo lwa Masunde yakwe Leza yano walondelanga. Leza wamunenyile ati: ‘Ulinzile uwalupitulukamo umusanya nu usiku, pakuti uwacita vyonsi vino vyalembwa mwenemo.’ (Yoswa 1:8) Lyene pa cisila aene ateekanga antu yakwe Leza nayo kwene yatandike ukulondela isunde kwene lilyo. Yayanenyile ukulawelenga Amasunde cila wanda, ukuyakopolola, alino nu “kuyela ivintu vyonsi ukulingana na malamulo aya mwenemo.”—Welengini Malango 17:18-20.

¹² Uzye Izwi Lyakwe Leza lyavwilizye uli aonsi atungululanga? Lolini vino Umwene Yosiya wacisile. Lino ulupapulo umwali Amasunde lwalolike, kalemba wakwe Yosiya watandike ukumuwelengela. * Uzye umwene wacisile uli? Lino “umwene Yosiya uvwa vino wamuwelengile mu lupapulo lwa Masunde, alepola ivyakuzwala vino wazwite apa kulanga ulanda.” Nomba wacisile na vyuze kwene ivyacizilepo. Walondiile ivyalembwa umwi Zwi Lyakwe Leza, nu kutandika ukupitamo nu konoona iviluwi vyonsi alino nu kutantika ukuti kuye kuzevya kwa Ucilo. (2 Yamw. 22:11; 23:1-23) Pa mulandu wakuti Yosiya ni ntunguluzi zyuze izya cisinka yatungululwanga ni Zwi lyakwe Leza, yaitemelwanga ukusenuka nu kulondolwela ningo antu yakwe Leza vino yalinzile ukulondela. Ukwaluka kuu kwalenzile antu yakwe Leza ampiti ukulacita kulonda kwakwe lyonsi.

13. Uupusano ci uwali pa ntunguluzi izyatungululanga antu yakwe Leza alino ni ntunguluzi zya antu aatapepanga Leza?

¹³ Aene yaya aali acisinka, yapusineko sana ku ntunguluzi izyali mu mpanga zyuze, izyatungululwanga sile na mano ya untunze. Umu utunguluzi wa ina Kenani, antu yacitanga ivintu vipe sana, umwali nu kutwalana kwa pa lupwa, ulalelale, ukulala ni nyama, ukupeela ana impolelwa alino nu kupepa iviluwi. (Levi 18:6, 21-25) Intunguluzi zya ina Babiloni ni zya ku Eguputo zitakonkanga vino Leza wanenyile aina Izlaeli. (Mpe. 19:13) Ukupusanako na antu yaa, antu yakwe Leza ampiti yene yalolanga vino ayatungululanga yayakomelezyanga ukuya asanguluke  muli ukapepa, kuya ausaka alino nu kuya ni miyele isuma. Icumi kwene Yeova wayavwanga.

14. U mulandu ci uno Yeova wasalapwilanga yamwi atungululanga antu yakwe?

¹⁴ Asi aene yonsi atungululanga antu yakwe Leza alondelanga utunguluzi wakwe. Yaayo yano yatuvwilanga Yeova yafilwanga ukukonka vino umupasi wa muzilo, angeli alino ni Zwi Lyakwe Leza vyayatungululanga. Insita zimwi Yeova wasalapulanga aali ntunguluzi nanti ukupyanikapo muze. (1 Sam. 13:13, 14) Ndi cakuti calondekwa, Yeova wasoololanga muze ukuti apyane pali wino wafumyapo.

15. (a) I vyani vino yakasema yalanzile pa kulanga ukuti intunguluzi iiyele yali nu kwiza? (b) A weni uwalenzile yasoowele vii?

¹⁵ Pa myaka iingi, Yeova wasoowile ukuti wali nu kusonta umuntu umuiyele uwali nu kuya intunguluzi ya yantu yakwe. Mose wanenyile aina Izlaeli ati: “[Yeova] Leza winu alamutumila kasema akoline nani ukufuma mu antu inu kwene, nga namwe mulinzile mwamuyela.” (Malan. 18:15) Ezaya wasoowile ukuti umuntu wii wali nu kuya ‘intunguluzi nupya kateeka wa mitundu.’ (Eza. 55:4) Nupya Danieli yamunenyile ukulemba pa kwiza kwakwe Mesiya “Musololwe.” (Dan. 9:25) Lyene mukusyalikizya Yesu Klistu umwineco wizile alanda ukuti wali “Intunguluzi” ya yantu yakwe Leza. (Welengini Mateo 23:10.) Alondezi yakwe yamulondelanga mu kuitemelwa nupya yasininkizye ukuti Yeova uwamusoolwile. (Yoa. 6:68, 69) I cani icalenzile yasininkizye ukuti Yesu Klistu ali wino Yeova waomvyanga pa kutungulula antu yakwe?

16. I cani icalangililanga ukuti Yesu watungululwanga nu mupasi?

¹⁶ Umupasi wa muzilo wazwilizyanga Yesu. Lino Yoane wawatizyanga Yesu, waweni “iyulu lyalekuka nu mupasi wa muzilo ukwika panoli mu musango wa nkunda. Lilyo kwene umupasi wa muzilo iutwala Yesu ku lwanga.” (Mako 1:10-12) Lyonsi lino Yesu waombanga umulimo wakwe pano nsi, umupasi wa muzilo wamwazwanga ukucita ivizungusyo alino nu kuya umusipe pa kulanda. (Mili. 10:38) Nupya umupasi wa muzilo wavwanga Yesu ukukwata imiyele ino umupasi ukatulenga ukuya nayo, wakwe ukutemwa nu utailo ukome. (Yoa. 15:9; Ayeb. 12:2) Kutaali intunguluzi nanti aimwi iyasambilizyanga wakwe Yesu. Yesu wali umusoololwe ukufuma kuli Yeova.

17. Uzye angeli yazwilizyanga uli Yesu?

¹⁷ Angeli yaavwanga Yesu. Lino papisile sile insita inono ala Yesu waciwatiziwa, “angeli iiza yamutumikila.” (Mate. 4:11) Lino atatala wafwa, “mungeli aloleka kunoli kufuma kwiyulu amukomelezya.” (Luka 22:43) Yesu wataile ukuti Yeova waali nu  kutuma angeli yakwe ukumwazwilizya lyonsi lino walondekwa uwazwilizyo pa kuti atwalilile ukucita ukulonda kwakwe Leza.—Mate. 26:53.

18, 19. Uzye Izwi Lyakwe Leza lyazwilizyanga uli Yesu umu umi wakwe na muli vino wasambilizyanga?

¹⁸ Yesu watungululwanga ni Zwi Lyakwe Leza. Kufuma sile lino watandike umulimo wakwe, Yesu watungululwanga ni zwi lyakwe Leza. (Mate. 4:4) Acino, ukulondela vino wasambililanga umu Malembelo kwamulenzile ukusipikizya lino waculanga ukufika nu ku mfwa pa cimuti. Nanti sile lino wafwanga, walanzile pa mausoowelo yamwi alandanga pali Mesiya. (Mate. 27:46; Luka 23:46) Yesu wapusineko na ya simapepo aliko mpiti pano yene yatacindike Izwi Lyakwe Leza sana sana nga lyalanda pa ntambi zyao. Yesu waomvizye amazwi yano Ezaya walemvile lino walandanga pali ya Simapepo yaa ukuti: “Antu yaa yakancindika sile mu mazwi yao. Lelo melenganyo yao yali kutali kufuma kunondi. Nanti yakumpepa i casilesile, pano yakasambilizya masunde ya untunze kwati ali masunde yane!” (Mate. 15:7-9) Uzye Yeova wali nu kusoolola antu ya musango uu ukutungulula antu yakwe?

¹⁹ Yesu walesile Izwi Lyakwe Leza ukulamutungulula muli vino wacitanga na muli vino wasambilizyanga. Nanti sile alino walanzyanyanga na ya simapepo, ataitaile umwisikulu nanti ukutaila ukuti wamanyile ivingi sana. Lelo walekanga Amalembelo kuti aliyo ya mutungulula. (Mate. 22:33-40) Nupya ukuluta sile ukulalanzyanya na antu pali vino ivintu vyali lino wali ukwi yulu nanti sile pa viumbwa vya mwi yulu, walanzyanyanga nayo nu kuyalondolwela “kuti yamanye Malembelo.” (Luka 24:32, 45) Yesu watemilwe sana Izwi Lyakwe Leza, nupya watemilwe sana ukulanzyanya na antu ukuomvya Malembelo.

20. (a) Uzye Yesu walangilile uli ukuti uvwilanga Leza? (b) Uzye upusano uwali pali Yesu na Helodi ukatusambilizya cani pali vino Yeova akasoolola intunguluzi?

²⁰ Nanti icakuti yazungukanga pa “mazwi asuma” yano Yesu wayasambilizya, Yesu walekanga ukuti ululumbi lwaya kuli Kasambilizya wakwe umukalamba, Yeova. (Luka 4:22) Lino umukankala umwi wamile Yesu ukuti: “Kasambilizya Musuma,” Yesu walangizye ukuicefya lino wamwaswike ati: “Uzye pacani wangama musuma? Kusi nanti umwi musuma suka Leza wenga.” (Mako 10:17, 18) Fwandi Yesu wapusineko na Helodi Agilipa I uwizile aya umwene nupya intunguluzi ya mu Yuda apa myaka 8. Ukulanga ukuti wali intunguluzi, Helodi “azwala vizwalo vya wene.” Lyene antu yasanzika mazwi yati, “Asi umuntu akuvwanga, lelo a leza!” Helodi wacindikwe nupya ataiceefizye. Uzye I vyani ivyacitike? “Lilyo kwene mungeli wa Mwene alwalika Helodi pano ataapile lulumbi kuli Leza. Helodi ingonyo zimulya, afwa.” (Mili. 12:21-23) Pasi umuntu nanti aumwi angalanda ukuti Yeova u wasoolwile Helodi ukuya intunguluzi. Yesu wene wapusineko, vino wacitanga vyalangilile ukuti Leza u wamusoolwile, nupya watwalilile ukuleka ululumbi ukuya kuli Yeova Intunguluzi Ikalamba.

21. I vyani vino tulasambilila mu cipande cilondelilepo?

²¹ Ukateeka wakwe Yesu utalasila. Lino Yesu watutulwike ukufuma uku afwe, walanzile ukuti: “Napeelwa maka pa viumbwa vyonsi mwi yulu na pano nsi. Lyene nani namayanga pamwi namwe lyonsi kufika na pa wanda wa mpelelekezyo ya nsi.” (Mate. 28:18-20) Nomba vino Yesu umupasi nupya asyaloleka, uzye akatungulula uli antu yakwe Leza pano nsi? Uzye aaweni yano Yeova wasonta ukuti yaombela pamwi na Yesu ukutungulula antu yakwe? Nupya Aina Klistu yangamanya uli yano Leza wasoolola ukuya aimilizi yakwe? Icipande cilondelilepo cilasuka mauzyo yaa.