Kupāna Kuleta Nsangaji

GENIVAL, ushikatanga kunja, mu bwikike bwa kungala ne kutunduka kwa Brezile, wadi ulela wandi mukaji ne bana na kalupeto kaadi utambula ku lupitalo kwaadi ulama bu nzamu. Wadi utūla kya kujikija bu dikumi na mutyima umo, nansha byaadi mu makambakano. “Kyaba kimo kisaka kyami kyadi kilāla na nzala,” ye aye uvuluka koku witenga mu difu, “ino ami kyonadi nsaka i kupa Leza kitabukile kunengela, nansha byonadi nongela kya mu diso.”

Genival waendelele nyeke na kutūla kya kujikija bu dikumi nansha byaapangilwe pa kaji. Mwingidi wa kipwilo kyabo wādi umukankamika nyeke kutūla Leza pa ditompo na kuleta byabuntu bivule. Umukulupija amba bine Leza ukakupungulwila madyese. Penepo Genival watyiba mbila ya kupoteja njibo ne kutūla lupeto lwayo ku kipwilo.

Ke enkapo Genival bunka udi na uno mutyima wa kutūla byabuntu. Balanda bavule ba mfulo ne ngalwilo batūlanga kya kujikija bu dikumi amba i kiselwa kyabo, mwanda mo mobebafundijijanga mu byabo bipwilo amba ye musakila Bible. Lelo i amo?

Kya Kujikija bu Dikumi ne Bijila

Lubila lwa kya kujikija bu dikumi lubadilwa mu Bijila byāpēne Yehova Leza ku bisaka 12 bya Isalela wa kala, pano ke papite myaka 3 500 ne bya pangala. Byobya Bijila byādi bilomba amba kya kujikija kimo pa dikumi kya byangulwa ne bipa bya mityi, ne kya buvule bwa banyema belundila’ko kikale kupebwa ba ku kisaka kya Levi mwanda wa kukwatakanya mingilo yobādi bengila mu tabenakulo.—Levi 27:30, 32; Umbadilo 18:21, 24.

Yehova wākulupije bene Isalela amba Kijila ‘kekikebakolelapo nansha pakatampe pene.’ (Kupituluka 30:11) Ponso pobādi balonda mbila ya Yehova na kikōkeji, kubadila’mo ne ya kya kujikija bu dikumi, bādi bemwena mulao wandi wa kwangula bipa bya ntanda ne miseke. Kutyina amba bakabulwa kya kutūla, kwādi kya kujikija bu dikumi kikwabo bwa pala kya ku mwaka ne mwaka, kyādi kidibwa divule pa kwitana kwa muzo ku masobo a mutōtelo, kyādi kitūlwa pafula kitatyi ne kitatyi. Namino’u, ‘mweni, mwanā nshiye, ne mukaji wa kishala’ bādi bekuta senene.—Kupituluka 14:28, 29; 28:1, 2, 11-14.

Bijila kebyādipo bitelele mfuto ya kupa yewa utunya kujikija bu dikumi, ino mwine Isalela ye-yense wādi na kiselwa ku mutyima wandi kya kukwatakanya butōtyi bwabine mu uno muswelo. Kunena kuyampe, Yehova wātopekele bene Isalela bāfutulwile kya kujikija bu dikumi mu myaka ya Malaki, amba ‘bamudimba mu bya kujikija bu dikumi ne mu byakwela.’ (Malaki 3:8) Le ano matope abwanya kutopekwa ne bene Kidishitu kebatūlangapo kya kujikija bu dikumi?

Ivwana tubandaule bidi kino. Bijila bya ntanda kampanda kebijidikwangapo panja pa mikalo yayo. Kifwa, kijila kya mu Beletanye kilomba bendeji ba myotoka kulamata ku lwabo lunkuso kekitalepo bashofele ba mu Franse. Ne kijila kitala bya kujikija bu dikumi nakyo monka na monka, kyādi kimanine’nka pa kipwano kyāsambile Leza na muzo wa Isalela kete. (Divilu 19:3-8; Mitōto 147:19, 20) Enka bene Isalela kete bo bādi batalwa na kino kijila.

Ne kadi, nansha Leza byakalamukangapo, inoko byasakanga, kyaba kimo byalamukanga. (Malaki 3:6) Bible unena patōkelela amba lufu lwa bu kitapwa lwāfwile Yesu mu 33 K.K. lwāikele “kubulakanya” nansha “kujimañanya” Bijila “ne lupusa lwa kulambulwa byakujikija mu dikumi” lwine kumo.—Kolose 2:13, 14; Efisesa 2:13-15; Bahebelu 7:5, 18.

Bya Kupāna bya Bene Kidishitu

Inoko, byabuntu bya kukwatakanya nabyo mutōtelo wabine byādi bikisakibwa nyeke. Yesu wāpele bandi bana ba bwanga mwingilo wa ‘kusapula  kufika ne kulampe kwine ku mfulo kwa ntanda.’ (Bilongwa 1:8) Kibalwa kya betabije mu kwenda kuvula, ne bafundiji ne batadi bene Kidishitu ba kupempula ne kukomeja bipwilo nabo bādi benda bavula. Bakaji ba bishala, bana ba nshiye ne bafudilwe bakwabo nabo koku bakimba kukwatakanibwa. Le bene Kidishitu ba mu myaka katwa kabajinji bādi bebakwasha mu byonso’bya na lupeto lwādi lutamba kwepi?

Kubwipi kwa mu 55 K.K., lwito lwāpityile mu bene Kidishitu Bajentaila ba mu Bulaya ne mu Azia Minele lwa kukwasha kipwilo kya mu Yudea kyālandapele. Mutumibwa Polo ulombola mu mukanda waātumine ku kipwilo kya Kodinda muswelo wādi utūlwa ‘mulambu wa bapandulwe’mo.’ (1 Kodinda 16:1) Padi ukatulumuka pa kwivwana binenwa bya Polo mobilombwela mwikadile bya kupāna bya bene Kidishitu.

Mutumibwa Polo kāikelepo kunena bya kushinga banababo betabije māni mwanda wa bapāne. Bene Kidishitu ba mu Masedonya’ko bene bādi mu “malwa” ne mu ‘bulanda bukatampe’ bo bādi ‘bamwisashila ne kumusenga pa mwanda wa madyese a buntu bwa kupāna ne mwanda wa kwela’bo kuboko ku mwingilo wa bapandulwe’mo.’—2 Kodinda 8:1-4, NW.

I bine, Polo wākankamikile bene Kodinda bafuke ku makasa kwiula banababo ba buntu ba mu Masedonya. Nansha namino, dibuku dimo dinena’po amba, ‘wāpelele kuleta mbila, wāsaka’ko kulomba, kuleta mulangwe, kukankamika, nansha kulōnga. Shi byādi amba pādi kuningilwa, longa kansontomokela ne kupipidila ku kupāna byādi bya kubulwa ku bene Kodinda.’ Polo wādi uyukile amba “Leza uswele wakupana ne mutyima, tō,” kaswelepo yewa upāna na ‘mutyima wa kufitwa nansha wa kuningilwa.’—2 Kodinda 9:7.

Lwitabijo lukatampe ne buyuki buvule, pamo ne buswe bwabine na bine ku batōtyi nabo bene Kidishitu byātonwene bene Kodinda bāpāna na kansontomokela.—2 Kodinda 8:7, 8.

‘Mwakanine ku Mutyima Wandi’

Polo kātungilepo kibalwa nansha buvule bwādi bufwaninwe kutūla, ino wāletele’tu mulangwe amba “mu difuku dibajinji dya yenga ne yenga, umo ne umo . . . ufwaninwe kutūla pafula kibalwa kampanda kya lupeto monka mwendele kamweno kandi.” (I batwe basendekele bishima; 1 Kodinda 16:2, NIV) Bene Kodinda byobādi babadikila kala kuteakanya ne kutūla pafula kibalwa kampanda kitatyi ne kitatyi, kebādipo mwa kwiivwanina amba baningilwa, nansha kupāna na mutyima kanyonga ne kufitwa amba mwanda’po Polo waiya. Ku mwine Kidishitu ye-yense, kutyiba kya mfulo kya kuyuka i buvule’ka bwa kutūla wādi mwanda umutala aye mwine, mungya ‘mwaādi ukanine ku mutyima wandi.’.—2 Kodinda 9:5, 7.

Bene Kodinda, pa kusaka amba bangule bivule, bādi bafwaninwe kukuna bivule. Kebyādipo bilomba kupāna enka ne byowikōla tonso, ehe. O mwanda Polo webānene amba: ‘Nkisambilangapo kino mwanda wa mulēmenenwe, mhm.’ Byabuntu byādi ‘bitabijibwa mungya byādi na muntu, ke mungyapo byakādipo nabyo.’ (2 Kodinda 8:12, 13; 9:6) Mu mukanda mukwabo, mutumibwa wādyumwine amba: “Shi kadi muntu kamwenepo bintu bya . . . ba mu kipango kyandi  . . . , nankyo wavutakanya lwitabijo, watabukidilamo kubipa [kupita] ne pa wampikwa kwitabija.” (1 Temote 5:8) Polo kādipo ukankamika kupāna kukokeja kujilula uno musoñanya, ehe.

Pāikele Polo kwimanina ‘kukonga mulambu wa bapandulwe’mo’ bādi basakilwa bukwashi ke bitupupo. I kutupu potutanga mu Bisonekwa amba Polo ne batumibwa bakwabo bākongele mukongo nansha kupebwa bya kujikija bu dikumi bya kwendeja nabyo mingilo ya abo bene. (Bilongwa 3:6) Ino Polo wādi nyeke ufwija’ko pa kutambula byabuntu byādi bimutumina bipwilo, koku wēpuka na mutyima umo kutwika banababo “kiselwa” kilēma.—1 Tesalonika 2:9, MB; Fidipai 4:15-18.

Kupāna na Mutyima Tō Dyalelo

Tubamone patōka amba mu myaka katwa kabajinji, balondi ba Kidishitu bādi bapāna byabuntu bya na mutyima tō, ke bya kujikijapo bu dikumi. Inoko, padi ukeipangula uno muswelo wa kupāna wa kukwatakanya busapudi bwa myanda miyampe ne kukwasha bene Kidishitu bafudilwe shi ukyendeka ne dyalelo.

Bandaula bino bilonda’ko. Mu 1879 balupudi ba dino dipepala bānene patōkelela amba “kebakalombepo nansha kukimba kukwatakanibwa na bantu.” Lelo ino mbila yobātyibile i mikankaje Batumoni ba Yehova kusambakanya bubinebine bwa mu Bible pi na pi?

Ne panenwa pano Batumoni babanyanga Mabible ne mabuku a bwine Kidishitu mu matanda 235. Kiteba kya Mulami, dipepala difundija myanda ya mu Bible, dyādi dikilupulwa musunsa umo pa kweji mapepala 6 000 matampwe mu ludimi lumo. Pano keditampwanga misunsa ibidi pa kweji mapepala 24 000 000 ne kupita, mu ndimi 146. Batumoni, pa kuteakanya mwingilo wabo wa bufundiji bwa Bible ntanda yonso, i bobake nansha kupota bité bya kuludika’o mu matanda 110. Kadi, ke bobake bifuko tununu ne tununu bya kupwidila’mo ne bya kubungakena’mo boba basangela kupelwa’ko bufundiji bwa Bible.

Batumoni ba Yehova, nansha byobapyasakenanga dibajinji bisakibwa bya ku mushipiditu bya bantu, kebasebwilepo bisakibwa bya ku ngitu bya banababo betabije. Pasusukanga banababo na bikoleja  bilupuka ku mavita, ku bintenshi, ku malobe ne ku bimpumpu, bapelakananga kwibatumina malawa, bidibwa, bisandi ne bisakibwa bikwabokwabo. Byonso bino bitambanga ku lupeto lwa byabuntu bitūlanga bene Kidishitu wa kandi wa kandi ne bitūla bipwilo.

Kutūla byabuntu na mutyima tō kekuneñaninepo enka kwendeka kokwendeka, ino kadi kupēlejejanga’ko ne balanda biselwa, pamo bwa Genival utelelwe kungala. Ino bibanengela, Genival, kumeso kwa kupoteja njibo yandi, wanangilwe na Maria, Kamoni wa Yehova, mwingidi wa kitatyi kyonso. “Yoya mīsambo yaopwele kisaka kyami mu bikoleja byakubulwa kiluji kimwenwa’mo,” ye Genival uvuluka.

Genival wayukile amba mingilo ya Mfumwetu keyendejibwangapo na bya kujikija bu dikumi. I bine, kya kujikija bu dikumi kekikidipo kisakibwa kya mu Bisonekwa. Wayuka amba bene Kidishitu beselwanga madyese ponso pobapāna na buntu ino ke pa kuningilwapo kupāna bitabukile misokwe yabo.

Kupāna byabuntu na mutyima tō i kuletele Genival nsangaji yabine. Unena namino amba: “Nansha mpāne nansha nkipēnepo bipindi dikumi pa katwa, ino nsangele na byabuntu byami ne kadi nkulupile amba ne Yehova nandi usangedile’byo.”

[Kapango/Bifwatulo pa paje 6]

Le Bashandya Kipwilo kya Kala Bāfundije Kutūla kya Kujikija bu Dikumi?

“Bampeta umbukata mwetu bakwashanga bafudilwe . . . Boba baloije, kadi basakile, bapānanga muntu ne muntu byalanga amba byo bibwanine.”—The First Apology, Justin Martyr, kubwipi kwa 150 K.K.

“Bayuda bādi bine bapāna bya kujikija bu dikumi Kwadi, ino boba bāpelwe bwanapabo bādi batūla pafula byobadi nabyo pa mwanda wa mpango ya Mfumwetu, . . . pamo bwa yewa wa kishala mulanda wāselele tonso twaādi nato wātūla’to mu kilambwilo kya Leza.”—Against Heresies, Irénée, kubwipi kwa 180 K.K.

“Nansha byotudi na kasanduku ka kilambwilo, ke ka lupetopo lwa kufuta, ulanga amba mutōtelo upotwanga. Difuku dimo ku kweji, umo ne umo, shi usakile, watūla’mo kakyabuntu; napo i enka shi uswile, ne enka shi ubwanya: mwanda i kutupu kuningilwa; byonso bilongwa na mutyima tō.”—Apology, Tertullien, c. 197 K.K.

“Kipwilo pa kwenda kubaya ne pa kushimikwa’ko bitango bivule, kwāikele kusakilwa kutūla’ko bijila bya kukimba’ko muswelo mwendele’mo kadi wa lonso wa kukwasha bendeji. Mulambu wa kya kujikija bu dikumi wa mu Kipwanino Kikulu wāitabijibwa . . . Kwelwa lubila kubajinji kuyukene pa uno mwanda kumweka bu kwādi mu mukanda wa baeveke bākakongakenine ku Tours mu 567 ne mu [bilembwa] bya Kitango kya ku Macon mu 585.”—The Catholic Encyclopedia.

[Kutambile Kifwatulo]

Kityele, kungala dya ku lunkuso: Pictorial Archive (Near Eastern History) Est.

[Kifwatulo pa paje 5]

Kupāna na mutyima tō kuletanga nsangaji

[Bifwatulo pa paje 7]

Byabuntu bitūlwa na mutyima tō byendejibwanga nabyo mwingilo wa busapudi, bukwashi bwa bukidibukidi ne lūbako lwa bifuko bya kupwidila’mo