Lionel Casson molony e loso yie lero gima ne joma gero yie e kinde Rumi ne timo bang’ riwo bepe mag yie. Gima ne gijotimo ne en “muono kuonde moriwgo bepe mag yie kata muono yie duto oko gi iye.” Chon ka ne pok Jo-Rumi ochako tiyo gi odok kata dwogo e dino yie, Jo-Akkadia kod Jo-Babulon bende ne tiyo gi odok kata dwogo e timo kamano.

Ndiko mag Dho-Hibrania bende wacho gima chalo kamano e Chakruok 6:14. Wach ma olok e ndikono ni “odok” kowuok e dho Hibrania en dwogo ma chal gi lam ma itiyogo ndalogi.

Odokno nitie tieng’ diriyo—mopoto kod ma ok opoto. Jolos yie machon ne hinyo tiyo gi ma ok opoto e dino yie ka giwire achiel kachiel. Bang’ wire, odok ma ok opotono ne two kendo ne geng’o pi kik donj e i yie.

Odok ne yudore mathoth. Holo mar Siddim e alwora mar Nam Chumbi “nopong’ gi buche mag chuodho.”—Chakruok 14:10.

Rech osebedo chiemo ma migosi kuom higni mang’eny. Nitie joote Yesu moko ma ne gin jolupo e Nam mar Galili ka ne pok gichako wuotho kode. (Mathayo 4:18-22) Nenore ni moko kuom rech ma ne gimako ne itero e faktori mag rech ma ne ni machiegni gi nambno.

Yore ma Jo-Galili ne tiyogo e kano rech mondo kik kethre pod itiyogo e pinje mamoko. Ne igolo nyimbiye rechgo kae to ilwokogi gi pi. Buk miluongo ni Studies in Ancient Technology lero kama: “Ne irudho chumbi e olaha mag rechgo, dhogi, kod kalagaklagi. Ne ipedho mkeka piny kae to iketo rech, kae to iporo chumbi e kindgi, kendo iumogi duto gi mkeka moko. Bang’ ndalo adek kata abich kama, ne ilokogi mondo kama nong’iyo piny ong’i malo kuom ndalo adek kata abich kendo. Mano ne miyo pi manie dend rech chuer, kae to chumbi ne donjo kuom rech. Gikone ne gibedo motuwo.”

Ok ong’ere ni rech ne nyalo budho marom nade bang’ koselose e yo ma kamano. Kata kamano, bedo ni Jo-Misri machon ne uso ne Jo-Siria rech molos kamano, nyiso ayanga ni yo ma ne itiyogo e kano rechno ne miyo rech budho ka pok okethore.