Ne onyuola e higa mar 1937. Ne wadak e puodho moro maduong’ mar sirkal ma ne ni machiegni gi taon mar Tokmok e piny Kyrgyzstan kendo kanyo e kama ne watiye. Ne onyuolwa e oganda mar jo Kyrgyz kendo dho Kyrgyz e ma wawacho. Jonyuolna ne tiyo e puoth sirkalno chakre okinyi nyaka odhiambo. Joma ne tiyo e puothe ne imiyo chiemo, to msara ne imiyogi dichiel kende e higa. Mamawa ne tiyo matek mondo opidhwa an kaachiel gi nyaminwa matin. Bang’ dhi e skul kuom higni abich kende, an bende ne achako tiyo e puothe sirkal odiechieng’ ma ngima.

Ne wadak e gweng’ ma ji odhierie kendo tich ma ne nyalo miyo ng’ato oyud gik mochuno e ngima ne tek. Nikech ne pod an rawera, ne ok adich ahinya gi kaka ne adak kod ngimana mar kinde ma biro. Ne ok ang’eyo ni chieng’ moro adiera ma beyo e wi Jehova Nyasaye kod dwache ne dhano ne dhi loko ngimana. Kaka wach maber nochopo e piny Kyrgyzstan ma olandore en sigana mamit ahinya. Wechegi duto ne ochakore e thurwa ma nitie yo nyandwat e piny Kyrgyzstan.

Adiera e wi Jehova Nyasaye ne odonjo e piny Kyrgyzstan e higni mag 1950. Mondo ji owinj wach maber, ne nyaka gol kuomgi puonj mar Jo-Komunist ma ne osegurore motegno e chunygi. Nikech ang’o? Piny Kyrgyzstan chon ne en achiel kuom gwenge ma ne nie pinje ma noloso riwruok mar Union of Soviet Socialist Republics (USSR). Jeneno mag Jehova ma ne nie e piny USSR duto ne ok donjre e weche siasa. (Joh. 18:36) Mano e momiyo ne isandogi nikech ne ineno ni gikwedo sirkal mar Jo-Komunist. Kata kamano, onge gima nyalo mono Wach Nyasaye kik chop e chuny joma dwaro winjo Wach Nyasaye gadier. Achiel kuom  puonj madongo ma asepuonjora e ngimana duto en ni kuom Jehova, “gik moko duto nyalore.”—Mar. 10:27.

Sand ma ne osandgo Joneno mag Jehova e piny Kyrgyzstan nomiyo adiera omedo landore. Mano notimore nade? Piny USSR noriwo nyaka Siberia, kuma ne iteree joma ne ineno ni kwedo sirkal. Ka ne ogony joma otuego, ng’enygi ne obiro e piny Kyrgyzstan, kendo gin ema ne gikelo adiera. Achiel kuomgi ne en Emil Yantzen, ma ne onyuol e piny Kyrgyzstan e higa mar 1919. Ne oter Emil e kambi ma ne isandoe joma otue kendo kuno e ma noromee gi Joneno mag Jehova. Norwako adiera kae to odok thurgi e higa mar 1956. Emil nodak machiegni gi taon mar Sokuluk, ma ne yudore e gweng’wa. Sokuluk e kama ne ochakie kanyakla mokwongo e piny Kyrgyzstan e higa mar 1958.

Bang’ higa achiel kama, Victor Vinter bende nobiro Sokuluk. Owadwani ne osand ahinya nyadinwoya. Notueye kuom higni adek e jela nikech notamore donjo e weche mag siasa. Bang’ kinde, nochak e otueye kuom higni adek mana nikech wach achielno. Ka ne osegonye, nochako oduoke e jela kuom higni apar kae to gikone ne otere e kambi ma isandoe ji kuom higni abich. Kata kamano, sand ma kamago ne ok omono adiera landore.

E higa mar 1963, ne nitie Joneno ma dirom 160 e piny Kyrgyzstan. Ng’enygi ne owuok e pinje kaka Germany, Ukraine, kod Russia. Achiel kuomgi ne en Eduard Varter ma ne otis e piny Germany e higa mar 1924. E higni mag 1940, Jo-Nazi ne otere e kambi ma isandee ji, kae to higni moko bang’e Jo-Komunist ne otere e tuech. E higa mar 1961 owadwano ne odhi dak e taon miluongo ni Kant, ma ne ni machiegni gi taon ma ne wadakie.

Nyaminwa miluongo ni Elizabeth Fot bende ne odak e taon mar Kant. Ne otiyo tij twang’o lewni. Nikech ne olony e tijeno, jomamoko kaka lakteche kod jopuonj ne biroga ire mondo otwang’negi lewni. Achiel kuom kastembene ne en dhako moro miluongo Aksamai Sultanalieva. Chuor Aksamai ne tiyo e ofis sirkal kendo tijgi ne en donjo ne joma iyalo e kot. Chieng’ moro ka Aksamai nodhi kawo lawe ir Elizabeth, nopenje penjo mang’eny e wi gimomiyo Nyasaye nochueyo dhano kod chal mar jomotho. Elizabeth ne odwoke penjonego te kotiyo gi Muma. Aksamai nobedo jalendo ma jakinda ahinya.

Gie kindeno, ne oket owadwa miluongo ni Nikolai Chimpoesh ma wuok e piny e Moldova mondo obed jarit-alwora, kendo ne otiyo tijno kuom higni ma dirom 30. Mopogore gi limo kanyakla mang’eny, owadwa Nikolai ne chano kaka inyalo go bugewa kod kaka inyalo poggi. Sirkal nofwenyo gima owadwa Nikolai ne timo. Nikech mano, Eduard Varter nojiwo Nikolai konyise kama: “Ka gipenji wach mora amora, nyisgi ni bugewa wuok e ofiswa maduong’ man Brooklyn. Ng’i wang’ ja KGB ma wuoyo kodino tir. Kik iluor gimoro amora.”—Mat. 10:19.

Mapiyo bang’ mbakano, noluong Nikolai e ofis maduong’ mar jo KGB man Kant. Nikolai wacho gima ne otimre ka ne odhi e ofisno: “Polis moro nopenja kuma wayudega bugewa. Ne adwoke ni bugewa wuok Brooklyn. Dhoge ne omoko. Nowere koda kendo ne ok gichak giluonga kendo.” Joneno  ma jochirgo e ma nolando wach maber e gweng’wa. Ka ne adiera ma beyo e wi Jehova ochopo e dalawa e higa mar 1981, Mairambubu e ma nokwongo winjo adierago.

Ne onyuol Mairambubu e gweng’ mar Naryn e piny Kyrgyzstan. Ne ahango romo gi Mairambubu e dwe mar Agost e higa mar 1974 ka ne obiro limo nyaminwa. Ne ahero Mairambubu mana e odiechieng’ ma ne akwongo nenee kendo chieng’no bende e ma ne akendee.

Chieng’ moro ka ne Mairambubu nie bas kodhi e chiro, ne owinjo mbaka ma ne wasewacho e chak sulani. Wechego notimore e dwe mar Januar 1981. Nikech ne ogombo winjo weche momedore, ne okwayo dhakono mondo onyise nyinge kod kaka nonyalo yude. Dhakono nonyise ni iluonge ni Apun, kata kamano, ne oluor nikech e higni mag 1980 ne ogo tij Joneno marfuk. Kar miyo Mairambubu adresne, ne okwaye mondo omiye adreswa. Chiega nobiro pacho ka mor.

Mairambubu nonyisa niya: “Kawuono awinjo weche ma beyo. Dhako moro onyisa ni machiegnini ibiro tiek tho chuth. To kata mana le mag bungu biro bedo mamuol.” Wechego ne chalona mana lek. Ne adwoke niya: “We warit obi olernwa wechego e yo maber.”

Apun nobiro limowa dweche adek bang’e. Bang’ mano, Joneno mamoko ma wacho dho Kyrgyz bende nolimowa nyadinwoya. Ne gipuonjowa adiera ma beyo e wi Jehova kod gimomiyo ne ochueyo dhano. Ne gisomonwa buk miluongo ni From Paradise Lost to Paradise Regained. * To nikech ne nitie mana buk achiel kende e dho Tokmok, ne chunowa ni wakop mekwa gi lwetwa.

Achiel kuom gik ma ne wakwongo puonjore en wach ma nokor e Chakruok 3:15. Wach ma nokorno biro chopo kare kokalo kuom Yesu ma en Ruodh Pinyruodh Nyasaye. Mano en wach maduong’ ma ji duto onego owinji! Mano en wach ma nojiwowa mondo wan bende wachak lendo. (Mat. 24:14) Mapiyo nono, adiera mag Muma nochako loko ngimawa.

Owadwa moro man Tokmok nogwelowa e arus. An gi jaoda ne wafwenyo mapiyo ni Joneno mag Jehova timo gik moko e yo mopogore ahinya. Ne onge kong’o e arusno kendo gik moko ne itimo e yo mochanore. Arusno ne opogore gi aruse mamoko ma ne wasegadhiye ma ji ne merie, ne  timee timbe maricho, kendo wachoe weche mochido.

Bende, ne wadhi e chokruoge mag Jokristo ma ne itimo Tokmok. Chokruogego ne itimo ei bunge sama kor lwasi ne ber. Nikech owete gi nyimine nong’eyo ni polise ne manyo kuonde ma watimee chokruok, ne giketo owadwa moro ma ne siko ng’iyo ka gibiro. E ndalo koyo, ne wachokore e ute owete. Polise ne jabiro e utewa ka gidwaro ng’eyo gima watimo. Ka ne obatiswa gi Mairambubu e dwe mar Julai, 1982 e Aora Chüy, ne nyaka wabed motang’. (Mat. 10:16) Owete nobiro e grube matindo tindo kae to gichokore e bungu. Ne wawer kae to wawinjo twak mar batiso.

E higa mar 1987, owadwa moro nokwaya mondo adhi amany ng’at moro ma ne dwaro winjo wach maber e taon mar Balykchy. Gach reru ne kawo seche ang’wen mondo ochop e taondno. Bang’ dhi lendo kuno nyadinwoya, ne wayudo ji mang’eny ma ne ohero adiera. Mano ne en thuolo maber mar lendo e okang’ momedore.

An gi Mairambubu ne wajadhi Balykchy. Kinde mang’eny ne wabedoga kuno giko juma, ne wadhiga e tij lendo, kendo ne watimoga chokruoge. Joma ne kawo bugewa ne omedore. Sama ne wawuok Tokmok, ne wating’oga bugewa e mishok ma ne en gunia ma iketee rabuon. Gunde ariyo mopong’ gi buge samoro ne ok romwa e dwe achiel. Ne wayudoga thuolo mar lendo ne jowuoth mamoko ei gach reru sama ne wadhi Balykchy kata ka ne waa.

Ne ochak kanyakla mokwongo e taon mar Balykchy e higa mar 1995. Mano noyudo ka higni aboro osekalo nyaka ne wahang lendo e taondno. Ne watiyo gi pesa mang’eny ahinya e kinde ma ne wadhiga Balykchy ka wawuok Tokmok. Nikech ne ok wan gi pesa mang’eny ahinya, ne wagolo pes wuoth kanye? Owadwa moro ne miyowaga pesa ma ne konyowa e wuodhno duto. Jehova ne oneno chuny ma ne wan go mar lendo e okang’ momedore kendo ne oyawonwa “dirishini mag polo.” (Mal. 3:10) Adier onge gima nyalo tamo Jehova!

E higa mar 1992, ne oketa jaduong’-kanyakla, kendo an ema ne abedo jaduong’-kanyakla mokwongo ma wacho dho Kyrgyz e pinywa. Ne nitie thuolo mang’eny mag tiyo ne Jehova e kanyaklawa man Tokmok. Ne wan gi jopuonjore Muma mang’eny ma ne gin rowere ma wacho dho Kyrgyz kendo ma ne somo e skunde mantie e taondwa. Achiel kuom rowere ma ne wapuonjorego Muma sani tiyo e Komiti mar Bad Ofis, to ariyo mamoko gin jopainia makende. Bende ne wachiwore konyo jomamoko ma ne biro e chokruogewa. E higni mag 1990, bugewa ne yudore mana e dho Russia kendo chokruogewa bende ne itimo mana gi dhokno. Kata kamano, ji mang’eny ma ne biro e kanyaklawa ne gin joma wacho dho Kyrgyz. Omiyo, ne alokoga weche miwacho e chokruogewa, to mano ne konyogi winjo adiera e yo mayot.

An gi Mairambubu bende ne wadich ahinya e rito kendo pidho nyithindwa. Ne wadhi kodgi e tij  lendo kod e chokruoge mag kanyakla. Nyarwa miluongo ni Gulsayra ma ne en mana jahigni 12 kende ne bedoga ma mor lendo ne joma waromogo e ndara. Nyithindwa nohero mako wes moko manie Muma gi wigi. E yo machalo kamano, nyithindwa kaachiel gi nyikwawa nobedo modich ahinya gi tije kanyakla. Kuom nyithindwa 9 kod nyikwawa 11 ma pod ngima, 16 kuomgi tiyo ne Jehova kata dhi e chokruoge kaachiel gi jonyuolgi.

Owete gi nyimine ma ne ochako tij Jehova e pinywa e higni mag 1950 nyalo wuoro ahinya neno lokruoge ma dongo ma osetimore sani. Achiel kuom lokruogego en ni kochakore higni mag 1990, ne omiwa thuolo mar lando wach maber ayanga kendo timo chokruoge madongo.

E higa mar 1991, an gi jaoda ne wadhi e chokruok maduong’ ma ne otim e taon mar Alma-Ata, ma sani iluongo ni Almaty, e piny Kazakhstan. Mano e chokruok maduong’ ma ne wahango dhie. E higa mar 1993 ne wabedo gi chokruok maduong’ e piny Kyrgyzstan. Chokruogno ne otim e stadiam miluongo ni Spartak e taon mar Bishkek. Jolendo ne ochiwore timo ler e stadiambno kuom juma achiel. Ng’at ma nochung’ ne stadiam ne mor ahinya ma oyienwa timo chokruok ma ok wachulo.

Lokruok machielo ma ne otimore en ni e higa mar 1994, ne wayudo buk mokwongo mondik gi dho Kyrgyz. Sani iloko bugewa e dho Kyrgyz e ofis mantiere Bishkek. E higa mar 1998, sirkal ne omiyo Joneno mag Jehova ratiro mar timo tijegi e piny Kyrgyzstan. Riwruogwa osemedore ahinya kendo sani wan gi jolendo mokalo 5,000. Sani, wan gi kanyakla 83 kod grube 25 ma itimee chokruok gi dho Chinese, English, Kyrgyz, Russian, Russian Sign Language, Turkish, Uighur, kod Uzbek. Owete gi nyimine ma wuok e oganda mopogore opogoregi tiyo ne Jehova ka gin gi winjruok achiel. Jehova e ma nomiyo lokruoge ma beyogi duto otimore.

Jehova ne omiyo ngimana olokore. Ne adongo mana e puothe mag sirkal kuonde ma ji ne tiyee, kendo ne adhi e skul kuom higni abich kende. To ema Jehova notiyo koda kaka jaduong’-kanyakla, kendo ne apuonjo adiera ma beyo mag Muma ne joma nosomo moloya. Kuom adier, Jehova miyo kata gik ma ok nyalre nyalore. Gik ma osetimore e ngimana miyo adhi nyime tiyo ne Nyasaye gi chunya duto nikech “kuom Nyasaye gik moko duto nyalore.”—Mat. 19:26.