Rangach mong’ere kaka Arch of Titus nigi gik mopa e bathe koni gi koni ma nyiso gimoro maduong’ ma notimore. Gima ji mang’eny ok ong’eyo en ni rangajno konyowa ng’eyo kaka weche moko ma nokor e Muma nochopo e wang’e kak, kendo ochiwo neno e wi weche ma ne okorgo kata obedo ni ok owuo.

Alwora ma Jo-Rumi ne lochee ne okwako Britain kod Gaul (ma sani iluongo ni France) nyaka Misri, kendo alworano ne nigi dongruok ahinya. Kata kamano, alwora achiel kende e ma ne thago Jo-Rumi ahinya. Ne en alwora mar Judea.

Bug Encyclopedia of Ancient Rome wacho niya: “Thoth joma Jo-Rumi ne locho e wigi ne obolorenegi mak mana Jo-Yahudi. Jo-Yahudi ne ok dwar ni jopinje ma ne ok odew kit ngimagi oloch e wigi, to Jo-Rumi bende ne neno ni mano ne en wich teko.” Jo-Yahudi mang’eny ne galo ni Mesia ma ne dhi biro ne dhi bedo jasiasa ma ne nyalo resogi e lwet Jo-Rumi kendo keto piny Israel obed maber kaka ne en chon. Kata kamano, e higa mar 33 Yesu Kristo nowacho ni Jerusalem ne idhi kethi.

Yesu nowacho kama e wi Jerusalem: “Ndalo nobini ma wasiki biro gero chiel mar yien ma wiyegi bith kendo ginilwori mi ginichandi ka githung’i koni gi koni. Ginigoyi piny kaachiel gi nyithindi, mi ok giniwe kidi moro ka oluowore e wi wadgi.”​—Luka 19:43, 44.

Nyaka bed ni weche ma Yesu nowachogo nomako dho jopuonjrene. Ndalo ariyo bang’e ka ne girango hekalu ma ne ni Jerusalem, achiel kuomgi nonyiso Yesu kama: “Japuonj, ne ane! kitego kod utego beyo miwuoro!” Kite moko ma ne ogergo hekalu ne romo mita 11 ariwa, lachgi ne romo mita 5, kendo borgi ne romo mita 3. To e ma Yesu nodwokogi niya: “Kuom gik ma unenogi, ndalo biro ma onge kidi ma biro dong’ e wi kidi wadgi ma ok nowit piny.”​—Mariko 13:1; Luka 21:6.

Yesu nomedo kama: “Ka unune ka jolweny ogoyo kambi kolworo Jerusalem, eka ng’euru ni kethruok mare osekayo machiegni. Eka joma ni Judea mondo ochak ringo ka gidhi e gode, joma ni ei Jerusalem oa e iye, kendo joma ni e gwenge mokiewo kode kik donj e iye.” (Luka 21:20, 21) Be weche Yesugo ne otimore?

Higni 33 ne okalo ka joma nodak Judea pod ne ni mana e bwo loch mar Jo-Rumi ma ne sandogi. Kata kamano, e higa mar 66 Gessius Florus ma ne locho Judea e lo Jo-Rumi ne okawo pesa e aguch hekalu. Wachno ne owang’o i Jo-Yahudi ma gineno ni koro ne nyaka ging’anj ne loch Rumi. Mapiyo nono, jolwenj Jo-Yahudi ne odonjo Jerusalem ma ginego jolwenj Jo-Rumi ma ne odakga kanyo, kendo ne gilando ni koro ne ok gin e bwo loch Rumi.

 Bang’ dweche adek kama, Cestius Gallus nowuok gi jolweny mokalo 30,000 mag Rumi mondo gidhi gitiek ng’anjo ma ne dhi nyime Jerusalem. Jolwenj Jo-Rumigo ne odonjo Jerusalem mapiyo mi gilworo ohinga ma ne ni machiegni gi hekalu. Kae to mana ka gir tugo, ne gibukore giwuok Jerusalem. Jolweny Jo-Yahudi ne mor gi wachno kendo ne gilawogi. Mago e seche ma Jokristo ma ne luwo gima Yesu nowacho noriyore mowuok Jerusalem ma giringo gidhi e gode ma ne ni tok Aora Jordan.​—Mathayo 24:15, 16.

Higa ma ne oluwo, Jo-Rumi ne ochako chenro mar dok Judea ka otelnegi gi Jenerol Vespasian gi wuode ma Titus. Kata kamano, mapiyo bang’ ka Nero ne osetho e higa mar 68, Vespasian nodok Rumi mondo okaw loch. Ne oweyo chenro mar dok Judea e lwet Titus ma ne nigi jolweny 60,000.

E dwe mar Jun higa mar 70, Titus nonyiso jolwenyne mondo otong’ yiende ma ne ni Judea ma gilosogo ohinga ma ne olworo Jerusalem ma borne ne romo kilomita 7, kendo yiende ma ne olosgo ohingano ne wiyegi bith. Dweche adek bang’e, Jo-Rumi ne opeyo gik ma ne ni Jerusalem ma owang’o taondno kod hekalu mare kendo onge kidi ma ne odong’ ka oluowore e wi nyawadgi mana kaka Yesu nosekoro. (Luka 19:43, 44) Ka luwore gi jatim nonro moro, “kwan mar joma ne otho Jerusalem kod kuonde mamoko e [Judea] ne ni e kind 250,000 gi 500,000.”

E higa mar 71, Titus nodok Italy kendo Jo-Rumi ne oromone gi mor ma tamre gi nono. Ji ne opong’o taon ka gilworo koni gi koni ka giil gi ilo ma pok none e taondno.

Ji nohum gi mwandu mathoth ma jolweny ne nyiso e nderni kaka yiedhi ma ne giyako, geche moting’o pichni mogor gi ma opa ma nyiso kaka lweny ne chal, kod gik mamoko ma ne gipeyo e hekalu mar Jerusalem.

Titus nokawo kar wuon mare ma Vespasian kaka jaloch mar Rumi e higa mar 79. Kata kamano, bang’ higni ariyo kende, Titus notho apoya nono. Owadgi ma iluongo ni Domitian nokawo loch kae to mapiyo nochungo rangach maduong’ mondo omigo nying Titus duong’.

E kindegi, ji alufe gi alufe pod dhiga Rumi higa ka higa mondo gine Arch of Titus. Jomoko neno rangajno kaka gima ber molos e rang’iny ma malo. Moko to nene kaka gima iparogo loch Rumi. Nitie joma bende nene kaka rapar ma nyiso kaka ne oketh Jerusalem kod hekalu ma ne ni kanyo.

Joma somo Muma e yo matut be neno Arch of Titus kaka gima ochung’ne gimoro makende. En janeno ma nyiso ni weche ma ne okor e Muma gin adier kendo ni wechego ne ota gi roho maler mar Nyasaye.​—2 Petro 1:19-21.