‘Ukakola Mukuba Mu Ngulu’

Kisumpi kimo kya bakimbi ba bintu bya kishiyekulu bādi bakimba ku minonga ne mu mita ya mu ntanda mutuputupu mwa Yuda. Bano bantu bāfikile pa muta udi pangala pa lūlu. Le bātene’po kintu kya mvubu, padi bintu bya kala nansha bilembwa pamo bwa Mivungo ya Kalunga Kafwe? Na mu kitulumukila’tu, bāsokwele kintu kya bupeta bininge kitwa bu Nahal Mishmar hoard.

PA kufibwa mu mitanta ne kuvungilwa mu musalo wa mabungu, uno muvungo wāsokwelwe mu Kweji 3, 1961, wadi na bintu 400 ne musubu, byonso byadi bilongwe na mukuba. Mu bino bintu mwadi bilongo, mikombo, bingidilwa, tupini, ne bya bulwi bikwabo. Bino bintu byadi na mvubu ku batangi ba Bible kukwatañana na myanda idi mu Ngalwilo 4:22 isambila pa Tubalu-Kena amba, i “wakubunda bilonda bingilwanga nabyo bya mikuba ne lubwe.”

Bantu bavule bakiipangulanga mwanda wa kuyuka kutambile ino milwi ya bya bupeta. Nansha nankyo, kusokolwa kwabyo kulombola’mba kukola mikuba, kwiisungulula ne kulonga nayo bintu bikwabo kwadi kuyukene tamba kala mu matanda atelelwe mu Bible.

BIFUKO BYADI’MO MIKUBA MU NTANDA YA MULAO

Bene Isalela pobādi beteakanya kutwela mu Ntanda ya Mulao, Mosesa wēbasapwidile amba: “Mu ngulu ya [ntanda] ukakola mukuba.” (Kupituluka 8:7-9) Bakimbi ba bintu bya kishiyekulu bāsokwele mu Isalela ne mu Yodano bifuko bivule mwādi mukolwa bya bupeta ne kwibisungulula, kimfwa Khirbat en-Nahas, Timina, ne Feïnân. Le i bintu’ka byāsokwelwe mu bino bifuko?

Ntanda ya Feïnân ne Timina mwādi bīna bivule kwādi kukola bantu mikuba mu myaka ya ku mfulo kwa 2000. Enka ne dyalelo, mupempudi ubwanya kutana tubesetubese twa mabwe a mukuba wa musombelo wa mani a lulundu mu bifuko bivule. Bantu ba pa kala bādi bakola mikuba bādi balala mwala na mingwala mwanda wa kwiisokomona. Kitatyi kyobādi bapwa kukola mikuba mu bino bina, bādi batwela panshi bininge na bingidilwa bya kilonda, babaija mita ne kulonga’mo tubyumba ne mashinda. Mu mukanda wa Yoba wa mu Bible, tutanga’mo myanda ya uno mwingilo wa kukola. (Yoba 28:2-11) Uno wādi mwingilo mukomo; ino kutamba mu myaka katwa ka busatu kutūla mu myaka katwa ka butano K.K., balupusa ba Loma bādi bapa bantapani ne bakutwa mfuto ya kwingila mwingilo wa kukola mikuba mu Feïnân.

Bipindi bivule bya bino bintu bitanwa mu Khirbat en-Nahas (ko kunena’mba, “Mikuba Myoneke”), bilombola’mba mwingilo wa kukola mikuba wādi wingilwa mu kino kifuko. Bafundi bakulupile  amba mabwe ādi aselelwa ku kino kifuko ādi akolwa kubwipi, kimfwa ku Feïnân ne ku Timina. Pa kusansanya mikuba na mabwe makwabo, bādi bengidija bingidilwa bya kubandaula nabyo mwanda wa kuyuka shi bibwanya kulama kyanga kya 1200°C mu mansá mwanda kutūla ku dikumi. Divule dine bino bingidilwa byelwanga’mo makilo 5 a mabwe mwanda wa kulupula kintu kya kilo 1 ya umbumbulu wa mukuba, mwine ubwanya kulupulwa’ko bintu bivule.

MUKUBA WĀDI WINGIDIJIBWA MU ISALELA WA KALA

Ku Lūlu lwa Shinai, Yehova Leza wālombwele patōkelela amba bādi bafwaninwe kwingidija mikuba mwanda wa kūbaka tabenakulo ne tempelo mu Yelusalema mwenda mafuku. (Divilu, shapita 27) Bene Isalela bādi padi bayukile kufula bilonda kumeso kwa kwenda mu Edipito, nansha padi bāyukile’byo kwine’kwa. Mu kitatyi kya Divilu, bābwenye kulonga kyana kya ñombe kya nsahabu. Kadi bābwenye kulonga bintu bivule bya mukuba byādi bya kwingidija ku tabenakulo​—kimfwa nsāni mukatampe, bisuku, mampanu, mamposholo, ne nkanya.​—Divilu 32:4.

Mwenda mafuku mu ntanda mutuputupu, padi mu Punon (witwa dyalelo bu Feïnân), kifuko kivudile’mo mikuba, bantu batompwele pangala pa mana ne mema. Yehova pa kwibapa mfuto, watuma banyoka ba bulembe, kadi bantu bavule bafwa. Bene Isalela pa kwisāsa, Mosesa wālomba pa mwanda wabo, Yehova nandi wamunena emike nyoka wa mukuba ku mutyi. Nsekununi inena amba: “Enka nenki, shi nyoka wasuma muntu, shi ani shi ani, pa kwela meso ku nyoka wa mukuba wapanda.”​—Umbadilo 21:4-10; 33:43.

MUKUBA WĀINGIDIJE MULOPWE SOLOMONE

Mulopwe Solomone wāingidije mikuba mivule pa kulongolola tempelo ya mu Yelusalema. Mikuba mivule yāsokwelwe na shandi Davida, kitatyi kyaākwete Shidea. (1 Bilongwa 18:6-8) “Kyumbu kisungululwe” kya mukuba, ne nsāni mukatampe wāingidije bapidishitu mwanda wa koya, byādi bitwela matyupa 64352 kadi byādi padi bilēma mantoni 30. (1 Balopwe 7:23-26, 44-46) Kwādi bikomo bibidi bikatampe bya mikuba pa kibelo kya tempelo. Byādi na mpunge, na kimano kya masantimetele 7 ne kipindi, na kitako kya metele 1,7 ne kimano kya mametele 8, ne na bula bwa mametele 2. (1 Balopwe 7:15, 16; 2 Bilongwa 4:17) I bitulumukwa’po kashā pa kulangulukila pa buvule bwa mikuba bwāingidijibwe mwanda wa kulonga bino bintu.

Mukuba wādi kadi wingidijibwa mu būmi bwa difuku ne difuku na bantu ba mu kitatyi kyāsonekelwe Bible. Kimfwa, tutanga byabulwi, nkano, bingidilwa bya minjiki, ne milango byāpungilwe na mikuba. (1 Samwele 17:5, 6; 2 Balopwe 25:7; 1 Bilongwa 15:19; Mitōto 107:16) Yesu wēsambīle pa lupeto lwa “mukuba” mu tufuko , kadi mutumibwa Polo nandi wātelele “Alekizandele sendwe wa mikuba.”​—Mateo 10:9; 2 Temote 4:14.

Bantu bavule bakiipangulanga shi bakimbi ba bintu bya kishiyekulu ne befundi ba mānga bāsokwele bupeta bwa mikuba mu kitatyi kyāsonekelwe Bible, pamo ne mwingilo wa Nahal Mishmar hoard. Inoko, mwanda udi’po i uno, monka mulombwela’kyo nsekununi ya mu Bible, ino ntanda yāpyene bene Isalela yādi bine “ntanda milumbuluke, . . . kadi mu ngulu yayo namo [bādi bakukola] mukuba.”​—Kupituluka 8:7-9.