Yehowa udi usokolola malu ‘enzeka mu katupa kîpi emu’

‘Buakabuluibua bua Yezu Kristo buakamupa Nzambi bua kulejaye bapika bende malu mene adi ne bua kulua mu katupa kîpi emu.’​—BUAK. 1:1.

NEWANDAMUNE MUNYI?

Bukokeshi bua Grande-Bretagne ne États-Unis mbuleja kudi tshitupa kayi tshia lupingu?

Mmunyi mudi Yone uleja diumvuangana didi pankatshi pa bukokeshi bua Grande-Bretagne ne États-Unis ne Bulongolodi bua matunga masanga?

Mmushindu kayi udi Danyele ne Yone baleje muvua bukokeshi bua bana ba bantu ne bua kujika?

1, 2. a) Milayi ya Danyele ne Yone idi ituambuluisha mushindu kayi? b) Mitu isambombo ya kumpala ya nyama wa luonji idi ileja makalenge kayi?

MILAYI ya muprofete Danyele ne mupostolo Yone idi ipetangana mu mushindu udi utuambuluisha bua kumvua bimpe diumvuija dia malu adi enzeka lelu ne enzeka matuku atshilualua. Patudi tufuanyikija tshikena-kumona tshia Yone tshia nyama wa luonji, tshia nyama wa nsengu dikumi udi ukuatshisha bantu buôwa uvua Danyele mumone ne diumvuija diende dia lupingu lunene, ndilongesha kayi ditudi tupeta? Tuetu bumvue tshidi milayi eyi yumvuija nebitusake ku dienza tshinyi?

² Tukonkonone tshikena-kumona tshia Yone tshia nyama wa luonji. (Buak. nshap. 13) Anu mutuvua bamone mu tshiena-bualu tshishale, mitu isambombo ya kumpala ya nyama wa luonji idi ileja bukalenge bua Ejipitu, bua Ashû, bua Babulona, bua Madai ne Pelasa, bua Grèce ne bua Lomo. Makalenge onso aa avua makine kankanunuina ka mukaji. (Gen. 3:15) Bukalenge bua Lomo buvua mutu muisambombo buakashala ne bukole bidimu bia bungi panyima pa Yone mumane kufunda tshikena-kumona etshi. Ndekelu wa bionso, mutu wa muanda mutekete uvua ne bua kuangata muaba wa Lomo. Mutu wa muanda mutekete eu uvua uleja bukalenge kayi? Uvua ne bua kuenzela kankanunuina ka mukaji malu mushindu kayi?

GRANDE-BRETAGNE NE ÉTATS-UNIS BADI BAPATUKA BUA KUKOKESHA

3. Nyama wa nsengu dikumi udi ukuatshisha buôwa udi uleja bukalenge kayi? Nsengu dikumi idi ileja tshinyi?

³ Tudi mua kumanya mutu wa muanda mutekete wa nyama wa luonji wa mu Buakabuluibua nshapita wa 13 patudi tufuanyikija tshikena-kumona tshia Yone ne tshia Danyele tshia nyama wa nsengu dikumi udi ukuatshisha bantu buôwa. * (Bala Danyele 7:7, 8, 23, 24.) Nyama uvua Danyele mumone  udi uleja bukalenge bua Lomo buvua ne bukole pa buloba bujima. (Tangila tablo udi mu dibeji dia 12-13.) Mu bidimu bia 400 panyima pa Yezu, bukalenge bua Lomo buakatuadija kukosoloka. Nsengu dikumi ivua mitoloke pa mutu wa nyama udi ukuatshisha bantu buôwa idi ileja makalenge akapatukila mu bukalenge bua Lomo.

4, 5. a) Lusengu lukese luakenza tshinyi? b) Mutu wa muanda mutekete wa nyama wa luonji udi uleja bukalenge kayi?

⁴ Badi bakula mu mushindu wa pa buawu bua nsengu inayi (anyi makalenge anayi) ya ku ivua mipatuke ku mutu kua nyama wa luonji. “Lusengu lukese” luakatula nsengu isatu ya ku inayi eyi. Bualu ebu buakakumbana pavua Grande-Bretagne uvua tshitudilu tshikese tshia kale tshia bukalenge bua Lomo mutumbe. Too ne mu bidimu bia 1600, Grande-Bretagne kavua muanji kuikala ne bukole bua bungi to. Provense mikuabu isatu ya mu bukalenge bua Lomo mbuena kuamba ne: Espagne, Pays-Bas ne France ivua ne bukole bua bungi. Grande-Bretagne wakayikulula ku umue ku umue, kuyipuekeshaye milongo. Munkatshi mua bidimu bia 1700, Grande-Bretagne ukavua wenda ulua bukokeshi bua bukole bua bungi pa buloba bujima. Kadi kavua muanji kulua mutu wa muanda mutekete wa nyama wa luonji to.

⁵ Nansha muvua Grande-Bretagne mulue bukokeshi bua bukole, matunga a mu Amérique wa ku Nord avuaye mukuate ku bupika akumbuka ku bukokeshi buende. Nansha nanku, États-Unis wakapeta bukole bua bungi bualu bavua bamuambuluisha kudi biluilu bia pa mâyi bia mu Grande-Bretagne. Pakatuadija dituku dia Mukalenge mu 1914, bukalenge bua Grande-Bretagne bukavua budiunde bikole kupita makalenge makuabu a kale, ne États-Unis ukavua ditunga divua ne biapu bia bungi pa buloba bujima. * Mu mvita ya kumpala ya buloba bujima, États-Unis ne Grande-Bretagne bakumvuangana bua bikale benza malu pamue. Mutu wa muanda mutekete wa nyama wa luonji wakamueneka ne: uvua bukalenge bua Angleterre ne États-Unis. Mutu eu uvua ne bua kuenzela kankanunuina ka mukaji malu mushindu kayi?

6. Mutu wa muanda mutekete uvua muenzele bantu ba Nzambi tshinyi?

⁶ Matuku makese panyima pa dituku dia Mukalenge dimane kutuadija, mutu wa muanda mutekete wakela tshisamba tshia Nzambi mmumue ne: bana babu ne Kristo batshivua pa buloba mvita. (Mat. 25:40) Yezu ukavua muleje ne: mu tshikondo tshia dikalaku diende, bashadile ba kankanunuina bavua ne bua kuikala bamuenzela mudimu pa buloba. (Mat. 24:45-47; Gal. 3:26-29) Bukokeshi bua bukole bua pa buloba bujima bua Angleterre ne États-Unis buakela bansantu aba mvita. (Buak. 13:3, 7) Mu Mvita ya kumpala ya buloba bujima, bakakengesha bantu ba Nzambi, kukandika imue mikanda yabu ne kuela baleji-mpala ba mupika wa lulamatu ne wa budimu mu buloko. Mutu wa muanda mutekete wa nyama wa luonji uvua anu bu uvua muimanyike mudimu wa buambi bua tshikondo kampanda. Yehowa ukavua muleje Yone bualu buvua buenzeke abu. Nzambi uvua kabidi muambile Yone ne: tshitupa tshibidi tshia kankanunuina tshivua ne bua kutuadijilula mudimu watshi ne kuwenza kabidi bikole. (Buak. 11:3, 7-11) Malu adi menzekele Bantemu ba Yehowa ba lelu adi aleja muvua malu aa makumbane.

BUKALENGE BUA GRANDE-BRETAGNE NE ÉTATS-UNIS NE MAKASA A TSHIAMU TSHIFIKE TSHISAMBAKAJA NE DÎMA

7. Ndiumvuangana kayi didi pankatshi pa mutu wa muanda mutekete wa nyama wa luonji ne lupingu lunene?

⁷ Ndiumvuangana kayi didi pankatshi pa mutu wa muanda mutekete wa nyama wa luonji ne lupingu lunene? Grande-Bretagne ne États-Unis bakapatukila mu bukalenge bua Lomo. Kadi makasa a lupingu adi aleja tshinyi? Badi baleja ne: mmenza ne tshiamu tshifike tshisambakaja ne dîma. (Bala Danyele 2:41-43.) Diumvuija edi didi dipetangana ne tshikondo tshivua mutu wa muanda mutekete mmumue ne: bukokeshi bua bukole bua pa buloba bujima bua Angleterre ne États-Unis  mua kutumba. Anu mutu tshiamu tshifike tshisambakaja ne dîma katshiyi tshikole bu tshiamu tshifike nkayatshi, nunku bukokeshi bua Angleterre ne États-Unis kabutu ne bukole bu muvua bukalenge bua Lomo to. Mmushindu kayi uvua mutu eu ne bua kutumba?

8, 9. a) Mmunyi muvua bukokeshi bua muanda mutekete buleje bukole buabu bu bua tshiamu tshifike? b) Dîma didi ku makasa a lupingu didi dileja tshinyi?

⁸ Imue misangu mutu wa muanda mutekete wa nyama wa luonji utu muenze amue malu ne bukole bu bua tshiamu tshifike. Tshilejilu, wakaleja mudiwu ne bukole pavuawu mutshimune Mvita ya kumpala ya buloba bujima. Mu Mvita mibidi ya buloba bujima, bukole bua mutu wa muanda mutekete budi bu bua tshiamu tshifike buakamueneka kabidi. * Pakajika mvita ayi, mutu wa muanda mutekete wakatungunuka ne kuleja bukole bu bua tshiamu tshifike mu bimue bikondo. Kadi katshia anu mutu eu wamueneka, tshiamu tshifike tshikavua tshisambakane ne dîma.

⁹ Batendeledi ba Yehowa mbakebe munkatshi mua matuku a bungi diumvuija dia makasa a lupingu. Danyele 2:41 udi uleja mudi tshiamu tshifike tshisambakaja ne dîma bienza anu ‘bukalenge’ bumue. Nunku, dîma didi dileja malu adi enzeka mu mishindu mishilangane mu matunga adi ku buenzeji bua bukalenge bua buloba bujima bua Angleterre ne États-Unis, adi enza ne: bukalenge ebu kabuikadi ne bukole bu buvua nabu bukalenge bua Lomo. Badi bafuanyikija dîma ne ‘ndelanganyi ya bana ba bantu’ anyi bantu ba tshianana. (Dan. 2:43, NW) Mu bukokeshi bua Angleterre ne États-Unis, bantu badi bajukila kulu bua kuakuila manême abu ku diambuluisha dia tumpanye tua manême a bantu, bisumbu bia bantu badi bakuila bena mudimu anyi bakeba budikadidi. Bantu ba tshianana badi bapangisha bukokeshi bua Angleterre ne États-Unis bua kuenza malu ne bukole bu bua tshiamu tshifike. Kabidi, nansha bamfumu badi bende lumu kabena anu mua kukumbaja malu onso adibu balongolole bua kuenza to bualu ki mbantu bonso bavua babasungule ne kabidi badi ne bua kuenza mudimu pamue ne bena tshididi bakuabu badi kabayi ba mu tshisumbu tshiabu. Danyele ukavua muambe ne: ‘Bukalenge abu nebuikale tshitupa ne bukole, tshitupa ne butekete.’​—Dan. 2:42; 2 Tim. 3:1-3.

10, 11. a) Tshienzekela “makasa” mu matuku atshidi alua kumpala eku ntshinyi? b) Tudi mua kuamba tshinyi bua bungi bua bana ba nkasa?

¹⁰ Mu bidimu bia 2000 ebi, Grande-Bretagne ne États-Unis mbatungunuke anu ne kuenza malu pamue mu malu adi enzeka pa buloba. Milayi idi itangila lupingu lunene ne nyama wa luonji idi ileja ne: bukalenge bukuabu bua pa buloba kabuakupingana pa muaba wa bukokeshi bua Angleterre ne États-Unis to. Nansha mudi bukokeshi bua ndekelu ebu kabuyi ne bukole bu bua bukalenge budi buleja kudi mikolo ya tshiamu tshifike, kabuakudibutukila nkayabu to.

¹¹ Bungi bua bana ba nkasa budiku ne diumvuija kampanda anyi? Tukonkononayi bualu ebu. Mu bikena-kumona bikuabu, Danyele udi utela bungi busunguluke bua nsengu ivua ku mitu ya nyama mishilangane. Bungi ebu budi ne diumvuija kampanda. Kadi, padiye wakulua bua lupingu kena utela bungi bua bana ba nkasa to. Nunku, bidi bimueneka ne: bungi bua bana ba nkasa kabuena ne diumvuija kampanda anu mudi bungi bua maboko, bianza, minu, mikolo ne makasa kabuyi pabu ne diumvuija. Danyele mmuleje anu ne: bana ba nkasa mbenza ne tshiamu tshifike tshisambakaja ne dîma. Bilondeshile mudiye umvuija lupingu, tudi mua kuamba ne: bukokeshi bua pa buloba bua Angleterre ne États-Unis ke buikala anu bukokesha palua “dibue” didi dileja Bukalenge bua Nzambi kukuma ku makasa a lupingu.​—Dan. 2:45.

BUKOKESHI BUA GRANDE-BRETAGNE NE ÉTATS-UNIS NE NYAMA WA LUONJI WA NSENGU IBIDI

12, 13. Nyama wa luonji wa nsengu ibidi udi uleja tshinyi? Ntshinyi tshidi tshimufikila?

¹² Nansha mudi bukokeshi bua Angleterre ne États-Unis buenza ne tshiamu tshifike tshisambakaja ne dîma, Yezu ukavua muleje Yone mu  bikena-kumona ne: bukokeshi ebu buvua ne bua kuikala ne mudimu munene mu matuku a ku nshikidilu. Mushindu kayi? Yone uvua mumone mu tshikena-kumona tshikuabu nyama wa luonji mukuabu muikale ne nsengu ibidi ne wakula anu bu dragon. Nyama mukuabu eu udi uleja tshinyi? Bu mudiye ne nsengu ibidi, bidi bileja ne: bukokeshi ebu mbuenza ne makalenge abidi. Yone udi kabidi umona mudi bukokeshi bua pa buloba bua Angleterre ne États-Unis buikale ne mudimu wa pa buawu.​—Bala Buakabuluibua 13:11-15.

¹³ Nyama wa luonji eu udi ukankamija dienza dia tshimfuanyi tshia nyama wa luonji wa mitu muanda mutekete. Yone uvua muleje muvua tshimfuanyi tshia nyama wa luonji mua kumueneka, kujimina ne kulua kumueneka kabidi. Ke tshivua tshienzekele bulongolodi buvua Grande-Bretagne ne États-Unis benze bua busangishe makalenge onso a pa buloba ne buikale buleja mpala wawu. * Bulongolodi ebu buakamueneka panyima pa Mvita ya kumpala ya buloba bujima, bavua babubikila ne: Nsangilu wa matunga. Bulongolodi ebu buakajimina pakatuadija Mvita mibidi ya buloba bujima. Mu mvita ayi, bantu ba Nzambi bakamba ne: bilondeshile mulayi wa mu Buakabuluibua, tshimfuanyi tshia nyama wa luonji tshivua ne bua kumueneka kabidi. Bushuwa, tshiakalua kumueneka mu dîna dia Bulongolodi bua matunga masanga.​—Buak. 17:8.

14. Mmu mushindu kayi mudi tshimfuanyi tshia nyama wa luonji tshikale ‘mukalenge wa muanda mukulu’?

¹⁴ Yone wakaleja ne: tshimfuanyi tshia nyama eu tshidi tshileja ‘mukalenge wa muanda mukulu.’ Mushindu kayi? Kabena baleja ne: tshimfuanyi tshia nyama wa luonji wa mitu muanda mutekete mmutu wa muanda mukulu wa nyama eu to. Ntshimfuanyi tshiende tshianana. Bukole bonso buditshi nabu budi bufumina kudi matunga adibu batshienze nawu, nangananga kudi bukokeshi bua Angleterre ne États-Unis buvua butshienze. (Buak. 17:10, 11) Tshidi tshipeta bukole bua kuenza malu bu mukalenge bua kukumbaja tshipatshila kampanda tshisunguluke tshidi tshifikisha ku dishintulula malu adi enzeka pa buloba.

TSHIMFUANYI TSHIA NYAMA WA LUONJI TSHIDI TSHIBUTULA NDUMBA MUNENE

15, 16. Ndumba munene udi uleja tshinyi? Tshidi tshienzekela bantu bende ntshinyi?

¹⁵ Yone udi uleja ne: mukaji wa ndumba mmusombe panyima pa nyama wa luonji wa dikala dikunze udi tshimfuanyi tshia nyama wa luonji wa mitu muanda mutekete ne udi umukokesha. Udi ne dîna dia “Babulona munene.” (Buak. 17:1-6) Ndumba eu udi uleja bitendelelu bionso bia dishima, nangananga bitendelelu bia mu bukua-buena Kristo. Bitendelelu mbibeneshe tshimfuanyi tshia nyama wa luonji ne bidi bitshisaka bua kuenza malu adibi bisue.

¹⁶ Kadi, mu dituku dia Mukalenge emu, Babulona munene mmumone mudi mâyi ende enda akama, mmumue ne: bantu badi mu bitendelelu bia dishima benda babilekela. (Buak. 16:12; 17:15) Tshilejilu, pavua tshimfuanyi tshia nyama wa luonji tshimueneke bua musangu wa kumpala,  bitendelelu bia mu bukua-buena Kristo mmumue ne: tshitupa tshinene tshia Babulona munene, bivua ne buenzeji bua bungi mu matunga a ku Mputu ne a mu Amérique. Lelu, bantu ba bungi kabatshitu banemeka ne bakuatshisha bitendelelu ne bamfumu babi to. Bantu ba bungi badi bitaba ne: bitendelelu bitu bikebesha mvita. Bamanyi ba mukanda ba bungi ba ku Mputu ne mu Amérique mbasue bua bitendelelu kabikadi kabidi ne buenzeji kudi bantu.

17. Tshiafikila bitendelelu bia dishima mu katupa kîpi emu ntshinyi? Bua tshinyi?

¹⁷ Bitendelelu bia dishima kabiakujimija buenzeji buabi buonso musangu umue to, kadi ndumba eu neikale anu ne bukole, ukeba bua kukoka bakalenge bua benze disua diende too ne pela Nzambi mu mitshima ya bakalenge aba lungenyi lua kumubutula. (Bala Buakabuluibua 17:16, 17.) Mu katupa kîpi emu, Yehowa neasake bamfumu ba malu a tshididi ba mu bulongolodi bua Satana ebu badi benza Bulongolodi bua matunga masanga bua kubutula bitendelelu bia dishima. Nebajimije buenzeji buende ne nebapawule bubanji buende. Kumpala, bivua bimueneka ne: bualu bua nunku kabuvua mua kuenzeka to. Kadi lelu, ndumba udi musombe panyima pa nyama wa luonji mukunze kunzuu ukadi pa kukuluka. Nansha nanku, kakukuluka ku kakese ku kakese to. Neakuluke bibi bitambe, anu musangu umue.​—Buak. 18:7, 8, 15-19.

NYAMA IDI ITUA KU NDEKELU KUAYI

18. a) Nyama wa luonji neenze tshinyi? Bualu ebu nebufikishe ku tshinyi? b) Danyele 2:44 udi wamba ne: Bukalenge bua Nzambi nebubutule makalenge kayi? (Tangila kazubu kadi mu dibeji dia 17.)

¹⁸ Pabutulabu bitendelelu bia dishima, nyama wa luonji, mmumue ne: makokeshi a tshididi a Satana adi pa buloba neasakibue bua kuluisha Bukalenge bua Nzambi. Bu muikala bakalenge ba pa buloba kabayi mua kufika mu diulu, nebajikijile bantu badi batua Bukalenge bua Nzambi nyama ku mikolo tshiji tshiabu. Nzambi neenzele bakalenge aba tshia musangu umue. (Buak. 16:13-16; 17:12-14) Danyele udi umvuija bumue bua ku malu enzeka mu mvita ya ndekelu eyi. (Bala Danyele 2:44.) Nebabutule nyama wa luonji udibu batele mu Buakabuluibua 13:1, tshimfuanyi tshiende ne nyama wa luonji wa nsengu ibidi.

19. Tudi bashindike ne: Nzambi neenze malu kayi? Mpindieu tudi tshikondo tshia kuenza tshinyi?

¹⁹ Tudi mu tshikondo tshidi mutu wa muanda mutekete ukokesha. Kabakusakidila mitu mikuabu ku mitu ya nyama wa luonji eu too ne mualuabu kumubutula. Bukokeshi bua Angleterre ne États-Unis nebuikale anu bukokesha buloba pabutulabu bitendelelu bia dishima. Milayi ya Danyele ne Yone yonso mmikumbane ne mu katoba. Tudi bashindike ne: kabutu ka bitendelelu bia dishima ne mvita ya Armagedone nebituadije mu katupa kîpi emu. Nzambi ukavua muleje kumpala kua dîba malu onso ikala mua kuenzeka. Netuteyaku ntema ku malu adi baprofete bambe bua kutudimuija anyi? (2 Pet. 1:19) Mpindieu ke tshikondo tshia kusungula bua kuikala ku luseke lua Yehowa ne kutua Bukalenge buende nyama ku mikolo.​—Buak. 14:6, 7.

[Mêyi adi kuinshi]

[Nkonko ya dilonga]

[Kazubu mu dibeji 17]

‘MAKALENGE AA ONSO’ MMAKALENGE KAYI?

Danyele 2:44 udi wamba ne: Bukalenge bua Nzambi ‘nebutshibule makalenge aa onso bitupa bitupa.’ Mulayi eu udi utangila anu makalenge adi maleja kudi bitupa bishilangane bia lupingu.

Kadi netuambe tshinyi bua makalenge makuabu onso a bana ba bantu? Mulayi mukuabu udi upetangana nawu udi mu Buakabuluibua udi ufila diumvuija dialabale. Udi wamba ne: ‘bakalenge ba pa buloba bonso’ nebadisangishe bua kuluisha Yehowa mu “dituku dinene dia Nzambi Wa Bukole Buonso.” (Buak. 16:14; 19:19-21) Nunku, ki nganu makalenge adi maleja kudi lupingu ikala mua kubutudibua ku Armagedone to, kadi nebabutule kabidi makalenge makuabu onso a bana ba bantu.