Difuku dimo pāendele Yesu panja pa Isalela ku mukalo na Shidea, polovenshi ya Loma, mwana-mukaji umo Mungidiki wāmufwenene kamulombe amukwashe. Mu malondololo a Yesu mudi ne kyelekejo kyaādingakenye’mo bantu bampikwa kwikala Bayuda na “tubwa.” Mu Bijila bya Mosesa bambwa bādi bamonwa bu banyema ba disubi. (Levi 11:27) Lelo Yesu wādi usaka kutuka uno mwana-mukaji Mungidiki ne bantu bakwabo bampikwa kwikala Bayuda?

Aa, ke amopo. Mu kine kitatyi’kya, Yesu wādi usaka kukwasha bidi Bayuda’nka na mwaāshintulwidile’kyo bandi bana ba bwanga. O mwanda wāletele kyelekejo na kusapwila mwana-mukaji Mungidiki amba: “Ke biyampepo kusela mukate wa bana koela’o tubwa.” (Mateo 15:21-26; Mako 7:26) Bangidiki ne bene Loma bādi basenswe kumuna tubwa twa kukaya na babo bana. Nanshi kishima “tubwa” ye kino kyēbavulwije bintu bisangaja, nansha bintu byobasenswe. Mwana-mukaji Mungidiki’wa pa kwivwana binenwa bya Yesu wālondolwele amba: “I amo, Mfumwami, ino na bubine tubwa tudyanga bukūku bupona ku meza a bamfumwato.” Yesu wāmufwijije’ko pangala pa lwitabijo lwandi ne kumubelwila wandi mwana mwana-mukaji.​—Mateo 15:27, 28.

Kyombo kyādi kiselele Polo paādi wenda ku Itadi kyādi kyenda mwiya luvula. Pobādi bakōkolokwa mu lwendo lwabo, mutumibwa wāletele madingi a kutundulula lwendo’lwa. (Bilongwa 27:9-12) Lelo madingi’a ādi mendele’mo?

Bangovi ba mu kine kitatyi’kya bādi bayukile amba kwenda pa Meditelanea mu kitatyi kya myeji ya mashika i kwitūla mu kyaka. Pa bukata bwa Kweji 11 ne bwa Kweji 3, byombo kebyādipo bikaila pa mema. Inoko lwendo lwisambile’po Polo lwādi lwa kwendwa mu Kweji 9 nansha wa 10. Vegetius, mulembi umo mwine Loma, (myaka katwa ka buná Yesu Ke Mwiye) ushintulula mu Epitome of Military Science, pa mwanda utala lwendo lwa pa mema’mba: “Myeji imo i miyampe kwenda, imo nayo itatanwa, mikwabo nayo bikoma kwenda.” Vegetius unena’mba lwendo lwa pa mema lwadi luyampe tamba mu mafuku 27 Kweji 5 kutūla ku mafuku 14 Kweji 9, inoko bitatyi bibidi byadi bitatanwa nansha bileta kyaka, i kushilwila mu mafuku 15 Kweji 9 kutūla ku mafuku 11 Kweji 11 ne kutamba mu mafuku 11 Kweji 3 kutūla ku mafuku 26 Kweji 5. Na bubine Polo byaādi wenda kitatyi ne kitatyi lwa mema, nanshi wādi uyukile ino myanda. Ngovi ne mwinē kyombo nabo bādi bayukile ino myanda, ino bāpela madingi a Polo. Mfulo mfulō, kyombo’kya kyakalobela.​—Bilongwa 27:13-44.