Būmi Bwa Nyeke Pano Panshi—Lukulupilo Lusokolwe Dipya

“Abe Danyele fya binenwa bya . . . ne ku kyaba kya kumfulo’kwa; bangibangi bakanyemanga koku na koku, ne kuyukidija kukavudijibwa bungibungi.”—DAN. 12:4.

1, 2. Le i bipangujo’ka bisa kubandaulwa mu kino kishinte?

 DYALELO bantu bavule i bemvwanije senene amba lukulupilo lwa būmi bwa nyeke mu paladisa pano panshi ludi na kyalwilo mu Bisonekwa. (Kus. 7:9, 17) Ku ñanjilo ya mānga ya muzo wa muntu, Leza wālombwele’mba muntu kapangilwepo kwikala myaka mityetye’tu kupwa afwe, ino i mwanda wa kwikala mūmi nyeke.—Ngal. 1:26-28.

² Bene Isalela bādi ne lukulupilo lwa’mba bantu bakajokejibwa ku bubwaninine bwājimije Adama. Bisonekwa bya Kingidiki bya Bwine Kidishitu bishintulula dishinda dikengidija Leza mwanda wa kupa bantu būmi bwa nyeke mu Paladisa pano panshi. Penepa, mwanda waka byadi bifwaninwe kusokwela bantu monka luno lukulupilo? Le i muswelo’ka olwayukene ne kuyukijibwa ku bantu bavule?

Lukulupilo Lwadi Lufibwe

3. Mwanda waka ke kya kutulumukapo shi lukulupilo lwa bantu lwa būmi bwa nyeke pano panshi lwadi lufibwe?

³ Yesu wālaile’mba bapolofeto ba mabela bakavutakanyanga bufundiji bwandi ne kongola bantu bavule. (Mat. 24:11) Mutumibwa Petelo wādyumwine Bene Kidishitu amba: “Umbukata mwenu namo mukēkalanga namo bafundiji ba bubela.” (2 Pet. 2:1) Mutumibwa Polo wēsambile pa “mwaka ukāyako [bantu] o bakapela lufundijo lukomo, ino abo byo badi ne matwi a luo, bakasakanga abo bene bafundiji ba milwi, ba monka mwikadile kilokoloko kyabo.” (2 Tem. 4:3, 4) Satana ye ukankamika bongojani kadi wingidijanga batupondo ba Kine Kidishitu mwanda wa kuvutakanya bubinebine butenga mityima bwa mpango ya Leza itala bantu ne ntanda.—Tanga 2 Kodinda 4:3, 4.

4. Lelo bendeji ba bipwilo batupondo bāpelele lukulupilo’ka lwa bantu?

⁴ Bisonekwa bishintulula’mba Bulopwe bwa Leza i umbikalo wa mūlu ukatyumuna ne kukubija malopwe onso a bantu. (Dan. 2:44) Mu bulopwe bwa Kidishitu bwa myaka kanunu, Satana ukekala mukutwe mu lupongo, bafwe bakasangulwa, kadi bantu bonso bakafikijibwa ku bubwaninine pano panshi. (Kus. 20:1-3, 6, 12; 21:1-4) Inoko batupondo, ke bendeji ba bipwilo bya Kine Kidishitu kadi, bafundijanga milangwe ingi. Kimfwa, Shandya Kipwilo Origène wa mu Alekesandala, watopekele boba betabije amba bakatambwila madyese mu Umbikalo wa Myaka Kanunu. Augustin wa mu Hippone, mwifundi wa teoloji Mwine Katolika (354-430 K.K.) “wādi ukulupile amba kekukekalapo umbikalo wa myaka kanunu,” mo munenena dibuku The Catholic Encyclopedia. *

5, 6. Mwanda waka ba Origène ne Augustin bapatenye bufundiji bwa umbikalo wa myaka kanunu?

⁵ Mwaka waka ba Origène ne Augustin bāpatenye lufundijo lwa kwikala’ko kwa myaka kanunu? Origène wādi mwanā bwanga wa Clément wa mu Alekesandala, wāselele mulangwe wa amba muya keufungapo ku bisela bya Bangidiki. Pa kutādilwa na milangwe ya Platon  itala pa muya, Origène “wātweja mu Bwine Kidishitu lufundijo lwa kushintashinta kwa muya, lwaāfundijibwe na Platon,” monka munenena Werner Jaeger, mufundi wa teoloji. Ku mfulo, Origène pa kyaba kufundija amba madyese a mu Myaka Kanunu akamwenwa pano panshi, ino wāfundija amba akamwenwa mu kīkalo kya ku mushipiditu.

⁶ Augustin, kumeso kwa kwitabija mu bobwa bwitwa bu “Bwine Kidishitu,” aye papo na myaka 33, wādi ulonda Bwine Platon buneñenye—mufundijijo mukwabo wa filozofi ya Platon yālupwilwe na Plotin mu myaka katwa ka busatu. Nansha byaālamukile Augustin, mulangilo wandi wāshele mulamate ku Bwine Platon buneñenye. Dibuku The New Encyclopædia Britannica dinena’mba: “Ñeni yandi yādi ya kusobakanya mutōtelo wa mu Kipwanino Kipya na bisela bya Platon bya filozofi ya Bangidiki.” Augustin wāshintulwile amba Umbikalo wa Myaka Kanunu utelelwe mu Kusokwelwa shapita 20 i “muneneno wa kyelekejo bitupu,” mo munenena dibuku The Catholic Encyclopedia. Dibweja’ko amba: “Buno bushintuludi . . . bwaitabijibwe na befundi ba teoloji ba Kupona, ne kebakwatakenyepo monka lufundijo lwa myaka kanunu lubajinji.”

7. I bufundiji’ka bwa bubela bwaonene lukulupilo lwa muntu lwa kwikala na būmi bwa nyeke pano panshi, ne muswelo’ka?

⁷ Lukulupilo lwa bantu kukekala na būmi bwa nyeke lwavutakanibwe na mulangwe wadi musambakane mu Babiloni wa kala ne kuzambalala ntanda yonso—mulangwe wa amba muntu udi na muya nansha mushipiditu keukokejapo kufwa munda mwandi. Bipwilo bya Kine Kidishitu pa kwitabija uno mulangwe, befundi ba teoloji bashintulwile bya bubela Bisonekwa bisambila pa lukulupilo lwa kwenda mūlu na kufundija amba bantu bayampe bonso bakendanga mūlu. Mungya ino milangwe, būmi bwa muntu ke bumweka bu bwa lupito—pa kutompelwa mwa kuyukila shi i mufwaninwe kwenda mūlu. Kintu kya muswelo umo kyāfikile lukulupilo lwādi na Bayuda dibajinji lwa kwikala na būmi bwa nyeke pano panshi. Bityebitye, Bayuda bāshilula kwitabija mulangwe wa Bangidiki amba muya keukokejapo kufwa, lukulupilo lwabo lwa būmi bwa nyeke pano panshi lwashilula kujimina bityebitye. Bine, kino i kishile na mulombwedilwe būmi bwa muntu mu Bible! Muntu i kipangwa kya ngitu, ke mushipiditupo. Yehova wālombwele muntu mubajinji amba: “Wi biloba.” (Ngal. 3:19) Kīkalo kya nyeke kya muntu i ntanda, ke diulupo.—Tanga Mitōto 104:5; 115:16.

Bubinebine Bweñenya mu Mfindi

8. Le i bika byanenene basantaudi bamo ba Bible ba mu myaka ya 1600 pa lukulupilo lwa muntu?

⁸ Nansha bipwilo bivule bitela bu bya Bwine Kidishitu byo bipatanya lukulupilo lwa būmi bwa nyeke pano panshi, Satana kakokejepo kufya bubinebine lonso. Mu myaka yonso, bantu batyetye badi batanga Bible na katentekeji bamwene mikejima ya bubinebine pobaimvwanije bipindi palapala bya muswelo ukafikijibwa bantu na Leza ku bubwaninine. (Mit. 97:11; Mat. 7:13, 14; 13:37-39) Mu myaka ya 1600, bwalamuni ne kutampwa kwa Bible kwakweshe Bisonekwa Bikola bisambakane ku bantu bavule. Mu 1651, musantaudi umo wa Bible wasoneka’mba bantu i “babulwe Paladisa, ne Būmi bwa Nyeke pa Ntanda” kupityila kudi Adama, ino mudi Kidishitu “bantu bonso bakapebwa būmi pano pa Ntanda; o mwanda kwibudingakanya na būmi bwa kuntu kukwabo kekwadipo kwendele’mo.” (Tanga 1 Kodinda 15:21, 22.) Mulembi umo mutumbe mu matanda esamba Angele, John Milton (1608-1674) wālembele dibuku Le Paradis perdu (Paladisa Mijimine) ne volime mukwabo Le Paradis reconquis (Paladisa Mijokejibwe). Mu bilembwa byandi, Milton i mwisambile mpalo ikapalwa ba kikōkeji mu paladisa ya pano panshi. Nansha Milton byaāpityije kitatyi kivule kya būmi bwandi wifunda Bible, wāitabije’mba bubinebine bwa Bisonekwa kebwadipo bwa kwimvwanikwa senene kumeso kwa kwikala’po kwa Kidishitu.

9, 10. (a) Le i bika byalembele Isaac Newton bitala lukulupilo lwa muzo wa bantu? (b) Mwanda waka Newton wadi umona’mba kitatyi kya kwikala’po kwa Kidishitu kikidi kulampe?

⁹ Mukelenge Isaac Newton (1642-1727),  mwifundi wa makumi mutumbe nandi wadi utele Bible mutyima bininge. Waivwanije amba bapandulwemo bakasangulwa ne kukekala mūlu mobakabikala na Kidishitu pampikwa kumweka. (Kus. 5:9, 10) Walembele pa mwanda wa Bulopwe amba: “Ntanda ikekalwanga’po nyeke na bantu pa kupwa difuku dya butyibi kadi ke enkapo mu myaka 1000, mhm, ino i nyeke ne nyeke.”

¹⁰ Newton wadi umwene’mba kukidi myaka tutwa kumeso kwa kwikala’po kwa Kidishitu. Mulembi wa manga Stephen Snobelen amba: “Bubinga bumo bwadi bumwena Newton amba Bulopwe bwa Leza bukidi kulampe i mwanda wadi umona bibi bupondo bwa poso bwa lufundijo lwa leza Pasatu lwaamwene lujokolokele.” Myanda miyampe yadi ikidi mipūtwe. Kadi Newton kamwenepo kitango kya Bwine Kidishitu nansha kimo kyadi kikokeja kusapula’yo. Walembele’mba: “Buno bupolofeto bwa Danyele ne bwa Yoano [bwa mfulo bulembelwe mu mukanda wa Kusokwelwa] kebukemvwanikwapo kufika ne ku kitatyi kya ku mfulo.” Newton washintulwile’mba: “Danyele wānene’mba, ‘bangi bakanangakana koku ne koku, kadi buyuki bukavudijibwanga.’ Ke-mintu Myanda miyampe ifwaninwe kusapulwa mu mizo yonso kumeso kwa kyamalwa kibūke, ne kwa ntanda kufula.”—Dan. 12:4; Mat. 24:14; Kus. 7:9, 10.

11. Mwanda waka lukulupilo lwa bantu lwadi lufyame ku bantu bavule mu myaka ya ba Milton ne Newton?

¹¹ Mu myaka ya ba Milton ne Newton, kunena milangwe ipatanya bufundiji bwa kipwilo kwadi kutūla būmi mu kyaka. O mwanda, bilembwa bivule bya bukimbi bwabo bwa mu Bible kebyalupwilwepo kufika ne pobafwile. Kupanduka kwa Bene Mishoni mu Katolika mu myaka katwa ka 16 kwakankelwe kushinta lufundijo lwa’mba muya keukokejapo kufwa, ne bipwilo bikatampe bya Bene Mishoni byaendelele na kufundija mulangwe wa Augustin wa’mba Myaka Kanunu ke mipite kala, keikayapo kumeso. Lelo buyuki i buvule mu kino kitatyi kya ku mfulo?

“Kuyukidija Kukavudijibwa Bungibungi”

12. Le kuyukidija kwadi kwa kuvula mu kyaba’ka?

¹² Mu mwanda utala “kyaba kya kumfulo’kwa,” Danyele wālaile kwendelela kuyampe kukalongeka. (Tanga Danyele 12:3, 4, 9, 10.) Yesu wānene’mba: “Ino bakoloka nabo bakatēma, tē, enka bwa dyuba.” (Mat. 13:43) Le buyuki bwa bine i buvudijibwe bungibungi mu kyaba kya ku mfulo muswelo’ka? Tubandaulei bidi mānga ya kwendelela kumo kumo kwa mu myaka makumi yabadikile 1914, mwaka mwine washilwile kyaba kya ku mfulo.

13. Le i bika byalembele Charles Taze Russell pa kupwa kubandaula mwanda wa kujokejibwa ku bubwaninine?

¹³ Ku mfulo kwa myaka ya 1800, bantu kampanda ba mityima yampikwa budimbidimbi badi bakimba kwivwanija “kyelekejo kya myanda mikomo.” (2 Tem. 1:13) Mu bano bantu mubadilwa ne Charles Taze Russell. Mu 1870 aye ne bakwabo badi bakimba bubinebine bapunga kabumbo mwanda wa kwifunda Bible. Mu 1872 babandawile mwanda wa kujokejibwa ku bubwaninine. Kupwa Russell wasoneka’mba: “Kufika ne penepa twakankelwe kumona patōkelela kwishila kudi pa bukata bwa mpalo ya kipwilo kidi pano mu matompo ne mpalo ya bakōkele ba ntanda yonso.” Bakōkele bakapalwa mpalo ya “kujokejibwa ku bubwaninine bwādi na muntu umbajinji, Adama paākidi mu Edena, nkambo ne mutwe wabo.” Russell waitabije amba wakwashibwe mu kifundwa kyandi kya Bible na bakwabo. Le bakwabo bene i bāni?

14. (a) Lelo Henry Dunn waimvwene namani Bilongwa 3:21? (b) Le Dunn wanene amba i bāni bakekala na būmi bwa nyeke pano panshi?

¹⁴ Muntu umo mu boba bamukweshe i Henry Dunn. Wasonekele pa mwanda utala “kwalwija bintu byonso biyampe, mo byadi byānenene Leza, ku kyakanwa kya bapolofeto bandi bonso bakola pa kala.” (Bil. 3:21) Dunn wayukile amba mu kuno kwalujibwa mubadilwa ne kuzunzulwa kwa muzo wa muntu pa bubwaninine pano panshi umbula bwa Umbikalo wa Myaka Kanunu wa Kidishitu. Kadi Dunn wabandawile ne kipangujo kyadi kikutakena bantu bavule, kya amba, I bāni bakekala na  būmi bwa nyeke pano pa ntanda? Washintulula’mba, i bantu bavule bakasangulwa, bakafundijibwa bubinebine, ne bakamona dyese dya kwitabija Kidishitu.

15. Le George Storrs wajingulwile bika pa mwanda wa lusangukilo?

¹⁵ Mu 1870, George Storrs wafudile ku kunena amba bakubulwa koloka bakasangulwa ne kupebwa mukenga wa kumona būmi bwa nyeke. Kadi wajingulula mu Bisonekwa’mba muntu musangulwe upela uno mukenga “mfulo yandi i lufu, nansha shi ‘mubi’wa afikije myaka katwa.’” (Is. 65:20) Storrs wadi ushikata mu Brooklyn, New York, kadi walupwile julunale witwa bu Scrutateur de la Bible (Mubandaudi wa Bible).

16. Lelo i bika byasansenye Befundi ba Bible na Bipwilo bya Kine Kidishitu?

¹⁶ Russell wajingulwile mu Bible amba kitatyi kibafika kya kuyukanya konso myanda miyampe. O mwanda mu 1879, washilwile kulupula Le Phare de la Tour de Sion — Messager de la Présence de Christ, kītwa pano bu Kiteba kya Mulami Kisapula Bulopwe bwa Yehova. Dibajinji, bubinebine butala pa lukulupilo lwa bantu bwadi buyukilwe’tu na bantu batyetye, ino pano bisumpi bya Befundi ba Bible byadi ke bitambula ne kwifunda Kiteba kya Mulami mu matanda mavule. Lukulupilo lwa amba bantu batyetye kete bo bakenda mūlu, ino bavule bene bakapebwa būmi bubwaninine pano panshi, lwashiyañenye Befundi ba Bible na Bipwilo bivule bya Kine Kidishitu.

17. Lelo buyuki bwa bine bwavudijibwe namani?

¹⁷ “Kyaba kya kumfulo’kwa” kyalāilwe kyashilwile mu 1914. Lelo buyuki bwa lukulupilo lwa bantu bwadi kebuvudijibwe? (Dan. 12:4) Mu 1913, busapudi bwa Russell bwatampilwe mu majulunale 2 000, ne kutangwa atangwa na bantu 15 000 000. Ku mfulo kwa 1914, bantu 9 000 000 ne musubu ba mu makontina 3 babandile “Foto-Drame ya Bupangi”—filime ya bifwatulo bikunka mutyima ne bikwabo bishintulula Umbikalo wa Kidishitu wa Myaka Kanunu. Tamba mu 1918 kufika mu 1925, mwisambo “Bantu Bavule Badi’ko Dyalelo Kebakafupo,” mu Angele, washintulwile lukulupilo lwa būmi bwa nyeke pano panshi, wanenwa na bengidi ba Yehova mu ndimi 30 ne musubu kujokoloka ntanda yonso. Mu 1934, Batumoni ba Yehova bayuka’mba boba bakulupile kwikala na būmi bwa nyeke pano pa ntanda bafwaninwe kubatyijibwa. Kuno kwimvwanija kwebapele monka bukankamane bwa kusapula myanda miyampe ya Bulopwe. Dyalelo lukulupilo lwa kwikala na būmi bwa nyeke pano panshi lutononanga bantu bavule bafwije’ko Yehova.

‘Bwanapabo bwa Ntumbo’ Bobu Bwiya

18, 19. Lelo i būmi bwa muswelo’ka bulailwe mu Isaya 65:21-25?

¹⁸ Mupolofeto Isaya wāpelwe bukomo bwa kusoneka mukekadila būmi bwa bantu ba Leza pano pa ntanda. (Tanga Isaya 65:21-25.) Mityi imo yādi ke mipwe kufikija myaka 2 700 pāsonekele Isaya bino binenwa ikidi’ko ne dyalelo. Langa’po bidi abe mwine mokekadila mukomo nkē, mafuku mavule namino kubela mpika!

¹⁹ Pa kyaba kya kwikala na būmi bwīpi, utamba ku kubutulwa ke kutengela lufu, būmi bukaleta nyeke mikenga ya kūbaka, kudima, ne kwifunda. Langa mokapwanina na bantu. Kino kipwano kya buswe kikekadidila lonso. Buno bine i ‘bwanapabo bwa ntumbo’ bukekala na “bāna ba Leza” pano pa ntanda.—Loma 8:21.

[Kunshi kwa dyani]

Le Ukokeja Kushintulula?

• Le lukulupilo lwa bantu lwa kwikala na būmi pano pa ntanda lwadi lufībwe namani?

• Lelo batangi bamo ba Bible bafikile pa kwimvwanija bika mu myaka ya 1600?

• Lukulupilo lwa bine lwa bantu lwatōkejibwe namani padi penda pafwena mwaka wa1914?

• Lelo buyuki butala pa lukulupilo lwa kwikala pano pa ntanda bwavudijibwe namani?

[Bipangujo bya Kifundwa]