Byabuyabuya Bidi mu Kwikala wa Dikōkeji

MU MATANDA amo, bana baswele kukaila bakwabo na kwibalamika tunselentwike ku impila yobavwele. Tunselentwike tulamatanga mbū ku bisandi, nansha shi obalamika’to’wa ende matadi, anyeme lubilo, nansha akile masumba, ino ato kasha tumulamata. Pa kwitulamuna poso’nka avule umpila ne kutungula’to kamo ne kamo. Ku bankasampe ano i makayo’tu asepeja.

Ino na bubine, i kutupu muntu usangelanga tunselentwike kumulamata ku mbwija, inoko batwe bonso tutendelanga mulameto wato. Muntu wa dikōkeji nandi udi na ino ngikadilo. Mwanda ulamatanga ku muntu kasha upwana nandi nyeke. Kadi ulamatanga bya binebine ku mingilo ne biselwa bilomba kipwano kyabo nansha shi ngikadilo i mikomo namani. Kishima “dikōkeji” kituvuluja mwikadilo pamo bwa lulamato, kikōkeji, ne kwipāna. Bine kubudilwepo kusangela bantu balamine dikōkeji kodi, ino le nobe usumininwe kwikala wa dikōkeji ku bakwenu? Shi usumininwe, nabya le ukekala wa dikōkeji kudi ani?

Kwikala wa Binebine mu Busongi—Kisakibwa kya pa Kitako

Dikōkeji didi na kamweno mpata mu busongi, ino yō, mo mwine modivudile kubulwa. Ba mulume ne mukaji balamine binebine mutyipo wabo wa busongi—wa kwikala nyeke pamo ne wa kwilongela nyeke biyampe abo bene na bene—batabulanga ditabula dikatampe ditwala ku nsangaji ne mutyima-ntenke. Mwanda waka? Mwanda bantu bāpangilwe na mutyima wa kwikala na dikōkeji ne wa kusaka bakwabo bekale nadyo kobadi. Busongi bwa ba Adama ne Eva pobwāikele’ko mu budimi bwa Edena, Leza wānenene amba: “Po pa mwanda’o mwana-mulume wakashila shandi ne inandi mwine, ukalamata kudi wandi mukaji.” Mo monka ne mukaji nandi; ufwaninwe kulamata kudi wandi mulume. Ba mulume ne mukaji bafwaninwe kwikala ba binebine ne kwingidila pamo abo bene na bene.—Ngalwilo 2:24; Mateo 19:3-9.

Eyo, pano ke papite tununu ne tununu twa myaka. Ino le ko kunena amba dikōkeji mu busongi ke myanda mityelewe? Bavule bakalondolola amba mhm. Bakimbi ba mu Alemanye basokwele amba bantu 80 pa katwa bakimwene kwikala wa binebine mu busongi bu mwanda wa mvubu mpata. Bwipangudi bwa bubidi bwalongelwe mwanda wa kuyuka ngikadilo miyampe idi na mwana-mulume ne mwana-mukaji. Kisumpi kimo kya bana-balume baipangwilwe amba telai ngikadilo itano yomusaka mpata kudi bana-bakaji, ne kisumpi kikwabo kya bana-bakaji nabo batele ngikadilo itano yobasaka kutabuka kudi bana-balume. Ngikadilo yadi itendelwa bininge na bana-balume ne bana-bakaji bene i kwikala wa binebine.

Bine, dikōkeji i kimo kya mu bintu byala kyalwilo kikomo kya busongi bwendeka. Ino, monka motwamwenanga mu kishinte kishele kunyuma, dikōkeji ditendelwanga divule ino kulondwa  mpika. Kimfwa, malubu enda avudila’ko mu matanda mangi i kilomboji kya kubulwa dikōkeji kuzambalele pi na pi. Le besongele bakokeja kunekenya namani kano kasela ne kwikala nyeke ba dikōkeji abo bene na bene?

Dikōkeji Dikwasha Busongi Bulāle Myaka

Dikōkeji dimwekanga shi besongele bakimba mikenga ya kulombola kwipāna kobepēne ku umo ne mukwabo. Kimfwa, i kipite buya pavule pene kunena amba “byetu” pa kyaba kya “byami”—“balunda netu,” “betu bana,” “bintu byetu,” “myanda yotumwene,” enka nabya. Shi kebakwata mpangiko nansha butyibi—shi butala njibo, kaji, kulela bana, kwipwija mukose, makonje, ne mingilo ya kipwilo—i biyampe mulume ne mukaji ate mutyima ku malango ne milangwe ya mukwabo.—Nkindi 11:14; 15:22.

Kadi dikōkeji dimwekanga shi besongele belombola amba beswele ne amba badi na mvubu. Muntu musonge ukemona bibi shi mwinē pandi uta mutyima bipitepite ku muntu mukwabo wa ngitu ingi. Bible ulombola balume amba bafwaninwe kulamata ku ‘bakaji ba mu busongwalume bwabo.’ Mulume kafwaninwepo kuleka mutyima wandi wabila kuta kumuta mwana-mukaji mukwabo mutyima, poso enka wandi mukaji kete. Bine, unenwe kwepuka byonso bibwanya kumufikija ku kusambakena pamo na mwana-mukaji ungi. Bible udyumuna’mba: “Yewa ulāla makoji ne mwana-mukaji i wampikwa ñeni, yewa ulonga’kyo uswele konakanya wandi mūya.” Uno musoñanya wa kwilamata binebine utala ne mukaji musonge mwine.—Nkindi 5:18; 6:32.

Le kwikala wa binebine mu busongi kudi na kamweno? Bine, kudi nako. Kuningijanga busongi ne kwibukwasha bulāle myaka, kadi umo ne umo wa mu besongele umwenanga’mo. Kimfwa, shi mulume wipēne bya binebine ku kusakila wandi mukaji biyampe, mukaji ukemona amba udi na mutyima-ntenke kadi kino kikamukwasha nandi alombole ngikadilo milumbuluke. Ne mulume nandi i monka na monka. Kusumininwa kwasumininwe kwikala wa dikōkeji kudi wandi mukaji kukamukwasha alonde misoñanya myoloke mu myanda yonso ya umbūmi.

Shi ba mulume ne mukaji abatanwa na bikoleja, dikōkeji dikebakwasha bekale na mutyima-ntenke. Ku mutamba mukwabo, mu busongi mubudilwe dikōkeji, shi mudi makambakano, bakanza divule kukimba enka kusansana nansha kwilubula. Ano matabula keapwijangapo makambakano, ino divule atwalanga ku makambakano makwabo. Mu myaka ya 1980, mudingidi umo mutumbe wanyemene mukaji ne kisaka kyandi. Lelo wasokwele nsangaji pa kwikala nkungulume? Myaka makumi abidi kupita’po, wanena amba kunyema kwandi kwamuletele “bushiyena ne kumuvutakanya ñeni, ne kadipo umona tulo bufuku mwanda wa kubulwa kushadika bana [bandi] bufuku.”

Dikōkeji pa Bukata bwa Bambutwile ne Bana

Shi bambutwile badi na dikōkeji abo bene na bene, nabya ino ngikadilo ibwanya ne kwiulwa  na babo bana. Bana batamīne mu bisaka bya dikōkeji ne buswe, mwenda myaka, kebakamonepo amba i bikomo kusela biselwa bya kulela benē pabo ne bambutwile babo benda bakolelwa na bununu bene kumo.—1 Temote 5:4, 8.

Bine, ke ponsopo pabadikilanga bambutwile kukolelwa. Kyaba kimo i mwana ye usakilwanga kundapibwa kyaba kilampe. Uno o mwanda watene Herbert ne Gertrud—bonso Batumoni ba Yehova—mu bula bwa myaka 40. Dietmar wabo mwana wabelele būmi bwandi bonso misongo ya misunya kutyepa. Myaka isamba-ibidi kumeso kwa Dietmar kufwa mu Kweji wa 11, 2002, wadi ulomba kutebwa mutyima mwinya ne bufuku. Bambutwile bandi batele mutyima na buswe ku bisakibwa byandi. Batūdile ne bingidilwa bimo bya kiñanga ku njibo yabo ne kwifunda myanda imoimo itala bundapi. Bine, kyadi kimfwa kilumbuluke kya dikōkeji mu kisaka!

Dikōkeji I dya Kamweno mu Bulunda

“Muntu ukokeja kwikala na nsangaji pampikwa mwinē pandi, ino i bikomo kwikala na nsangaji pampikwa mulunda,” mo munenena Birgit. Padi nobe witabije kino. Wikale musonge nansha nkunga, dikōkeji dya mulunda muyampe dikabijanga mutyima obe ne kuneñenya būmi bobe. Shako, shi wi musonge, nabya mulunda nobe wa pa mutyima i mwinē pobe.

Mulunda ke enkapo muyukane, mhm. Tudi na bayukane bavule—balondakani, bakwetu ba ku masomo ne ku kaji, ne bantu botwitananga nabo kyaba ne kyaba. Bulunda bwa bine bulomba kitatyi, bukomo, ne kwiivwanika mu milangwe. Na bubine, i dyese dikatampe kwikala mulunda wa muntu. Bulunda buletanga byabuyabuya, ino kadi butwikañananga biselwa.

Kwisamba na balunda mīsambo miyampe ko kwa mvubu kutabuka. Kyaba kimo kuno kwisambulwila mawi kwikalanga’ko shi kudi ukolelwe. “Shi umo potudi udi na makambakano, ami ne mulunda nami twisambanga ku telefone dimo nansha dibidi ku yenga. I busengi bukatampe pa kuyuka amba udi’ko ne usaka kunteja,” ye Birgit ushintulula. Kwikala kulampe kekukankajangapo bulunda. Gerda ne Helga bashikete besubwile ku tununu twa makilometele, ino i balunda bayampe pano ke myaka 35. Gerda ushintulula amba: “Twituminanga mikanda kyaba ne kyaba, twisekunwina myanda ne kwilombola milangwe ya munda mwa mutyima, ikale ya nsangaji nansha ya bulanda. Mikanda ya Helga impanga nsangaji bininge. Na bubine twiivwananga biyampe.”

Dikōkeji didi na kamweno ku balunda. Kubulwa dikōkeji kutyibanga bipwano, enka ne bipwano kebije bine. Divule balunda bepanga madingi nansha ke mu tumyanda tufyame twine. Balunda besambanga ne twanda twa ku mutyima pampikwa moyo wa kutyina kupunikwa nansha kutyina amba kikulupiji kyabo kyakonwa. Bible unena’mba: “Mulunda usanswanga mafuku onso nyeke, mukimonya-malwa wilombola bu-mwanabo.”—Nkindi 17:17.

Balunda netu byobadi na lupusa pa byotulanga, byotumona, ne byotulonga, i kipite buya nanshi kusamba bulunda na boba badi na mwikadilo ukwatañene na wetu. Kimfwa, ikala kutamija bulunda na bantu bodi nabo nkulupilo imo, mwikadilo umo, ne misoñanya imo itala pa biyampe ne bibi. Balunda ba uno muswelo bakakukwasha ufikile pa bitungo byobe. Le penepa i bika byokimbila kisense na boba kebadipo na misoñanya ne mwikadilo pamo bwa obe? Bible ulombola mvubu idi mu kutonga balunda bayampe amba: “Nanga ne bantu bañeni, nobe ukekala wañeni: Ino umpwani wa bivila ukamona malwa.”—Nkindi 13:20.

Dikōkeji Difundwanga

Mwana shi wayuka kulamika tunselentwike ku mbwija ya mukwabo, padi ukakimba kukaya ano makayo divulevule. Mo monka ne muntu  wa dikōkeji. Mwanda waka? Mwanda mu kwenda kulombola dikōkeji, mo mu kupēlelwa kwikala nadyo. Shi muntu wafunde tamba ku bwanuke kwikala wa dikōkeji mu kisaka, mwenda myaka ukamona amba bipēla kutamija bulunda bwa dikōkeji. Ne kadi, mwenda mafuku bulunda buninge ne bwa nyeke bukasebela busongi bwa dikōkeji dishinda. Ne kadi, kino kikamukwasha ekale wa dikōkeji na mulunda upityile balunda bonso.

Yesu wānene amba kijila kikatampe kutabuka byonso i kuswa Yehova Leza na mutyima, na muya, na ñeni, ne na bukomo bobe bonso. (Mako 12:30) Ko kunena amba tunenwe kwikala na dikōkeji dikunkane kudi Leza. Kwikala wa dikōkeji kudi Yehova Leza kuletanga mpalo mivule. Bine kaketufwijapo bumvu nansha kwitutyumuna mutyima, mwanda aye mwine unena’mba: ‘Ami ne wa dikōkeji.’ (Yelemia 3:12) Bine, dikōkeji nansha kwikala wa binebine kudi Leza kuketupadilwa mpalo ya nyeke.—1 Yoano 2:17.

[Bushintuludi pa paje 6]

Dikōkeji dya mulunda muyampe dikabijanga mutyima obe

[Kifwatulo pa paje 5]

Ba mu kisaka badi na dikōkeji batanga mutyima ku bisakibwa byabo abo bene na bene